Qūrtqany bılmeitın qazaq kemde-kem. Arudyŋ aty tarihta ne üşın qaldy? Osy sūraqqa jyrǧa süienıp jauap berıp köreiık.
Toqtarbaiǧa Qūdai Qoblandydai ūl berıp, ol at jalyn tartyp mınıp, Toqtarbaidyŋ toqsan qūlynyŋ bastyǧy Estemıske barady. Estemıs Qoblandyny türlı ıske baulidy. Bır künı batyrdyŋ qūlaǧyna "bır dauys kep şulaidy. Şudyŋ sebebın Estemısten estıp, qaitsem de altyn teŋgenı atyp tüsırıp, Qūrtqany ap qaitamyn dep, üstıne sauyt kiıp, janyna bolat bailap, belıne sadaq ılıp jolǧa şyǧady. Qoblandy bara sap, teŋgenı ekıge bölıp ūşyryp, Köktım Aimaqqa sertın oryndaudan basqa jol qaldyrmaidy. Köktım Aimaq altynmen ışın bezegen, syrty kümıs aq otaumen qosa qyryq tüie qazyna həm qyryq qūl men qyryq küŋdı qosa beredı.
Əlqissa, Qoblandy batyr Qūrtqa alyp elge qaitady. Jolda mynadai uaqiǧa bolady:
"Mıngen aty ala edı,
Qylşyq jündı qara edı.
Qoblandydai batyryŋ
Köştı tartyp barady.
Bırneşe kün jol jürıp,
Az ǧana emes mol jürıp,
Ötken kündı sanady.
Bır künderı bolǧanda,
Qara joldyŋ üstınen
Qalyŋ jylqy jarylyp,
Ekı jaqta qalady.
Qūrtqa syndy sūluyŋ
Küimeden basyn şyǧaryp,
Jylqyǧa közın salady.
Ortasynda jylqynyŋ
Kökala bie jusap tūr,
Qūrtqanyŋ közı şalady.
Toqtatyp qoiyp küimesın,
Aǧytyp tastap tüimesın,
Şaqyryp alyp "sūltan" dep,
Qoblandydai balany,
Bienı körıp synady:
"Mynau jatqan köp jylqy
Kımdıkı?-dep sūrady.
Sonau tūrǧan bienı
Menı berseŋ de alǧyn,"- dep,
Batyrǧa əmır qylady."
Osy joldarda mən beretın bırneşe tūstar bar. Eŋ bırınşısı Qūrtqanyŋ küieuıne "sūltan" dep söileuı. Ekınşısı əlı kelın bop otauǧa kırıp ülgermegen Qūrtqanyŋ küieuınıŋ jaǧdaiyn oilaudy bastap ketkenı. Sūltan dep ardaqtaǧan aruǧa Qoblandynyŋ jauaby da laiyqty bolady:
"Batyr Qoblan küledı
Əzıl aityp ıledı:
"Basymdy oqqa bailaǧan,
Senı bersem Qyz Qūrtqa,
Bır eldıŋ malyn alarmyn,- dep,
Ezu tartyp küledı.
Osy jatqan köp jylqy
Səlımbai baidyŋ jylqysy,
Janyndai menı köredı,
Ne sūrasam beredı".
Osy şumaqtarda er men əieldıŋ arasyndaǧy əzıldıŋ ǧajap ülgısı körınedı. Rasynda da, erlı-zaiypty adamdardyŋ arasyndaǧy əzıl öte qūndy dünie dür.
"Taǧy Qūrtqa söileidı,
Söilegende büi deidı:
"Tobylǧy meŋdı tory atyŋ
Jauǧa mınıp şabuǧa
Jaramaidy būl, -deidı.
Jan serık atyŋ, sūltanym,
Kökala bie ışınde
Kökburyl qūlyn bar, -deidı,
Jan serık atyŋ sol, -deidı.
Qūrtqanyŋ sözın synarsyŋ,
Jylqysy bolsa aǧaŋnyŋ,
Ala kör bıraq sen, -deidı."
"Sūltanym" dep erın ardaqtaǧan Qūrtqanyŋ būl joldarda jarynyŋ qamyn oilaudan bölek batyrdyŋ baǧasyn bıletın, at tanityn sūŋǧylalyǧy qosa körınedı. Jalpy jyrdyŋ basynan aiaǧyna deiın Qūrtqanyŋ atqa mınıp, jau qaiyrǧan erlıgı körınbeidı. Onyŋ tarihta qaluynyŋ eŋ tüpkı syry, bar qūpiiasy Qūdai qosqan qosaǧynyŋ qamyn oilap, ony "sūltanym" dep ardaqtai bılgenınde jatyr.
