احمەت الياز: انادولىدان انكاراعا دەيىن...

4649
Adyrna.kz Telegram

بۇتكىل ەۋروپانى بيلەگەن كوك تۇرىكتەردىڭ قۇدىرەتى نەدە؟ «سۇلتان سۇلەيمەن» سەريالىنىڭ شىندىعى قايسى؟ اتاتۇرىك اڭساعان ازاتتىقتىڭ باستاۋى نە؟ بەلگىلى جۋرناليست، قوعام قايراتكەرى احمەت الياز مىرزامەن اڭگىمەمىزگە سوناۋ وسمان يمپەرياسىنىڭ تاريحى مەن بۇگىنگى تۇركيانىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭى ارقاۋ بولعان ەدى. 

– كەشەگى وسمان يمپەرياسىنان بۇگىنگى تۇركيا مەملەكەتىنە دەيىنگى كەزەڭ قالاي قالىپتاستى؟ نە وزگەردى؟ تۇرىك مەملەكەتى وسى ۋاقىت ارالىعىندا نە جوعالتتى؟

– تۇرىكتەر العاش رەت انادولى جەرىنە سەلدجۋك مەملەكەتى مەن ۆيزانتيا مەملەكەتىنىڭ اراسىنداعى «مالازگيرت» سوعىسىنان كەيىن كوشە باستاعان. سول سوعىستا سۇلتان الپارىستان قازىرگى قىزىلوردانىڭ تۇبىندەگى جەنت قالاسىندا ءوزىنىڭ اسكەرىن دايىنداپ، تۇركيانىڭ ءمۇش دەگەن قالاسىنا كەلگەن. كەڭ ايماقتى الىپ جاتقان مايدان دالاسىندا تۇرىكتەر 30 مىڭ اسكەرىمەن 200 مىڭ اسكەرى بار ۆيزانتيالىقتارمەن سوعىسادى. ۆيزانتيالىقتاردىڭ سول كەزدەگى باسشىسى رومان ديوگەن دەگەن يمپەراتور بولعان. وسى سوعىستا تۇرىكتەر جەڭىسكە جەتىپ، يمپەراتور قولعا تۇسەدى. بۇل جەڭىستەن كەيىن تۇركيا تەرريتورياسىنىڭ تەڭ جارتىسىن بەرۋ تۋرالى كەلىسىمگە قول قويىلادى. كەلىسىم بويىنشا، ۆيزانتيا ەلى جىل سايىن تۇرىكتەرگە سالىق تولەيتىن بولادى. الپارىستان اسكەرى وعىزدار مەن قىپشاقتاردان تۇرعان.

