اباي قالشابەك. قىز قۇرتقانىڭ اتى نەگە تاريحتا قالدى؟

10392
Adyrna.kz Telegram

قۇرتقانى بىلمەيتىن قازاق كەمدە-كەم. ارۋدىڭ اتى تاريحتا نە ءۇشىن قالدى؟ وسى سۇراققا جىرعا سۇيەنىپ جاۋاپ بەرىپ كورەيىك.
توقتاربايعا قۇداي قوبلاندىداي ۇل بەرىپ، ول ات جالىن تارتىپ ءمىنىپ، توقتاربايدىڭ توقسان قۇلىنىڭ باستىعى ەستەمىسكە بارادى. ەستەمىس قوبلاندىنى ءتۇرلى ىسكە باۋليدى. ءبىر كۇنى باتىردىڭ قۇلاعىنا ء"بىر داۋىس كەپ شۋلايدى. شۋدىڭ سەبەبىن ەستەمىستەن ەستىپ، قايتسەم دە التىن تەڭگەنى اتىپ ءتۇسىرىپ، قۇرتقانى اپ قايتامىن دەپ، ۇستىنە ساۋىت كيىپ، جانىنا بولات بايلاپ، بەلىنە ساداق ءىلىپ جولعا شىعادى. قوبلاندى بارا ساپ، تەڭگەنى ەكىگە ءبولىپ ۇشىرىپ، كوكتىم ايماققا سەرتىن ورىنداۋدان باسقا جول قالدىرمايدى. كوكتىم ايماق التىنمەن ءىشىن بەزەگەن، سىرتى كۇمىس اق وتاۋمەن قوسا قىرىق تۇيە قازىنا ھəم قىرىق قۇل مەن قىرىق كۇڭدى قوسا بەرەدى.
Əلقيسسا، قوبلاندى باتىر قۇرتقا الىپ ەلگە قايتادى. جولدا مىناداي ۋاقيعا بولادى:

"مىنگەن اتى الا ەدى،
قىلشىق ءجۇندى قارا ەدى.
قوبلاندىداي باتىرىڭ
كوشتى تارتىپ بارادى.
بىرنەشە كۇن جول ءجۇرىپ،
از عانا ەمەس مول ءجۇرىپ،
وتكەن كۇندى سانادى.
ءبىر كۇندەرى بولعاندا،
قارا جولدىڭ ۇستىنەن
قالىڭ جىلقى جارىلىپ،
ەكى جاقتا قالادى.
قۇرتقا سىندى سۇلۋىڭ
كۇيمەدەن باسىن شىعارىپ،
جىلقىعا كوزىن سالادى.
ورتاسىندا جىلقىنىڭ
كوكالا بيە جۋساپ تۇر،
قۇرتقانىڭ كوزى شالادى.
توقتاتىپ قويىپ كۇيمەسىن،
اعىتىپ تاستاپ تۇيمەسىن،
شاقىرىپ الىپ "سۇلتان" دەپ،
قوبلاندىداي بالانى،
بيەنى كورىپ سىنادى:
"مىناۋ جاتقان كوپ جىلقى
كىمدىكى؟-دەپ سۇرادى.
سوناۋ تۇرعان بيەنى
مەنى بەرسەڭ دە العىن،"- دەپ،
باتىرعا ءəمىر قىلادى."

وسى جولداردا مəن بەرەتىن بىرنەشە تۇستار بار. ەڭ ءبىرىنشىسى قۇرتقانىڭ كۇيەۋىنە "سۇلتان" دەپ سويلەۋى. ەكىنشىسى ءəلى كەلىن بوپ وتاۋعا كىرىپ ۇلگەرمەگەن قۇرتقانىڭ كۇيەۋىنىڭ جاعدايىن ويلاۋدى باستاپ كەتكەنى. سۇلتان دەپ ارداقتاعان ارۋعا قوبلاندىنىڭ جاۋابى دا لايىقتى بولادى:

"باتىر قوبلان كۇلەدى
ءƏزىل ايتىپ ىلەدى:
"باسىمدى وققا بايلاعان،
سەنى بەرسەم قىز قۇرتقا،
ءبىر ەلدىڭ مالىن الارمىن،- دەپ،
ەزۋ تارتىپ كۇلەدى.
وسى جاتقان كوپ جىلقى
ءسəلىمباي بايدىڭ جىلقىسى،
جانىنداي مەنى كورەدى،
نە سۇراسام بەرەدى".