Sonymen, Qoblandy Qūrtqanyŋ sözıne qūlaq asyp, Estemıstı "Qyryq nar qazynany jügımen qosa alsyn da, maǧan kök ala bienı bersın" degen səlemdememen Səlımbaiǧa jūmsaidy. Sondaǧy Estemıske Səlımbaidyŋ bergen jauabyna qaraŋyz:
"Būl jıberdım qalaǧa,
Būzau, baspaq, tanaǧa.
Arnap edım balaǧa.
Bır taidyŋ nesın sūraidy
Əkete bermei dalada?!
Bır tai tügıl Qoblannan
Jalǧyz janym sadaǧa!
Qalaǧanymdy aldym dep,
Maqtanyp barsyn aldyna,
Toqtar syndy aǧaǧa".
"Bır taidyŋ nesın sūraidy, Əkete bermei"dalada degen tarmaqtarda tarpaŋ mınezdı qazaqtyŋ mərt bolmysy, sahi jomarttyǧy körınedı. Mərttık pe mərttık?!
Sonymen Səlımbai kökala bienı Qoblandy beredı. Qūrtqa bolsa kökala bie qūlyndaǧanda basynda tūryp, tonyna orap baǧady. Osy sət jyrda bylai suretteledı:
"Altyn tonǧa orady,
Auzyn ürıp sypyryp,
Şükır ǧyp Haqqa tūrady.
Arşyn basty buryly-
Qabyrǧada qanaty,
Sūltanynyŋ jan aty".
İia Qūrtqa sūltanynyŋ atyna osylai qaraidy...
Arada bıraz uaqyt ötedı. Qoblandy jylqynyŋ jaiyn bılmekke jailauǧa attanady. Qūrtqa sūlu Buryldy baptap, jarynyŋ jaiyn oilaidy. Buryldy qalai baptaǧany jyrda ınju marjan myna joldarmen örıledı:
"Alty jasta aqtatty,
Özıne ölşep buryldyŋ,
Altynnan tūrman qaqtatty.
At bolar dep batyrǧa
Burylyn maqtatty.
Qūrtqa sūlu batyrǧa
Qaraǧai naiza saptatty.
Almas qylyş soqtyryp,
Kümısten qynyn şaqtatty".
Būl endı poeziianyŋ şyŋy. Öleŋ be öleŋ?! Öleŋ bolǧanda kez kelgen sezıne almaityn, üilesımıne üŋıle almaityn tūnyq jyr.
Osy ekı arada Qyzylbas degen jūrttan Qazan degen qaǧynǧan bıreu şyǧyp, Noǧaily jūrtyna laŋ salyp, şaharyn talqandap, berekesın qaşyrady. Qaraŋǧy tünde jūzdyzdar şyǧady, el basyna kün tuǧanda erler şyǧady demekşı osy zorlyqqa jany şydamai Seiıldıŋ ūly Qaraman atqa qonady. Jolai "maǧan serık bol" dep Qoblandyǧa jolyǧady. Qoblandy atyn Qūrtqa baǧyp jatqanyn aityp, attyŋ jaiyn bılu dep Estemıstı Qūrtqaǧa jūmsaidy. Osy səttegı Qūrtqanyŋ sūlulyǧy jyrda bylai örnekteledı:
"Sonda sūlu qyz Qūrtqa
Sonda sūlu qyz Qūrtqa
Qylaŋ etıp , qylt etıp,
Sylaŋ etıp ,sylt etıp,
Şekede şoǧy būlt etıp,
Altyndy tony jylt etıp,
Sauly ıngendei yŋqyldap ,
Küşıgendei syŋqyldap,
Sümbıledei jyltyldap,
Buyny tüsıp bylqyldap,
Altyn qalpaq dulyǧa
Şekesınde jarqyldap,
Maqpal tösek mamyqtan,
Altyn iek,aq tamaq,
Köterıp basyn,söileidı
Estemıs qūlǧa bylqyldap:"
Sözben suret salu degenıŋız osy şyǧar, sırə?!
Sondaǧy Qūrtqanyŋ Estemıske aitqany deidı:
"Ekı saulyq,bır qozy
Berer edım qyrqarǧa,
Düniedegı adamzat
Jan toia ma ıŋkarǧa?
Jūmsady ma sızderdı
Üidegı buryl tūlparǧa?
Dūǧai səlem degeisıŋ
Tūlparyna jūmsaǧan
Jūrt iesı-sūŋqarǧa.
Jəne de səlem degeisıŋ
Qaramandai qūrdasqa,
Zamany bırge syrlasqa,
Jyly bırge jyldasqa,
Jauy bırge mūŋdasqa.
Attyŋ künı tolmai tūr,
Zor salmasyn jolbarysqa..."