– قانشا مولشەردە تولەپ وتىرعان؟

– جىلىنا 360 مىڭ ۆيزانتيا التىنى. سۇلتان الپارىستان قولعا تۇسكەن يمپەراتوردان: «ەگەر مەن سەنىڭ قولىڭا تۇسكەندە، نە ىستەر ەدىڭ؟» دەپ سۇرايدى. ول: «مەن سەنى اياماي، باسىڭدى شاۋىپ الار ەدىم» دەيدى. «ساعان نە ىستەيىن؟» دەگەندە، «سەن دە مەنىڭ ىستەگەنىمدى ىستەيتىن شىعارسىڭ»، – دەيدى. «جوق، مەن سەنىڭ ىستەگەنىڭدى ىستەمەيمىن» دەپ، سۇلتان گەنەرالدى كەلىسىمگە كەلتىرىپ، ءوز ەلىنە قايتارادى. بىراق ۆيزانتيادا توڭكەرىس بولىپ بيلىككە يمپەراتور دۋكاس كەلەدى. ول بۇل شەشىمدى قابىلدامايدى. ديوگەندى ەلدەن قۋادى. «ءبىز سىزدەردىڭ كەلىسىمدەرىڭىزدى قابىلداي المايمىز. ءبىز ءوز كەگىمىزدى قايتارۋعا دايىنبىز» دەگەن حات جىبەرەدى. 1176 جىلىندا، ەكىنشى رەت سوعىس باستالادى. بۇل سوعىستا دا تۇرىكتەر جەڭىسكە جەتەدى. سودان كەيىن تۇرىكتەر انادولى جەرىنىڭ قۇجاتىن ناقتى قولىنا تيگىزگەن. انادولى جەرىنە تۇرىكتىڭ ون التى تايپاسى قونىس تەپكەن. ەڭ ۇلكەن تايپالارىنىڭ ورىن تەپكەن جەرى كونيا قالاسى بولدى. انادولىعا كەلگەنگە دەيىن بيىك-سەلدجۋك مەملەكەتى دەپ اتالسا، انادولىنى جاۋلاپ العاننان كەيىن انادولى-سەلدجۋك مەملەكەتى بولىپ قايتا قۇرىلادى. سول سەلدجۋكتەردىڭ ەڭ كىشكەنتايى وسمان تايپاسى بولعان ەكەن. تايپا وسمان بي باسشىسىنىڭ ەسىمىمەن اتالعان. بۇلار سانى جاعىنان وتە از حالىق بولعان. ءارى ەڭ جاۋىنگەر حالىق تا وسى وسمان تايپاسى بولىپتى. وسمان تايپاسى ۆيزانتيا تايپالارىمەن شايقاسا وتىرىپ، بىرتىندەپ شايقاسقان ايماقتارىن جاۋلاپ الىپ وتىرعان. جەڭىستەن جەڭىسكە جەتىپ، ءار جەڭىستەن عانيبەت ءتۇسىرىپ بايىپ، بايىعاننان كەيىن، ءوزىنىڭ اينالاسىنداعى كورشى تۇركى تايپالارىن وزدەرىنە قوسىپ وتىرعان. تۇركيانىڭ بۇگىنگى بۋرسا قالاسىنا قاراستى بيلەجيك دەگەن كىشكەنتاي قالا بار. 1299 جىلى سول قالادا يمپەريانىڭ نەگىزى قالانىپ، وسمان يمپەرياسى مەملەكەت رەتىندە العاش رەت قۇرىلادى. ونىڭ نەگىزىن قالاۋشى – وسمان بي. وسمان بي ولەرىنىڭ الدىندا بالاسىنا وسيەتتەپ: «مەن ولمەي تۇرعاندا، جاسىل جەلەككە مالىنعان بۋرسا قالاسىن سىيعا تارتاسىڭ» دەپ ايتقان ەكەن. بۋرسا قالاسىنىڭ تابيعاتى ءبىزدىڭ الماتىمەن سايكەس كەلەدى. كوكپەڭبەك تاۋلاردىڭ ورتاسىندا تۇر. عاجايىپ قالانىڭ اسەم كەلبەتى وسمان ءبيدى دە ەرەكشە باۋراسا كەرەك. ۆيزانتيالىق تاعى ءبىر شايقاستا وسمان ءبيدىڭ بالاسى بۋرسانى جاۋلاپ الىپ، اكەسىنىڭ وسيەتىن ورىندايدى. بۋرسا قالاسى وسمان يمپەرياسىنىڭ العاشقى استاناسى بولىپ بەكىتىلەدى. يمپەريا بولىپ نەگىزىن قالاعان وسماندىقتار ۆيزانتياعا قارسى شابۋىلدى ۇدەتە باستايدى. جاقىن ماڭداعى تۇرىكتەردى جاۋلاماي، ۆيزانتيالىقتارمەن كۇرەسۋىنىڭ دە وزىندىك سەبەبى بار. تۇرىكتەر ەشقاشان ءبىرىن-ءبىرى تالاماعان. ۆيزانتيالىقتار تۇرىكتەردەن انادولى جەرىن قايتارىپ الۋدى كوزدەپ، قايتا-قايتا كرەست جورىعىن ۇيىمداستىرىپ وتىرعان. تۇرىكتەردىڭ ۆيزانتياعا شابۋىل باستاۋىنىڭ سىرى وسىندا. بىرىنشىدەن، ولار كرەست جورىعىن توقتاتۋ بولسا، ەكىنشىدەن، ولارعا قارسى سوققى بەرۋ. ۇشىنشىدەن، انادولى جەرىن ناعىز تۇرىكتەردىڭ وتانىنا اينالدىرۋ باستى ماقسات بولعانى انىق. ءسويتىپ، حV عاسىرعا دەيىن تۇرىكتەر بۇگىنگى بالقان تۇبەگىندەگى ەلدەردىڭ ءبارىن تۇگەلىمەن وزىنە باعىندىرىپ الادى. ارادا تەك قانا ۆيزانتيا ەلى عانا قالادى. ۆيزانتيا مەملەكەتى ستامبۇلدا ورنالاسقان. ستامبۇل قورشالعان جەتى قامالدان تۇراتىن. ۆيزانتيانىڭ دا وزىندىك ءبىر ەرەكشەلىگى بار ەدى. ول بۇكىل حريستيان ارحيدوم سەۆاستياندارىنىڭ ورتالىعى بولىپ ەسەپتەلەدى. ءوزىنىڭ شەكاراسى كىشى بولسا دا، بۇگىنگى كاتوليكتەردىڭ ورتالىعى ۆاتيكان سياقتى ميسسيا اتقارادى. ولار ءجيى-ءجيى كرەست جورىقتارىن ۇيىمداستىرىپ، مۇسىلماندارعا وشپەندىلىكتى وياتۋدى باس­تى ماقساتتارىنا اينالدىرادى. ولاردى توقتاتپاي انادولى جەرىنە تىنىشتىقتىڭ جوق ەكەنىن تۇرىكتىڭ سۇلتاندارى جاقسى بىلەدى. وعان ۇلكەن سوققىنى بەرەتىن سۇلتان بايازيت بولادى. ستامبۇلدى الۋعا سۇلتان بايازيت كوپ كۇش جۇمسايدى. بىرنەشە رەت شابۋىل جاساۋ ءۇشىن دايىندىقتار جۇرگىزەدى. وكىنىشكە قاراي، سۇلتان بايازيت سول كەزدەرى تيمۋرمەن (اقساق تەمىرمەن) بولماشى نارسەگە بولا رەنجىسىپ، سودان كەيىن سوعىسۋى تۇركىلەردىڭ انادولى جەرىندە توقىراۋىنا الىپ كەلەدى. بۇل ون بەسىنشى عاسىردىڭ العاشقى جىلدارى بولاتىن. تيمۋر مەن ءبايازيتتىڭ اراسىندا وسىلايشا سوعىس باستالادى.

– تيمۋر دا تۇركى پاتشاسى. ەكى بىردەي قانداس پاتشالىقتىڭ سوعىسۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟

– ەكەۋى دە تۇركى. ءبىرى – انادولى دا، ءبىرى – ورتا ازيا جەرىندە. تيمۋردان ەكى تايپانىڭ باسشىسى /جالايىر سۇلتانى احمەت پەن قاراقويىندار سۇلتانى قارا ءجۇسىپ/ قاشىپ، وسمان يمپەرياسىنىڭ قولتىعىنا تىعىلادى. تيمۋر بايازيتكە: ەكى تايپانىڭ باسشىسىن قايتارىپ بەرۋىن جانە ءوزىنىڭ ۇستەمدىگىن مويىنداۋىن سۇرايتىن حات جىبەرەدى. بايا­زيت بولسا، «ءبىزدىڭ زاڭىمىزدا، ەلىمىزگە كەلىپ سىيىنعانداردى قايتارىپ بەرۋ دەگەن جوق جانە سەنىڭ ۇستەمدىگىڭدى مويىندامايمىن» دەپ جاۋاپ قايتارادى. وسىلايشا، ەكى پاتشانىڭ اراسىندا ءبىر-ءبىرىنىڭ نامىسىنا تيەتىن سوزدەر جازىلعان حاتتار جيىلەي باستايدى. بۇل حاتتار ەكى پاتشالىقتىڭ اراسىندا سوعىس ءورتىنىڭ تۇتانۋىنا اكەلىپ سوقتىرادى. 1402 – جىلى تيمۋر ءوزىنىڭ اسكەرىمەن كەلەدى دە، بۇگىنگى انكارا قالاسىنىڭ ماڭايىندا ەكى ارميا اراسىندا قيان-كەسكى ۇرىس باس­تالادى. نەگىزىنەن، ءبايازيتتىڭ دا ارمياسى وسال بولماعان. بىراق تيمۋر سوعىسقا ءوزىنىڭ پىلدەرىن پايدالانعان ەكەن. ءبىرىنشى كەزەكتە، جۇزدەگەن ءپىلدى سوعىسىپ جاتقان ارميانىڭ ۇستىنە قاراي جىبەرە سالادى. پىلدەر ارميانى تاپتاپ، ورىندارىنان قوزعاعان كەزدە، اسكەرىن جىبەرگەن. بايازيت پىلدەرگە قارسى مىڭداعان جىلقىنى العا سالادى. تيمۋردىڭ ايلاسىن وسىلايشا توقتاتادى. وكىنىشكە قاراي، ۇزاققا سوزىلعان سوعىستىڭ ناتيجەسىندە بايازيت جەڭىلىسكە ۇشىرايدى. جەڭىلىستىڭ سەبەبى، قارا تاتارلاردىڭ جانە تاعى ەكى تايپانىڭ تيمۋردىڭ جاعىنا ءوتىپ كەتۋى. ءبايازيتتىڭ اسكەرىنىڭ وڭ جاعى السىرەپ قالادى. وڭ جاعى قۇلاعان سوڭ، اسكەردىڭ السىرەپ قالاتىنى بەلگىلى. بۇل ءساتتى تيمۋر وڭدى پايدالانىپ كەتەدى. بايازيت قولعا تۇسەدى، ونىمەن بىرگە بالالارى دا قولدى بولادى. ءبىر بالاسىن پاتشا ەتىپ، انادولى جەرىندە قالدىرادى. تيمۋر انادولى جەرىندەگى بۇكىل تايپالاردى وزىنە باعىندىرىپ الادى. وسىلايشا، ون جىلداي وسمان يمپەرياسى السىرەيدى. تۇرىك ەلى بيلىك تالاسىنان قۇتىلا الماي قالادى. تيمۋر قايتىس بولادى. تيمۋر قايتىس بولعاننان كەيىن ءبايازيتتىڭ بالالارى قايتىپ كەلەدى. ءبايازيتتىڭ قولىنداعى جۇزىكتە ۋ بولعان ەكەن. تيمۋرعا قولعا تۇسكەننەن كەيىن، بايازيت سۇلتان سول ۋدى ءىشىپ ءولدى دەگەن دەرەككوزدەردە ايتىلادى. بۇل جالپى تۇركىلەرگە بەرگەن تيمۋردىڭ ەڭ ۇلكەن زيانى دەسەك بولادى. تۇرىك تاريحشىلارى، «بۇل شايقاس ستامبۇلدى جاۋلاۋدى ەلۋ جىلعا كەشىكتىردى» دەپ جازادى. ءارى بۇل ۋاقىت ۆيزانتيالىقتاردىڭ، ەۋروپالىقتاردىڭ ەس جيناۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى. ەكىنشىدەن، تيمۋر وسمان پاتشاسىنىڭ بالالارى اراسىندا تاققا تالاس دەگەن اڭگىمەنى ۋشىقتىردى. بۇرىن تۇرىكتەردىڭ سالتى بويىنشا، وسمان يمپەرياسىندا ەڭ ۇلكەن بالا مۇراگەر بولىپ قالاتىن ەدى. وعان قۇرىلتاي تاڭداۋ جاسايتىن ەدى. نەگىزى اكەسى قايتىس بولارىنىڭ الدىندا ءوز مۇراگەرىن تاعايىنداپ كەتەتىن. تيمۋردىڭ زامانىندا بۇل ءۇردىس بۇزىلىپ، تاققا تالاس كۇشەيدى. تاق ءۇشىن اعانىڭ ءىنىنى، ءىنىنىڭ اعانى ءولتىرۋى باستالادى. ءبىزدىڭ تاريحىمىزدا بۇل كەزەڭ «اراقاشىقتىق كەزەڭ» دەپ اتالادى. بۇل ارالىق ەلۋ جىلدى قامتيدى. باۋىردى باۋىردىڭ، ءىنىنى اعانىڭ، اعانىڭ ءىنىنى ءولتىرۋى ءبىرىنشى احمەتتىڭ كەزەڭىنە دەيىن توقتاعان ەمەس. بۇدان كەيىنگى تاريحي كەزەڭ – ستامبۇلدىڭ ازات ەتۋ كەزەڭى. ستامبۇل ول كەزدە ۆيزانتيالىقتاردىڭ بيلىگىندە بولعان. ۆيزانتيالىقتاردىڭ ءوز حالقىنا دەگەن قاتىگەزدىگى، زۇلىمدىعى كۇشەيگەن كەزەڭ ەدى. ۆيزانتيالىقتاردىڭ پوپتارى ايتتى دەگەن مىناداي دەرەكتەر بار. تۇرىكتەرگە قارسى سوعىستا ۆيزانتيا پاتشاسى كاتوليكتەردىڭ كوسەمدەرىنەن كومەك سۇرايدى. سوندا كاتوليكتەر ءوز مازحابىن تاستاپ كاتوليك مازحابىنا وتپەسەڭدەر، سەندەرگە كومەكتەسپەيمىز دەيدى. وسى جاۋاپقا ىزالانعان ۆيزانتيا­لىق پوپتار «كاتوليكتەردىڭ باس كيىمىنەن مۇسىلمانداردىڭ سالدەسى ارتىق» دەپ قاتوليك مازحابىنا كىرۋدەن باس تارتادى. ياعني، ستامبۇلداعى حالىق وسمان يمپەرياسىنا بەرىلۋىن ىشتەي قالاعان.

– وسمان يمپەرياسىنىڭ ءدىنى يسلام بولدى ما؟

– وسماندىقتار مۇسىلمان حالقى بولدى. 1453 جىلى جۇما كۇنى نامازدان كەيىن، سوڭعى شابۋىل جاسالادى. ۆيزانتيانىڭ ۇلكەن جەتى قامالى الىنىپ، ءسويتىپ ۆيزانتيا مەملەكەتى قيرايدى. وسىلايشا، تاريحتان جويىلىپ كەتەدى.

– جاۋلاپ العان ۇلتتار تۇرىكتەرگە ءسىڭىسىپ كەتتى مە سوندا؟

– ستامبۇلدى جاۋلاپ العان فاتيح سۇلتان مەحمەت سول كۇنى مىناداي ۇكىم شىعارادى: «بۇگىننەن باستاپ، مەنىڭ ەلىمدە قانداي تىلدە، قانداي دىندە بولماسىن، ءبارىڭىز دە ازاتسىزدار. ەشقايسىلارىڭىزدى دا قۇلدىققا المايمىز. جانە ءوز تىلدەرىڭىزدى، ءوز دىندەرىڭىزدى ساقتاۋعا تولىق مۇمكىنشىلىك بار» دەپ ايتادى. فاتيح سۇلتان مەحمەت كەزىندە سالىنعان مەشىتتەرگە قاراساڭىز، ءاربىر مەشىتتىڭ جانىندا ءبىر-ءبىر شىركەۋ بار. نەمەسە ءاربىر شىركەۋدىڭ جانىندا ءبىر-ءبىر مەشىت بار. نەمەسە مەشىتكە شىركەۋ جاقىن ورنالاسقان. وسىلايشا، دىندەردىڭ بىرلىگى بەرىك بولعان.

