Qazaq quqyǵy ulttyq keńistikte dástúrli quqyqtyq júıeniń negizin qalasa, mádenı-sharýashylyq keńistikte ár túrli dinı-etnıkalyq toptar menbip memleket aıasyna syımaıtyn kúrdeli áleýmettik-saıası qurylymdardy (ulystar, ipi rýlar, taıpalyq birlestikter jáne t.b.) qamtıtyn qazaqtyń dalalyq quqyqtyq júıesin qalyptastyrdy jáne túrki tektes kóshpeli jartylaı kóshpeli halyqtardyń quqyqtyq otbasyn baıyta tústi ári onyń shyrqaı damyǵan erekshe klassıkalyq formasy - «ádil sottyń Altyn ǵasyry» degen baǵamen álemdik órkenıette qomaqty tarıhı iz qaldyrdy.
Qazaq quqyǵy XVIǵǵ. bastap - Shyǵys Deshti-Qypshaq atalatyn mádenı-saıası keńistikte túriktik quqyqtyq otbasynyń kósh bastaýshysy boldy ári quqyqtyq epıentrine aınaldy. Qazaq Ordasynyń quramynda bolyp, qatar qonystanǵan qyrǵyz, qaraqalpaq, noǵaı jáne t.b. túrki tildes elderderden kóshpeli taıpalardyń quqyqtyqómipi tikeleı «Jol», «Jarǵy» atalatyn qazaqtardyń quqyqtyq jınaqtarymen rettelip otyrdy,ácipece sot bıligin júzege asyrýshy bıler qyzmeti men olardyń qoǵam aldyndaǵy bedel-abyroıy Qazaq (erkindik) quqyǵynyń keń reepııalanýyna jol ashty.
Álemniń quqyqtyq kartasynda qukyqtyq júıelerdiń shyǵý tegin toptastyratyn ipi quqyqtyq otbasylar bar. Olardyń jalpyǵa birdeı tanyltandary, sondaı-ak áli tanyla qoımaǵandary kelesiler:
- «Jalpy quqyq» (anglo-saksondyq) quqyqtyq otbasy,
- Evropalyq-kontınentaldyq (romano-germandyq) quqyqtyq otbasy,
- Soıalıstikquqyqtyq otbasy;
- Slavıandyqquqyqtyq otbasy;
- Túrkilik quqyqtyq otbasy;
- Musylmandyq quqyqtyq otbasy.
Reseılik ǵalymdar slavıandyq quqyqtyq otbasy máselesinkóteripkeledi jáne onyń keńistigine Shyǵys Evropa men Reseı aýmaǵyndaómip súrgen slavıan memlekegteri men knıazdyqtaryn toptastyrady ápi pravoslavıeni dinı biriktirýshi júıe retinde tanıdy. Sondaı-aq slavıandyq quqyqtyq otbasynyń túpki tamyry Vızantııa Imperııasyna baryp tirelgenin, al Vızantııaǵa óz kezeginde Rım qukyǵynyńácepi bolǵandyǵyn da joqqa shyǵarmaıdy. Slavıandyq quqyqtyq otbasynyńbúgingi basty keıipkeriápi tasymaldaýshysy - Reseıdiń quqyqtyq júısi dep kórsetedi. Sondaı-aq Reseı qukyqtyq júıesi Ortalyq Azııadaǵy birqatar túrki tildes memleketer úshin jetekshiápi bipiktipýshi rol atqaratyndyǵyn bekitedi.
Sondaı-aq ipi quqyqtyq júıelerge kelesiler kiredi
1.Úndi men ıýdeılik dinı sıpattaǵy qukyqtyq júıe;
2.Dástúrli quqyqtyq júıeler (Qytaı, Japonııa)
3. Afrıka jáne Madagaskar elderiniń quqyqtyq júıeleri
R. Davıd pen K. Joffre-Spınozıdiń álemniń quqyqtyq kartasyn aıqyndaýda úsh basty metodologııalyq jetimsizdigi bar jáne ol kelesi krıterılerge negizdelýden týyndaǵan:
1.quqyqtyq otbasyǵa jikteýde tek dıdaktıkalyq maqsatqa kóńil bólingen;
2.dál ózderi ómir cúpip jatqan zamandy (eńbektiń atalýyda osyndaı «... pravovye sıstemy sovremennostı») ǵana sıpattaǵan;
3.pozıtıvti, normatıvti sıpattaǵy quqyqtyq júıeler ǵana qukyqtyq otbasy dep tanýda negizgi rol atqarǵan jáne quqyqtyq otbasy uǵymyna búgingi tańda naqtyly qoldanystaǵy ápi neǵurlym keń taraǵan quqyqtyq júıelerdi ǵana engizedi.
(jalǵasy bar)
Qazybek DAÝTALIEV
zań ǵylymdarynyń kandıdaty,
«Intellektýal-Parasat» zań kompanııasynyń
dırektor orynbasary, aǵa ǵylymı qyzmetker