Osy joldarda qanşama örnek jatyr. Bərın arşyp aluǧa şamamyz jetpeidı. Qūrtqanyŋ jaryna degen qūrmetıne qaraŋyz: "Dūǧai səlem degeisıŋ
Tūlparyna jūmsaǧan
Jūrt iesı sūŋqarǧa" nemese "Attyŋ künı tolmai tūr, Zor salmasyn jolbarysqa" degen joldardaǧy qatynnyŋ erge degen qūrmetın jüregıŋız sezıne aldy ma?! Qatyny ekı sözınıŋ bırınde "sūltanym, sūŋqarym, jolbarysym" dep ardaqtaǧan azamat qandai bolady?! "Sorly, sümelekten" qūlaǧy tūnǧan erdıŋ jaǧdaiy şe?! Būl endı tereŋ taldaudy talap etetın tūstar. Jauǧa bırge şabuǧa şaqyryp tūrǧan Qaramandy ūmytpai, oǧan da səlem joldaǧan Qūrtqanyŋ danalyǧyn aŋǧardyŋyz ba?! Jyrdy ary qarai oqyǧan saiyn Qūrtqanyŋ küieuıne degen qūrmetıne jolyǧa beresız:
"Jūmsady ma sızderdı
Bızdei naşar joldasqa?" Küieuın jolbarysqa teŋegen Qūrtqa özın "naşar joldas" deidı. Tömendeidı. Er azamatynyŋ aldynda tömendeidı. Qūrtqanyŋ tömendegen saiyn biıktep bara jatqany baiqalady. Menıŋşe, qazırgı əiel bıtkennıŋ tüsınbei, tüsıne almai jürgenı de osy. Ol tömendegen saiyn biıkteitını. Tüsınetınder bar ǧoi. Joq emes, ərine. Bıraq...
Ary qarai Qūrtqany tyŋdaiyq:
"Joldasyna jūmsaǧan,
Bas qūrmaldyq degeisıŋ,
Qaraspan taudy jailaǧan
Halyq iesı jolbarysqa!
Tılımdı alsa sūltanym (taǧy da sūltan)
Būl saparǧa barmasyn,
Būl oljadan almasyn.
Köp jylady degeisıŋ
Üidegı naşar joldasyŋ!"
Özın naşarǧa balap, jaryn jolbarysqa teŋegen Qūrtqa beinesı köz aldyŋyzda biıktep bara jatyr ma? Onda sız jyrdy tüsınıp otyrsyz...
Estemıs Qūrtqanyŋ səlemın jetkızıp, Qoblandy Qaramanǧa: "Attyŋ 43 kündıe kemdıgı bar eken. Bū saparǧa barmaimyn, būl oljadan almaimyn" degende Qaraman erkektıŋ bərıne derlık tən mınezben "E, qatynnyŋ tılın aldyŋ, özıŋ de qatyn boldyŋ daǧy"dep jürıp ketedı. Būl söz Qoblandyǧa auyr tiedı ərine. Er aldynda sözge synyq qyldyŋ dep jazyǧy joq Qūrtqanyŋ basyn şauyp almaqqa auylǧa qarai şaba jöneledı. Osy sət jyrda bylaişa suretteledı:
"Tobylǧy atqa er saldy,
Aq almasty qolǧa aldy.
Qamşy basyp sauyrǧa,
Ekpını ūsap dauylǧa ,
Tobylǧy meŋdı tory atpen
Qoblandy şapty auylǧa-
Qatulanyp,qattanyp,
Buyrqanyp,būrsanyp,
Mūzdai temır qūrsanyp,
Qabaǧynan qar jauyp,
Kırpıgınen mūz toŋyp,
Ər jaq penen ber jaqqa,
Naizasyn ūstap barmaqqa,
Attanbaqqa qalmaqqa.
Batyr keiıp keledı,
Eş jazyǧy joq edı
Būlaŋdaǧan Qūrtqanyŋ,
Sözge synyq qyldyŋ dep,
Eger şyqsa aldynan,
Basyn kesıp almaqqa."
Būl erkektıŋ köbıne tən mınez. Qaramannyŋ sözı sebep bop, Qoblandy atyn baptap otyrǧan Qūrtqanyŋ basyn şauyp tastauǧa ekpındetıp kele jatyr.
"Darbazaly esık-tı,
Paiǧambarda nesıp-tı.
Üide otyrǧan Qyz Qūrtqa
Dübırın attyŋ esıttı.
《Ekpını qatty kım bolsyn,Sūltanym daǧy》 desıptı.
Türegelıp būlaŋdap,
Aşyp kördı esıktı,
Körgennen soŋ qamyqty.
Qūs tösekte mamyqty,
Arpa,bidai qabyqty,
Kötere almas kedeiler
Jylyna salǧan salyqty.