– ءتىلى، ءدىنى، ءدىلى بولەك بولۋ وسمان يمپەرياسىنىڭ ىشكى ساياساتىنا كەرى اسەر ەتپەدى مە؟

– سول كەزدەگى جاعداي بويىنشا، ولار مەملەكەتتىك قۇرىلىمعا ارالاسا المايدى. ولار حالىق بولىپ، ۇلتتىڭ قۇرامىندا قالا بەرەدى. تيەسىلى سالىقتارىن تولەيدى. مەملەكەتتىڭ زاڭىنا باعىنادى. مەملەكەتتىڭ زاڭىنا باعىنبايتىن بولسا، وندا ءتيىستى شارالار قولدانىلادى. ءبىر مۇسىلمان مەن ءبىر حريستياننىڭ اراسىندا قانداي دا ءبىر ماسەلە تۋىندايتىن بولسا، ستامبۇل سوتتارىندا وزدەرىنىڭ دىنىندەگى ادامداردى كۋالىككە تارتاتىن بولدى. ال نەگىزگى قۇقىق مۇسىلمان بيلىگىندە بولعان. ستامبۇلدى الۋ تۋرالى اڭىزعا اينالعان بىرنەشە وقيعالار بار. ستامبۇل ستراتەگيالىق ايماقتا ورنالاسقان. بۇعازدىڭ ەكى جاعىنا دا، جوعارعى جانە تومەنگى جاعىندا شىنجىرمەن بايلاپ قويعان. ول شىنجىرلاردان ەشقانداي كەمە وتە المايدى. كەمە وتپەسە، قارا تەڭىز جاعىنان، اق تەڭىز جاعىنان كومەك كەلىپ، ولاردى الۋ مۇمكىن بولماي قالادى. سول ءۇشىن فاتيح سۇلتان مەحمەت كەمەلەردى تاۋدىڭ باسىنا قويدىرادى دا، ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە كەمەنى وسى شىنجىردىڭ ورتاسىنا ءتۇسىرىپ جىبەرەدى. بۇعان ۆيزانتيالىقتار تاڭ قالعان دەسەدى. ستامبۇلدى العاننان كەيىن فاتيح سۇلتان مەحمەت ارنايى قور قۇرىپ، سول قوردان تۇسكەن اقشاعا ايا-سوفيا مەشىتىن جەرىمەن قوسا تولىق قورعا ساتىپ الادى جانە ونى مەشىتكە اينالدىرادى. ايا-سوفيا مەشىتى جايىندا مىناداي وسيەت قالدىرادى. «بۇل مەشىتتى مەشىتتەن باسقا نارسەگە پايدالانۋعا رۇحسات بەرمەيمىن. كىمدە-كىم مەشىتتى باسقا نارسەگە اينالدىراتىن بولسا، اللانىڭ لاعنەتى بولسىن»، – دەيدى. بىراق بۇل مەشىت قازىر مۋزەيگە اينالىپ كەتكەن.

– فاتيح سۇلتان مەحمەت تۇرالى تارقاتىپ ايتساڭىز؟

– فاتيح سۇلتان مەحمەت كەزەڭى وسمان يمپەرياسىنىڭ ناعىز ورلەۋ كەزەڭى بولىپ سانالادى. ويتكەنى، فاتيح جاستايىنان پاتشالىققا بەيىم، ەرجۇرەك ازامات بولعان. وتە ءبىلىمدى، ءادىل پاتشا بولعان ەكەن. سۇلتان مەحمەت جەتى ءتىلدى مەڭگەرگەن پاتشا. سۇلتان مەحمەت العاش رەت تاققا ون ەكى جاسىندا وتىرعان. اكەسى مۇرات: «مەن ەندى قارتايدىم. قارتايعان ساتىمدە ءوز بالامدى مۇراگەر ەتىپ، تاققا ءوز قولىممەن وتىرعىزايىن» دەگەن نيەتپەن قۇرىلتايدى جيناپ، ءوز شەشىمىن جەتكىزەدى. پاتشانىڭ شەشىمىنە ۋازىرلەر قارسى بولادى. ۋازىرلەر ەۋروپا كرەستكە دايىندالىپ جاتىر. ون ەكى جاسار بالامەن جورىققا شىعا المايمىز. «ون ەكى جاسار بالانىڭ تاققا وتىرعانىن ەستىسە، بىردەن كرەست جورىعىن باستايدى. سوندىقتان، ءسىز مۇنى دوعارىڭىز» دەپ ايتادى. «جوق. مەنىڭ شەشىمىم وسى» دەپ، پاتشا ءوز شەشىمىنەن اينىمايدى. وسىلايشا، كرەست جورىعى باستالادى. ۋازىرلەر كرەست جورىعى باستالعانىن ايتىپ، پاتشاعا قايتا كەلەدى. «ارميانىڭ باسىنا ءوزىڭىز كەلمەسەڭىز، جاعدايىمىز قيىن بولادى»، – دەيدى. سول كەزدە سۇلتان مۇرات كون­بەي قويادى. «ون ەكى جاسار بولسا دا، ول مەنىڭ بالام. سونىمەن بىرگە باراسىڭدار»، – دەيدى. اكەسىن كوندىرە الماعان سوڭ، ۋازىرلەر بالاسىنا بارادى. فاتيح اكەسىنە كەلىپ: «اكە، سىزدەردىڭ اسكەرىڭىز وسىلاي دەپ جاتىر» دەگەندە، اكەسى كونبەي قويادى. سوندا بالاسى: «اكە، ەگەر مەن پاتشا بولاتىن بولسام، سىزگە بۇيىرامىن. اسكەرمەن بىرگە باراسىز. ەگەر مەن پاتشا ەمەس، ءسىز پاتشا بولساڭىز، وندا ونسىزدا بارۋىڭىز كەرەك» دەيدى. بالاسىنىڭ سوزىنەن جەڭىلگەن سۇلتان مۇرات بالاسىن ەرتىپ، جورىققا ءوزى بارادى. بۇگىنگى كوسوۆو دەگەن جەردە ۇلكەن شايقاس باستالادى. سول شايقاستا وسمان يمپەرياسى جەڭىسكە جەتەدى. ءسويتىپ، ەلگە جەڭىسپەن ورالادى. فاتيحتىڭ ءور مىنەزى ەل اراسىندا اڭىز-اڭگىمەگە اينالا باس­تايدى. 1451 جىلىندا قايتا تاققا وتىرادى. ون توعىز جاسىنا كەلگەن كەزىندە ستامبۇلدى الۋدى ويلاي باستايدى. جيىرما ءبىر جاسىندا ستامبۇلدى جاۋلاپ الادى. 1453 – الەم تاريحىندا ورتا عاسىردىڭ اياقتالىپ، جاڭا عاسىردىڭ باستاۋ كەزەڭى بولىپ ەسەپتەلەدى.