وسى شۋماقتاردا ەر مەن əيەلدىڭ اراسىنداعى ءəزىلدىڭ عاجاپ ۇلگىسى كورىنەدى. راسىندا دا، ەرلى-زايىپتى ادامداردىڭ اراسىنداعى ءəزىل وتە قۇندى دۇنيە ءدۇر.

"تاعى قۇرتقا سويلەيدى،
سويلەگەندە ءبۇي دەيدى:
"توبىلعى مەڭدى تورى اتىڭ
جاۋعا ءمىنىپ شابۋعا
جارامايدى بۇل، -دەيدى.
جان سەرىك اتىڭ، سۇلتانىم،
كوكالا بيە ىشىندە
كوكبۋرىل قۇلىن بار، -دەيدى،
جان سەرىك اتىڭ سول، -دەيدى.
قۇرتقانىڭ ءسوزىن سىنارسىڭ،
جىلقىسى بولسا اعاڭنىڭ،
الا كور بىراق سەن، -دەيدى."

"سۇلتانىم" دەپ ەرىن ارداقتاعان قۇرتقانىڭ بۇل جولداردا جارىنىڭ قامىن ويلاۋدان بولەك باتىردىڭ باعاسىن بىلەتىن، ات تانيتىن سۇڭعىلالىعى قوسا كورىنەدى. جالپى جىردىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن قۇرتقانىڭ اتقا ءمىنىپ، جاۋ قايىرعان ەرلىگى كورىنبەيدى. ونىڭ تاريحتا قالۋىنىڭ ەڭ تۇپكى سىرى، بار قۇپياسى قۇداي قوسقان قوساعىنىڭ قامىن ويلاپ، ونى "سۇلتانىم" دەپ ارداقتاي بىلگەنىندە جاتىر.
سونىمەن، قوبلاندى قۇرتقانىڭ سوزىنە قۇلاق اسىپ، ەستەمىستى "قىرىق نار قازىنانى جۇگىمەن قوسا السىن دا، ماعان كوك الا بيەنى بەرسىن" دەگەن سəلەمدەمەمەن سəلىمبايعا جۇمسايدى. سونداعى ەستەمىسكە ءسəلىمبايدىڭ بەرگەن جاۋابىنا قاراڭىز:

"بۇل جىبەردىم قالاعا،
بۇزاۋ، باسپاق، تاناعا.
ارناپ ەدىم بالاعا.
ءبىر تايدىڭ نەسىن سۇرايدى
Əكەتە بەرمەي دالادا؟!
ءبىر تاي تۇگىل قوبلاننان
جالعىز جانىم ساداعا!
قالاعانىمدى الدىم دەپ،
ماقتانىپ بارسىن الدىنا،
توقتار سىندى اعاعا".

ء"بىر تايدىڭ نەسىن سۇرايدى، Əكەتە بەرمەي"دالادا دەگەن تارماقتاردا تارپاڭ مىنەزدى قازاقتىڭ مəرت بولمىسى، ساحي جومارتتىعى كورىنەدى. مəرتتىك پە مəرتتىك؟!

سونىمەن ءسəلىمباي كوكالا بيەنى قوبلاندى بەرەدى. قۇرتقا بولسا كوكالا بيە قۇلىنداعاندا باسىندا تۇرىپ، تونىنا وراپ باعادى. وسى سəت جىردا بىلاي سۋرەتتەلەدى:
"التىن تونعا ورادى،
اۋزىن ءۇرىپ سىپىرىپ،
شۇكىر عىپ حاققا تۇرادى.
ارشىن باستى بۋرىلى-
قابىرعادا قاناتى،
سۇلتانىنىڭ جان اتى".