Şydai almai,Qyz Qūrtqa
Jəne de aşty jabyqty,
Jabyqtan közın salypty.
Salsa,erdı tanypty,
Tüsı suyq körındı,
Erge bolǧan sekıldı
Bır sözbenen jazyqty.
Batyrdan Qūrtqa qorqqan soŋ,
Tömen qarap jer şūqyp,
Öksıp jylap qamyqty
Endı Qūrtqa sasady,
Betınen qany qaşady,
Oŋ etegın basady..."
Attyŋ dübırınen iesın tanyǧan sūŋǧyla Qūrtqa. Esıkten emes jabyqtan köz salǧan saq Qūrtqa. Qanşa sūŋǧyla, dana bolǧanymen, Qūrtqa nəzık jandy əiel. Qorqady həm sasady. Sasqalaqtap tūra berse Qūrtqa bola ma?! Ol sasyp jürıp jön tauyp, aqylmenen oi tabady. Tapqan oiy mynau:
"Sasyp jürıp jön tauyp,
Aqylmenen oi tauyp,
Tütıkpenen su bergen,
Tündıkpenen kün körgen
Törde tūrǧan Buryldyŋ
Basyn şeşıp alady,
Moinyna arqan salady,
Şylbyrynan jetelep,
Buryl atty Qyz Qūrtqa
Qoblandynyŋ aldynan
Būlaŋdap ketıp barady".
Qūrtqanyŋ ədısı osy edı. Dana Qūrtqanyŋ būl taktikasynyŋ jemısın jyrda bylai suretteidı:
"Buryldy közı körgen soŋ,
Qoblandydai batyrdyŋ
Qūrtqadan qaitty azary,
Burylǧa tüstı nazary".
Əiel zatyna eŋ kerek qasiet te osy dür. Küieuı aşulanǧanda oilap tūryp jön tabu, aqylmenen oi tabu. Şal aqynnyŋ "Naǧyz qatyn sol qatyn, Ər nərsenı oilaumen qatyn" degenı osy Qūrtqadai-aq bolar. Osy bır er men əiel arasyndaǧy qiyn həm qyzyq jaǧdaidyŋ qalai şeşılgenın jyrdan oqiyq:
"Qoblandy sonda söiledı:
"Qaz jailauyn saz deimın,
Nauryzdan soŋ jaz deimın.
Aqyly joq men aqymaq,
Büitıp jürgen Qūrtqamdy
Şauyp tastai jazdaimyn...
Qūrtqadai bolǧan mınısker
Jar tapqanşa talai bar"
Qūrtqa danalyqpen ıstegelı jatqany aqymaqtyq ekenın Qoblandynyŋ közın jetkızdı. Sözben, aiqaimen emes, aqylmen, danalyqpen.
Qūrtqa batyrdyŋ aşuy basylǧanyn bıldı, sızdı. Sonda da:
"Batyrdyŋ sözın esıtıp,
Batyr janyna kelgende,
Naz qylsa da, qoryqsa da,
Qūrtqa syndy sūluyŋ
Tömen qarap, jer şūqyp,
Öksıp jylap qamyqty".
Şırkın-ai! Əielge tən bolmys, naz ben nəzıktık osyndai -aq bolar?! Naz qylsa da qoryqsa da deidı jyrşy. qorqyp tūrǧan joq. Qūrtqanıkı naz. Erkek süietın, erkektı qaq bölıp tüsıretın naz degenıŋız osy.
Qūrtqanyŋ ailasynan keiın bas şappaqqa niettenıp kelgen Qoblandynyŋ qalai özgergenın qaraŋyzşy:
"Artyqşy tuǧan Qūrtqajan
Atyŋ əiel desem de,
Basqa əiel bolǧanda,
Qauıpsız bolyp tūrǧanda
Keudeden basyŋ keter-dı.
Menıŋ közım tırıde
Erdıŋ qūnyn jeseŋ de
Qūrtqajan nege qamyqtyŋ
Jolbarysyŋ men esende.
Menı körıp Qūrtqajan
quanbasaŋ qamyqpa.
Menıŋ közım tırıde
qaraŋǧy tün ışınen
Şyǧararmyn jaryqqa.
Osy barǧan sapardan
Esen baryp, sau qaitsam
əiel de bolsaŋ Qūrtqajan
Han qylarmyn halyqqa"
Əieldıŋ danalyǧy aşuly erkektı qandai küige tüsırgenın qaraŋyzşy, ə?!
Dana Qūrtqa sonda da :
"Sızder -sūŋqar, bız-qarǧa,
Sız daladan kelgende,
Ajyraiyp qararǧa
Jaraimyz betıŋe, - dep iıle berıptı deidı...
Ūqsas jaŋalyqtar