سۇلتان مەحمەت ۆيزانتيالىقتارمەن بولاتىن سوڭعى شايقاستىڭ الدىندا تۇركى تايپالارىنىڭ ءبارىن ءوزىنىڭ قول استىنا باعىندىرادى. ءبىرىن سوعىسپەن، ءبىرىن بەيبىتشىلىكپەن. تۇركى بىرلىگىن ەڭ العاش باستاعان فاتيح سۇلتان مەحمەت بولادى. سۇلتان ومىردەن جاس كەتەدى. ونى قىرىق توعىز جاسىندا ۋلاپ ولتىرەدى. «ەۆرەي دارىگەرلەر ۋلاپ ءولتىردى» دەگەن دەرەكتەر بار. دارىگەرى ەۆرەي بولعان ەكەن. سەبەبى، فاتيح ولەرىنىڭ الدىندا يتالياعا ساپار شەگۋدى جوسپارلاعان ەكەن. سول ساپاردى بولدىرماۋ ءۇشىن الدىن-الا ۋلاپ ولتىرەدى. ۋلاپ ولتىرمەگەندە، يتاليا جەرى وسمان يمپەرياسىنىڭ بيلىگىنە وتەر مە ەدى، كىم ءبىلسىن؟! سۇلتان مەحمەتتەن كەيىن پاتشا تاعىنا بالاسى ەكىنشى بايا­زيت جايعاسادى. ودان كەيىن – ياۆۋز سۇلتان سەليم. تۇرىكتىڭ پاتشالارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ جاۋىزى، ەڭ جاۋىنگەرى اتانعان باتىر پاتشالاردىڭ ءبىرى بولعان.

– نە سەبەپتى جاۋىز اتانعان؟ 

– سۇلتان سەليمگە بۇل اتتى بەرگەن سول كەزدەگى يران شايحى /پاتشاسى/ ەكەن. سەبەبى، ياۆۋز سۇلتان سەليم بۇگىنگى تروبزون قالاسىنىڭ جاستايىنان اكىمى بولادى. سول كەزەڭدە يران شايحىمەن بىرنەشە رەت شايقاسادى. شايقاستا كورسەتكەن باتىرلىعى ءۇشىن، ونى «جاۋىز» دەپ اتايدى. ءبىر دەرەكتەردە جاۋىز اتاعان تۇرىكتىڭ اسكەرى دەسە، ەندى ءبىر دەرەكتەردە يراندىقتارمەن سوعىستا يران اسكەرىن اياماي قىرعانى ءۇشىن يراندىقتار قويعان دەپ جازىلادى. ونىڭ تاققا وتىرۋى دا قىزىق بولادى. سەليم پاتشانىڭ كىشى ۇلى بولعاندىقتان، تاق ونىڭ ۇلكەن اعاسى احمەتكە تيەسىلى بولعان. بىراق احمەتتى جاڭاشارى اسكەرلەرى مو­يىنداماي، پاتشالىققا سەليم لايىق دەپ باس كوتەرەدى. بايازيت سۇلتان باستاپقىدا جاڭاشارىلاردىڭ ۇسىنىسىن ەسكەرمەي، احمەتتى سۇلتان دەپ جاريالايدى. مۇنى ەستىگەن ياۆۋز ون مىڭ اسكەرىمەن اكەسىنە قاراي شابۋىلعا شىعادى. «ءسىز سياقتى باتىر، ەرجۇرەك جان پاتشا بولماسا، مەملەكەتىمىز قۇريدى» دەپ ۋازىرلەر ونى اكەسىنە قارسى شىعارادى. اكەسىنىڭ ءجۇز ەلۋ مىڭ اسكەرىن جەڭۋ سەليمگە وڭاي بولعان جوق. بىراق ءبىراز جەڭىسكە جەتەدى. سول كەزدە كورسەتكەن ەرلىگى ءۇشىن اكەسى بالاسىنا جازا بەرمەيدى. ياۆۋز قايتادان ترابزون قالاسىنا بارىپ، ءوز ورنىنا جايعاسادى. ءارى اكەسىنەن ءوز قىلىعى ءۇشىن كەشىرىم سۇرايدى. كەشىرىم سۇراتىپ، ۋازىرلەرىن جىبەرەدى. اكەسى بالاسىنىڭ بۇل قىلىعىن كەشىرەدى. ءسويتىپ، اكەسى ياۆۋزدىڭ باتىلدىعىن بايقاپ، ونىڭ تاققا وتىرۋىن قولدايدى. وسى ارادا باۋىرى احمەت كونيا قالاسىنا قاشادى. اسكەر جيناپ ياۆۋزبەن شايقاسادى. بۇرسا قالاسىنداعى سوعىستا احمەتتى جەڭىپ ونى ولتىرتكىزەدى. وسىلايشا تاققا سەليم وتىرادى. ياۆۋز بار-جوعى سەگىز جىل عانا تاقتا وتىردى.
1517 جىلى مىسىرلىقتارمەن بولعان سوعىستان كەيىن، پايعامبارىمىزدان قالعان اماناتتاردى ستامبۇلعا الىپ كەلەدى. تۇرىكتەردىڭ حاليفات بولىپ مويىندالۋى وسى كىسىمەن باستالادى. بۇل پاتشانىڭ ەڭ ۇلكەن ىستەگەن ەرلىگى – يسلام بىرلىگى بولدى. سەگىز جىلدان كەيىن ءوزىنىڭ ومىرتقاسىنا شىققان شيقاننىڭ كەسىرىنەن 49 جاسىندا قايتىس بولادى. سەليم پاتشانى دا ۋلاعان دەگەن دەرەكتەر بار. ياۆۋزدان كەيىن ونىڭ جالعىز بالاسى سۇلەيمەن تاققا وتىرادى. سۇلتان سۇلەيمەن قىرىق التى جىل تاقتا وتىرادى. ەڭ ۇزاق تاقتا وتىرعان كىسى دە سۇلەيمەن پاتشا بولادى. سۇلتان سۇلەيمەننىڭ كەزىندە وسمان يمپەرياسىنىڭ تەرريتورياسى ون بەس ميلليون شارشى مەترگە جەتەدى. بۇگىنگى كاۆحاز ەلدەرى، يراننىڭ تەڭ جارتىسى، افريكانىڭ ورتاسىنا دەيىن، ماروككو جەرلەرى تۇگەلىمەن وسمان يمپەرياسىنا باعىنادى. يمپەريانىڭ نەگىزگى ماقساتتارىنىڭ ءبىرى دە، ەۋروپاداعى الىنباي جاتقان ەسىك زيگەتۆار /نۋنگاريا جەرى/ قالاسىن الۋ ەدى. وكىنىشكە قاراي، زيگەتۆار قامالى بۇزىلاتىن كۇن سۇلەيمەن پاتشا جاسى ەگدە بولعاندىقتان، 1566 جىلىندا 71 جاسىندا مايدان دالاسىندا قايتىس بولادى. قايتىس بولعاننان كەيىن باس ءۋازىر سوقۋللى مەحمەت پاشا جانە پاتشانىڭ كىشى بالاسى سەليم «پاتشانىڭ ولگەنىن ايتساق، اسكەرىمىز تارقاپ كەتەدى، جەڭىلىسكە ۇشىرايمىز» دەپ، ولاي بولماس ءۇشىن، سۇلتاندى ءوزىنىڭ شاتىرىنا كومىپ قويادى. وسى ۋاقىتتاردا ايانىشتى بىرنەشە جاعدايلار ورىن الادى. اتاقتى نەمىس تاريحشىسى حەممەردىڭ ايتۋى بويىنشا، «سەليم ءوزىنىڭ ەكى بىردەي اعاسىن اياماي تۇنشىقتىرىپ ولتىرتكىزەدى». سوعىستى جەڭىسپەن اياقتايدى. اكەسىنىڭ ولگەنىن 41 كۇندەي جاسىرادى. اقىرى تاققا مۇراگەر رەتىندە جالعىز ءوزى قالعاننان كەيىن قايعىلى جاعدايدى جاريالايدى. 