يا قۇرتقا سۇلتانىنىڭ اتىنا وسىلاي قارايدى...
ارادا ءبىراز ۋاقىت وتەدى. قوبلاندى جىلقىنىڭ جايىن بىلمەككە جايلاۋعا اتتانادى. قۇرتقا سۇلۋ بۋرىلدى باپتاپ، جارىنىڭ جايىن ويلايدى. بۋرىلدى قالاي باپتاعانى جىردا ءىنجۋ مارجان مىنا جولدارمەن ورىلەدى:

"التى جاستا اقتاتتى،
وزىنە ولشەپ بۋرىلدىڭ،
التىننان تۇرمان قاقتاتتى.
ات بولار دەپ باتىرعا
بۋرىلىن ماقتاتتى.
قۇرتقا سۇلۋ باتىرعا
قاراعاي نايزا ساپتاتتى.
الماس قىلىش سوقتىرىپ،
كۇمىستەن قىنىن شاقتاتتى".

بۇل ەندى پوەزيانىڭ شىڭى. ولەڭ بە ولەڭ؟! ولەڭ بولعاندا كەز كەلگەن سەزىنە المايتىن، ۇيلەسىمىنە ۇڭىلە المايتىن تۇنىق جىر.
وسى ەكى ارادا قىزىلباس دەگەن جۇرتتان قازان دەگەن قاعىنعان بىرەۋ شىعىپ، نوعايلى جۇرتىنا لاڭ سالىپ، شاھارىن تالقانداپ، بەرەكەسىن قاشىرادى. قاراڭعى تۇندە جۇزدىزدار شىعادى، ەل باسىنا كۇن تۋعاندا ەرلەر شىعادى دەمەكشى وسى زورلىققا جانى شىداماي سەيىلدىڭ ۇلى قارامان اتقا قونادى. جولاي "ماعان سەرىك بول" دەپ قوبلاندىعا جولىعادى. قوبلاندى اتىن قۇرتقا باعىپ جاتقانىن ايتىپ، اتتىڭ جايىن ءبىلۋ دەپ ەستەمىستى قۇرتقاعا جۇمسايدى. وسى سəتتەگى قۇرتقانىڭ سۇلۋلىعى جىردا بىلاي ورنەكتەلەدى:

"سوندا سۇلۋ قىز قۇرتقا
سوندا سۇلۋ قىز قۇرتقا
قىلاڭ ەتىپ ، قىلت ەتىپ،
سىلاڭ ەتىپ ،سىلت ەتىپ،
شەكەدە شوعى بۇلت ەتىپ،
التىندى تونى جىلت ەتىپ،
ساۋلى ىنگەندەي ىڭقىلداپ ،
كۇشىگەندەي سىڭقىلداپ،
سۇمبىلەدەي جىلتىلداپ،
بۋىنى ءتۇسىپ بىلقىلداپ،
التىن قالپاق دۋلىعا
شەكەسىندە جارقىلداپ،
ماقپال توسەك مامىقتان،
التىن يەك،اق تاماق،
كوتەرىپ باسىن،سويلەيدى
ەستەمىس قۇلعا بىلقىلداپ:"

سوزبەن سۋرەت سالۋ دەگەنىڭىز وسى شىعار، ءسىرə؟!
سونداعى قۇرتقانىڭ ەستەمىسكە ايتقانى دەيدى:

"ەكى ساۋلىق،ءبىر قوزى
بەرەر ەدىم قىرقارعا،
دۇنيەدەگى ادامزات
جان تويا ما ىڭكارعا؟
جۇمسادى ما سىزدەردى
ۇيدەگى بۋرىل تۇلپارعا؟
دۇعاي سəلەم دەگەيسىڭ
تۇلپارىنا جۇمساعان
جۇرت يەسى-سۇڭقارعا.
جəنە دە سəلەم دەگەيسىڭ
قارامانداي قۇرداسقا،
زامانى بىرگە سىرلاسقا،
جىلى بىرگە جىلداسقا،
جاۋى بىرگە مۇڭداسقا.
اتتىڭ كۇنى تولماي تۇر،
زور سالماسىن جولبارىسقا..."