– سۇلەيمەننىڭ ءوز بالاسى مۇستافانى ولتىرتكىزگەنىنە نە دەيسىز؟

– قازىر سۇلتان سۇلەيمەن تۋرالى سەريال جۇرۋدە. سول سەريالدا كورىپ تۇرعانداي، سۇلەيمەن ءوز بالاسى مۇستافانى، تۇرىك ايەلىنەن تۋعان بالاسىن سارايدا جۇرگەن ءارتۇرلى ميسسيا وكىلدەرىنىڭ ارانداتۋىمەن ولتىرتكىزەدى. كەيىن بۇل قىلىعى ءۇشىن وكىنەدى. ءوز قاتەلىگىن كەش تۇسىنەدى. ءۋازىر رۇستەم پاشا مۇستافانىڭ اكەسىنەن كەيىن تاققا وتىرۋىن قابىلداماي اكەسى مەن بالاسىن ءبىرىن-بىرىنە ايداپ سالادى. «بالاڭىز كوتەرىلىس جاساپ بيلىكتى قولعا الماقشى» دەيدى. مۇستافاعا ىزالانعان پاتشانىڭ ىزاسىن كەتىرۋ ءۇشىن مۇستافاعا اكەسىنەن كەشىرىم سۇراۋ كەرەكتىگىن ايتادى. مۇستافا اكەسىنە قارسى جامان ويىنىڭ جوق ەكەنىن ءتۇسىندىرىپ، كەشىرىم سۇراۋ ءۇشىن ءوز اسكەرىمەن ناحچيۆانعا ساپارعا اتتانعان اكەسىنە ىلەسەدى. ويى سىرتتا جۇرگەن اكەسىنىڭ كەشىرىمىن الۋ. الىستان اكەسىنىڭ ارمياسىن كورەدى. سول جەرگە بالاسى دا ءوز اسكەرىمەن قونىستانادى. ارانداتۋشى ۋازىرلەر اكەنى بالاعا ايداپ سالادى. مۇستافانىڭ نەگىزگى ماقساتى – اكەسىنىڭ كەشىرىمىن الۋ ەدى. بىراق ونىڭ بۇل ويىن سۇلەيمەن سۇلتان باسقاشا تۇسىنەدى. وسىلايشا، اكەسىنىڭ شاتىرىنا كىرگەن بالاسىن اكەسى تۇنشىقتىرىپ ولتىرتكىزەدى. اكەسىنىڭ الدىندا مۇستافا اقتالا الماي قالادى.

– بۇگىنگى كورسەتىلىپ جاتقان سەريالدىڭ شىندىعى قانداي؟

– بۇل سەريالداعى شىندىق اكەسىنىڭ بالاسىن ءولتىرۋى. سەريالدا اكە مەن بالانىڭ اراسىنداعى ارانداتۋ كورسەتىلمەي قالعان. اكەسى مەن بالاسىنىڭ ءبىرىن-ءبىرى ءولتىرۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى، سۇلەيمەننىڭ اكەسى سەلىمنىڭ اتاسى بايازيتقا قارسى شابۋىندا بولىپ تۇر. سۇلەيمەننىڭ اكەسى سەليم ءوز اكەسىنە قارسى شىققان. تاق ءۇشىن. ءوزىنىڭ اكەسى اتاسىنا قارسى شىققاننان كەيىن، «بالام دا وزىمە قارسى شىعادى» دەپ ويلايدى. بۇل سەريالدا كورسەتىلمەيدى. حيۋررەم سۇلتاننىڭ ارانداتۋى بولىپ كورسەتىلگەن.

– سۇلەيمەن پاتشا قايدا جەرلەنگەن؟ 

– سۇلەيمەننىڭ بالاسى سەليم /تاريحتا سارى سەلىم بولىپ اتالادى./ زيگەتۆار سوعىسىنان كەيىن، ۆەنگريا جەرىنەن ايرىلعانعا دەيىن، اكەسىنىڭ ءولىمىن ايتادى. اكەسىنىڭ جالعىز مۇراگەرى بولعان سوڭ، قۇرىلتاي ونى تاققا وتىرعىزادى. اكەسىنىڭ ىشكى اعزالارىن ولگەن جەرىنە، ۇلكەن ءبىر توبەنىڭ باسىنا جەرلەيدى. ۆەنگريالىقتار سۇلەيمەننىڭ كەزىندە وزدەرىنە جاساعان كومەگى ءۇشىن قۇتقارۋشى پاتشا رەتىندە كورەدى. سول ءۇششىن سۇلتان سۇلەيمەنگە ۇلكەن ەسكەرتكىش ورناتىپ، قۇرمەت كورسەتەدى.
دەنەسىن ستامبۇلعا الىپ كەلەدى. بۇگىنگى ءوزى سالدىرعان ستامبۇلداعى سۇلەيمەن مەشىتىنىڭ اۋلاسىنا جەرلەيدى.

– سەريالداعى نەگىزگى رولدەردىڭ ءبىرى – حيۋررەم سۇلتان ەكەنى بەلگىلى. بۇل ءرول تۋرالى دا سانالۋان پىكىرلەر ايتىلادى. ءسىزدىڭ كوزقاراسىڭىز قالاي؟

– ءبىزدىڭ تاريحتا ايتىلىپ جاتقان، تاريح كىتاپتارىمەن ۇندەسىپ جاتقان ەكى ماسەلە بار. بىرىنشىدەن، حيۋررەم وسمان پاتشالارىنىڭ ايەلدەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ كوپ قايىرىم جاساعان جانە ەڭ كوپ مونشا، مەشىت، مەكتەپ سالعان حانشايىم رەتىندە بەلگىلى. شىندىعىندا دا سولاي. ايا-سوفياعا بارساڭىز، سونىڭ تۋرا تۇبىندەگى سالىنعان مونشا بار. حيۋررەم سۇلتاندى ناعىز پاتشاعا بەرىلگەن ازاماتشا رەتىندە بىلەمىز، بىرىنشىدەن. ەكىنشىدەن، حيۋررەم سۇلەيمەننەن ەرتە قايتىس بولادى. سەريالدا بىرگە جۇرەدى. ءۇشىنشى ماسەلە، حيۋررەم سۇلتان سارايعا ون ءۇش جاسىندا كەلگەن. قىرىمدىق تۇرىكتەردىڭ ۋكراينامەن اراداعى شايقاسىندا قولعا تۇسەدى. ءبىر پوپ­تىڭ قىزى بولادى. سارايدا تاربيە الادى. مۇسىلماندىقتى قابىلدايدى. گارەمدە تۇرىكتىڭ سالت-ءداستۇرىن ۇيرەنەدى. ءبىر كۇنى پاتشانىڭ كوزىنە ىلىنەدى. پاتشا عاشىق بولادى، حيۋررەم دە پاتشاعا عاشىق بولىپ قالادى. حيۋررەم سۇلتاننىڭ سارايداعى ورىن الىپ جاتقان الاياقتىق ويىندارىن تۇگەلدەي سۇلەيمەن پاتشانىڭ بىلمەۋى نەمەسە بىلسە دە شارا قولدانباۋى، مۇمكىن ەمەس. وزىنەن تۋعان بالانى اياماي ولتىرتكەن پاتشا انانداي ايەلگە قانشا عاشىق بولسا دا، ەلدىڭ، مەملەكەتتىڭ يگىلىگى ءۇشىن شىداۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. ەسەسىنە قانشاما پاتشالىقتىڭ ىشىندە بولىپ جاتقان ويىنداردىڭ ءبارىن ءبىلىپ وتىردى. حيۋررەم سۇلتاندى، جالپى، كەيىنگى كەزدەرى تاريحتى وريەنتاليست كوزقاراستاعى باتىستىق تاريحشىلار جازادى. ولاردىڭ تۇسىنىگىمەن بىزدەگى تۇسىنىك مۇلدەم بولەك. ماسەلەن، گارەم دەگەن ءسوز، ول كەزدە سارايداعى قىزداردىڭ وقيتىن مەكتەبى. ياعني، تاربيەلەنەتىن مەكتەبى. بۇل پاتشانىڭ كانيزاكتارى ەمەس. ول كەزدە سارايدا وسمان يمپەرياسى مىناداي جۇيە قالىپتاستىرعان. وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ زەيىندى بالالارىن، اكە-شەشەسى جوق جەتىم بالالاردى تاڭداپ، گارەمدە وقىتادى. ەركەكتەرىن باسقا مەكتەپتە، قىزدارىن گارەمدە وقىتقان. ەكى مەكتەپتى بىتىرگەن بالالار ءبىر-بىرىمەن ۇيلەنىپ وتىرادى. ەر بالالارعا باسشىلىق قىزمەت بەرەدى. باسشىلىق قىزمەت بەرگەن ادام توعىز-ون جاسىنان باستاپ، سارايدىڭ ىشىندە وسەدى. كەيىن سارايدىڭ تاربيەسىندە وسكەن بالالارعا سىرتتان قىز الۋلارىنا رۇحسات ەتىلمەيدى. سىرتتان قىز كوپ المايدى. سىرتتان السا، ىشكى ساياساتقا ارالاسا باستايدى دەپ ويلايدى. ءسويتىپ، ءبىر-بىرىمەن ۇيلەندىرىپ، باسشى قىزمەتكە جىبەرىلەدى. ەگەر پاتشا يسلام ءدىنىنىڭ حاليفاسى بولسا، ونىڭ قاسىندا ءدىني عالىمدار بولسا، پاتشانىڭ ءتورت ايەلدەن ارتىق ايەل الۋعا بولمايتىنىن بىلسە، ول قالايشا ونداي قادامعا بارا الادى. يسلامنىڭ شاريعاتى بويىنشا ءبىر ادامعا ءتورت ايەلدەن ارتىققا رۇحسات بەرىلمەيدى. ودان قالعانىنىڭ ءبارى زينا بولىپ ەسەپتەلەدى. ول ۇلكەن كۇنا. گارەمدەگى قىزداردىڭ ءبارى پاتشانىڭ مۇلكى ەمەس. سىرتتاعى ادامدار، سىرتتان كەلگەن ەلشىلەر وزدەرىنىڭ ەلىندەگىدەي ويلايدى. سەنىڭ سالتىڭدى، ءداستۇرىڭدى بىلمەيدى. ول كەزدە شاريعاتتىڭ ەڭ كۇشتى كەزەڭى بولاتىن. وسمان يمپەرياسى شاريعات زاڭىنا باعىندى. ەسەسىنە تاريحي دەرەكتەر سۇلەيمەن پاتشانىڭ ءتورت ايەلى بارىن ايتادى. ولار: فۇلانە/, حيۋررەم/1558/, ماحيدەۋران /1581/ جانە گۇلفەم /1562/.