وسى جولداردا قانشاما ورنەك جاتىر. ءبəرىن ارشىپ الۋعا شامامىز جەتپەيدى. قۇرتقانىڭ جارىنا دەگەن قۇرمەتىنە قاراڭىز: "دۇعاي سəلەم دەگەيسىڭ
تۇلپارىنا جۇمساعان

جۇرت يەسى سۇڭقارعا" نەمەسە "اتتىڭ كۇنى تولماي تۇر، زور سالماسىن جولبارىسقا" دەگەن جولدارداعى قاتىننىڭ ەرگە دەگەن قۇرمەتىن جۇرەگىڭىز سەزىنە الدى ما؟! قاتىنى ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە "سۇلتانىم، سۇڭقارىم، جولبارىسىم" دەپ ارداقتاعان ازامات قانداي بولادى؟! "سورلى، سۇمەلەكتەن" قۇلاعى تۇنعان ەردىڭ جاعدايى شە؟! بۇل ەندى تەرەڭ تالداۋدى تالاپ ەتەتىن تۇستار. جاۋعا بىرگە شابۋعا شاقىرىپ تۇرعان قاراماندى ۇمىتپاي، وعان دا سəلەم جولداعان قۇرتقانىڭ دانالىعىن اڭعاردىڭىز با؟! جىردى ارى قاراي وقىعان سايىن قۇرتقانىڭ كۇيەۋىنە دەگەن قۇرمەتىنە جولىعا بەرەسىز:
"جۇمسادى ما سىزدەردى
بىزدەي ناشار جولداسقا؟" كۇيەۋىن جولبارىسقا تەڭەگەن قۇرتقا ءوزىن "ناشار جولداس" دەيدى. تومەندەيدى. ەر ازاماتىنىڭ الدىندا تومەندەيدى. قۇرتقانىڭ تومەندەگەن سايىن بيىكتەپ بارا جاتقانى بايقالادى. مەنىڭشە، قازىرگى əيەل بىتكەننىڭ تۇسىنبەي، تۇسىنە الماي جۇرگەنى دە وسى. ول تومەندەگەن سايىن بيىكتەيتىنى. تۇسىنەتىندەر بار عوي. جوق ەمەس، əرينە. بىراق...
ارى قاراي قۇرتقانى تىڭدايىق:

"جولداسىنا جۇمساعان،
باس قۇرمالدىق دەگەيسىڭ،
قاراسپان تاۋدى جايلاعان
حالىق يەسى جولبارىسقا!
ءتىلىمدى السا سۇلتانىم (تاعى دا سۇلتان)
بۇل ساپارعا بارماسىن،
بۇل ولجادان الماسىن.
كوپ جىلادى دەگەيسىڭ
ۇيدەگى ناشار جولداسىڭ!"

ءوزىن ناشارعا بالاپ، جارىن جولبارىسقا تەڭەگەن قۇرتقا بەينەسى كوز الدىڭىزدا بيىكتەپ بارا جاتىر ما؟ وندا ءسىز جىردى ءتۇسىنىپ وتىرسىز...
ەستەمىس قۇرتقانىڭ سəلەمىن جەتكىزىپ، قوبلاندى قارامانعا: "اتتىڭ 43 كۇندىە كەمدىگى بار ەكەن. بۇ ساپارعا بارمايمىن، بۇل ولجادان المايمىن" دەگەندە قارامان ەركەكتىڭ بəرىنە دەرلىك تəن مىنەزبەن "ە، قاتىننىڭ ءتىلىن الدىڭ، ءوزىڭ دە قاتىن بولدىڭ داعى"دەپ ءجۇرىپ كەتەدى. بۇل ءسوز قوبلاندىعا اۋىر تيەدى əرينە. ەر الدىندا سوزگە سىنىق قىلدىڭ دەپ جازىعى جوق قۇرتقانىڭ باسىن شاۋىپ الماققا اۋىلعا قاراي شابا جونەلەدى. وسى سəت جىردا بىلايشا سۋرەتتەلەدى:

"توبىلعى اتقا ەر سالدى،
اق الماستى قولعا الدى.
قامشى باسىپ ساۋىرعا،
ەكپىنى ۇساپ داۋىلعا ،
توبىلعى مەڭدى تورى اتپەن
قوبلاندى شاپتى اۋىلعا-
قاتۋلانىپ،قاتتانىپ،
بۋىرقانىپ،بۇرسانىپ،
مۇزداي تەمىر قۇرسانىپ،
قاباعىنان قار جاۋىپ،
كىرپىگىنەن مۇز توڭىپ،
Əر جاق پەنەن بەر جاققا،
نايزاسىن ۇستاپ بارماققا،
اتتانباققا قالماققا.
باتىر كەيىپ كەلەدى،
ەش جازىعى جوق ەدى
بۇلاڭداعان قۇرتقانىڭ،
سوزگە سىنىق قىلدىڭ دەپ،
ەگەر شىقسا الدىنان،
باسىن كەسىپ الماققا."

بۇل ەركەكتىڭ كوبىنە تəن مىنەز. قاراماننىڭ ءسوزى سەبەپ بوپ، قوبلاندى اتىن باپتاپ وتىرعان قۇرتقانىڭ باسىن شاۋىپ تاستاۋعا ەكپىندەتىپ كەلە جاتىر.

"داربازالى ەسىك-ءتى،
پايعامباردا نەسىپ-ءتى.
ۇيدە وتىرعان قىز قۇرتقا
ءدۇبىرىن اتتىڭ ەسىتتى.

《ەكپىنى قاتتى كىم بولسىن،سۇلتانىم داعى》 دەسىپتى.

تۇرەگەلىپ بۇلاڭداپ،
اشىپ كوردى ەسىكتى،
كورگەننەن سوڭ قامىقتى.
قۇس توسەكتە مامىقتى،
ارپا،بيداي قابىقتى،
كوتەرە الماس كەدەيلەر
جىلىنا سالعان سالىقتى.
شىداي الماي،قىز قۇرتقا
جəنە دە اشتى جابىقتى،
جابىقتان كوزىن سالىپتى.
سالسا،ەردى تانىپتى،
ءتۇسى سۋىق كورىندى،
ەرگە بولعان سەكىلدى
ءبىر سوزبەنەن جازىقتى.
باتىردان قۇرتقا قورققان سوڭ،
تومەن قاراپ جەر شۇقىپ،
وكسىپ جىلاپ قامىقتى
ەندى قۇرتقا ساسادى،
بەتىنەن قانى قاشادى،
وڭ ەتەگىن باسادى..."

اتتىڭ دۇبىرىنەن يەسىن تانىعان سۇڭعىلا قۇرتقا. ەسىكتەن ەمەس جابىقتان كوز سالعان ساق قۇرتقا. قانشا سۇڭعىلا، دانا بولعانىمەن، قۇرتقا نəزىك جاندى əيەل. قورقادى ھəم ساسادى. ساسقالاقتاپ تۇرا بەرسە قۇرتقا بولا ما؟! ول ساسىپ ءجۇرىپ ءجون تاۋىپ، اقىلمەنەن وي تابادى. تاپقان ويى مىناۋ:

"ساسىپ ءجۇرىپ ءجون تاۋىپ،
اقىلمەنەن وي تاۋىپ،
تۇتىكپەنەن سۋ بەرگەن،
تۇندىكپەنەن كۇن كورگەن
توردە تۇرعان بۋرىلدىڭ
باسىن شەشىپ الادى،
موينىنا ارقان سالادى،
شىلبىرىنان جەتەلەپ،
بۋرىل اتتى قىز قۇرتقا
قوبلاندىنىڭ الدىنان
بۇلاڭداپ كەتىپ بارادى".