– ءدىن مەملەكەتتىڭ ساياساتىنان جوعارى تۇردى ما؟

– ءدىن ساياساتتان جوعارى بولدى. ول كەزدە شاريعاتقا سۇيەندى. يسلامنىڭ حاليفاسى – پاتشا. پاتشا انانداي قىلىق تانىتسا، حالقى نە ىستەمەيدى؟ ەكىنشىدەن، سەريالداعى بولىپ جاتقان وقيعالارعا كەلەر بولساق. سەريالدىڭ اۆتورى قازىر قايتىس بولىپ كەتكەن. ولەرىنىڭ الدىندا عالامتور بەتتەرىندە، گازەت-جۋرنالدارعا بىرنەشە سۇحبات بەردى. ول ءوز سۇحباتىندا: «بۇل كوركەم سەريال. مۇنى تاريحي شىندىق دەپ قابىلداۋعا بولمايدى»، – دەدى.

– تۇركيا مەملەكەتىندە بۇل سەريالدى قابىلدامايتىندار كوپ ەكەن. بۇل قانشالىقتى شىندىققا جاناسادى؟

– نەگىزىنەن، حالىقتىڭ كوپشىلىگى قارسى. 17-18 پايىز حالىق كورەدى. دەمەك، سەريالدىڭ ون ميلليوننان استام كورەرمەنى بار دەگەن ءسوز. پرەمەر-مينيستر رەدجەپ تايپ ەردوعاننان باستاپ، تۇرىكتىڭ تاريحشىلارى بۇل سەريالعا ءبىرىنشى كۇننەن باستاپ، قارسى شىقتى. سەبەبى، تاريح بۇرمالانعان. وسمان يمپەرياسىنىڭ ەڭ اتاقتى، ەڭ داڭقتى پاتشاسى سۇلەيمەندى ءبىر ايەلدىڭ سوڭىنا ەرتىپ قويعان دەپ قابىلدامايدى. حيۋررەم سۇلتاننىڭ باسقا ۇلتتان بولعانى راس. ۋكراين قىزى. اتى – روكسولانا. ال كەيىن مۇسىلماندىقتى قابىلداپ، حيۋررەم دەگەن اتتى قابىلدادى. ول مۇسىلمان بولماسا، تۇرىكتىڭ سالت-ءداستۇرىن قابىلداماسا، ونى پاتشا دا قابىلداماس ەدى. سەريالداعى كيىم كيىسىنە دەيىن زامانعا لايىقتاپ، جاسالعان. سەريالدىڭ اۆتورى التى ايدان كەيىن، ىسىك اۋرۋىنا ۇشىراپ، قايتىس بولدى. ەلدىڭ ءبارى سۇلەيمەن سۇلتاننىڭ، حيۋررەم سۇلتاننىڭ ارۋاعى اتتى دەگەن پىكىرلەر ايتىپ ءجۇر. ونى ءبىر قۇداي بىلەدى. ول كىسىنىڭ ءدىني كوزقاراسى زايىرلى بولعان. ول كىسى ءوز قابىلداۋىمەن تۇسىرگەن دەپ ويلايمىن.

– سۇلەيمەننەن كەيىن وسمان يمپەريا­سىندا قانداي جاعدايلار ورىن الدى؟

 – سۇلەيمەننەن كەيىن تاققا ونىڭ بالاسى سەليم وتىردى. ودان كەيىن وسمان يمپەرياسىندا توقىراۋ كەزەڭى باستالدى. پاتشالىقتى ايەلدەر باسقارا باستايدى. ونىڭ سەبەبى، وسمان يمپەرياسىنىڭ تاققا وتىراتىن بالالارى تىم كىشكەنتاي بولدى. ون ءۇش جاستا، ون ەكى جاستا بولدى. ولاردىڭ ءبىرازىنىڭ دەنساۋلىعى ناشار بولعاندارى دا راس. سول سەبەپتى دە بيلىكتى انالارى جۇرگىزدى. بۇل 150 جىلداي ۋاقىتتى قامتىدى. وسى كەزەڭدەرگە قاتىستى تاريحپەن دالەلدەنگەن مىناداي مىسالدار بار. يرانمەن تۇرىكتەردىڭ اراسىندا سوعىس باستالادى. سول سوعىستا تۇرىكتەر جەڭىسكە جەتەدى. جەڭىسكە جەتكەندە عانيبەت رەتىندە ءجۇز تۇيە جىبەك سۇرايدى. ايەلدەردىڭ ۇستەمدىك ەتىپ جاتقانىن وسىدان بايقاۋعا بولادى. «ەر سۇلتاندارى بولسا، جەر سۇرايتىن ەدى» دەيدى تاريحشىلار. وسىنداي ەل باسقارۋداعى كورسەتىلگەن السىزدىكتىڭ ارقاسىندا بىرتىندەپ، يمپەريا قۇلدىرايدى. تەرريتورياسىن جوعالتا باستايدى. ەكونوميكالىق قۇلدىراۋ دا سەبەپ بولادى. تۇرىك تاريحىندا جاس وسمان دەگەن پاتشا بار. جاس وسمان العاش رەت سارايدان تىس قىز الادى. پاتشانىڭ سىرتتان قىز العانى مۇنىڭ سورىنا اينالادى. بۇرىن پاتشا قايدا بارادى، قانداي ساياسات ۇستانىپ جاتىر، مۇنىڭ ءبارى سارايدان سىرتقا شىقپايتىن ەدى. ەندى ساراي ىشىندەگى اڭگىمەلەردىڭ ءبارى سىرتقا شىعا باستايدى. سارايدىڭ ىشكى قۇپيالارىنا دەيىن، جاريا بولا باستادى. مۇنىڭ اقىرى پاتشانىڭ دارعا اسىلۋىمەن اياقتالدى.


اڭگىمەلەسكەن گۇلزينا بەكتاسوۆا، «تۇركىستان».

 

پىكىرلەر