قۇرتقانىڭ ءəدىسى وسى ەدى. دانا قۇرتقانىڭ بۇل تاكتيكاسىنىڭ جەمىسىن جىردا بىلاي سۋرەتتەيدى:

"بۋرىلدى كوزى كورگەن سوڭ،
قوبلاندىداي باتىردىڭ
قۇرتقادان قايتتى ازارى،
بۋرىلعا ءتۇستى نازارى".

Əيەل زاتىنا ەڭ كەرەك قاسيەت تە وسى ءدۇر. كۇيەۋى اشۋلانعاندا ويلاپ تۇرىپ ءجون تابۋ، اقىلمەنەن وي تابۋ. شال اقىننىڭ "ناعىز قاتىن سول قاتىن، Əر نəرسەنى ويلاۋمەن قاتىن" دەگەنى وسى قۇرتقاداي-اق بولار. وسى ءبىر ەر مەن əيەل اراسىنداعى قيىن ھəم قىزىق جاعدايدىڭ قالاي شەشىلگەنىن جىردان وقيىق:

"قوبلاندى سوندا سويلەدى:
"قاز جايلاۋىن ساز دەيمىن،
ناۋرىزدان سوڭ جاز دەيمىن.
اقىلى جوق مەن اقىماق،
ءبۇيتىپ جۇرگەن قۇرتقامدى
شاۋىپ تاستاي جازدايمىن...
قۇرتقاداي بولعان مىنىسكەر
جار تاپقانشا تالاي بار"

قۇرتقا دانالىقپەن ىستەگەلى جاتقانى اقىماقتىق ەكەنىن قوبلاندىنىڭ كوزىن جەتكىزدى. سوزبەن، ايقايمەن ەمەس، اقىلمەن، دانالىقپەن.
قۇرتقا باتىردىڭ اشۋى باسىلعانىن ءبىلدى، ءسىزدى. سوندا دا:

"باتىردىڭ ءسوزىن ەسىتىپ،
باتىر جانىنا كەلگەندە،
ناز قىلسا دا، قورىقسا دا،
قۇرتقا سىندى سۇلۋىڭ
تومەن قاراپ، جەر شۇقىپ،
وكسىپ جىلاپ قامىقتى".

شىركىن-اي! Əيەلگە تəن بولمىس، ناز بەن نəزىكتىك وسىنداي -اق بولار؟! ناز قىلسا دا قورىقسا دا دەيدى جىرشى. قورقىپ تۇرعان جوق. قۇرتقانىكى ناز. ەركەك سۇيەتىن، ەركەكتى قاق ءبولىپ تۇسىرەتىن ناز دەگەنىڭىز وسى.
قۇرتقانىڭ ايلاسىنان كەيىن باس شاپپاققا نيەتتەنىپ كەلگەن قوبلاندىنىڭ قالاي وزگەرگەنىن قاراڭىزشى:

"ارتىقشى تۋعان قۇرتقاجان
اتىڭ əيەل دەسەم دە،
باسقا əيەل بولعاندا،
قاۋىپسىز بولىپ تۇرعاندا
كەۋدەدەن باسىڭ كەتەر-ءدى.
مەنىڭ كوزىم تىرىدە
ەردىڭ قۇنىن جەسەڭ دە
قۇرتقاجان نەگە قامىقتىڭ
جولبارىسىڭ مەن ەسەندە.
مەنى كورىپ قۇرتقاجان
قۋانباساڭ قامىقپا.
مەنىڭ كوزىم تىرىدە
قاراڭعى ءتۇن ىشىنەن
شىعارارمىن جارىققا.
وسى بارعان ساپاردان
ەسەن بارىپ، ساۋ قايتسام
əيەل دە بولساڭ قۇرتقاجان
حان قىلارمىن حالىققا"

Əيەلدىڭ دانالىعى اشۋلى ەركەكتى قانداي كۇيگە تۇسىرگەنىن قاراڭىزشى، ə؟!
دانا قۇرتقا سوندا دا :

"سىزدەر -سۇڭقار، ءبىز-قارعا،
ءسىز دالادان كەلگەندە،
اجىرايىپ قارارعا
جارايمىز بەتىڭە، - دەپ يىلە بەرىپتى دەيدى...

پىكىرلەر