Ómirim qalypty arnasymen aǵyp jatqan ádemi ýaqytta Almatynyń mazasyz tirshiligi sharshatqandyqtan ba, álde úlken shahardyń qapyryq aýasynan tunshyqqandyqtan ba bilmeımin, kóńilimdi kir basqandaı bolyp, qalanyń shań-tozańynan silkiný úshin Arqaǵa ketkim keldi.
Sarǵaıyp, úmittiń oty sónýge aınalǵan kúnderimniń birinde aıaq astynan armanym oryndalyp, jumys babymen Astanaǵa aýystym. Balasha qýanyp, ishtegi quıyn-sezimimdi basa almaı, bir perızat kúı kóńilimdi shalqytyp, bókterden soqqan samal jeldeı boıymdy sergitip tastady.
Áıtpese, sońǵy jyldary saıyn dalamnyń dıdaryn saǵynǵanda bir jumbaq sezim júregimdi eljiretip, tún uıqymdy tórt bólip, berekemdi qashyrǵan edi. Daýyl soqqanda tekemet qyrdyń shańy aspanǵa kóterilip, sabasyna túsip tynyshtalǵanda, teńizdeı tolqyp jatatyn Arqanyń saharasyn oılaǵanymda Abaı atamdy da esime alyp, shyǵarmalaryn qaıtalap oqyp, jyldar ótken saıyn onyń rýhyn tanýǵa jaqyndaı túskenimdi túsingendeı háldi basymnan keshtim. Oılary bir-bir qaralyqtaı uly aqynnyń kitabyn qolyma alǵanymda saıyn dalamnyń bir jutym taza aýasy bólmeme kirip ketip, jýsan ıisin qýyp ákelgendeı áserdiń besigine bóleıtin. Shyǵarmalaryn oqyǵan saıyn ylǵı da meniń kózime Abaı – uzaqqa sozylǵan qarańǵylyqty moıyndap qoıǵan qazaq saharasyn kenetten araılandyryp jibergen, qapas túnekti jaryp shyqqan, jaryǵy kóz taıdyratyn nurly kúndeı bolyp elesteıtin.
Qyzyq! Astanaǵa qonys aýdarǵannan keıin biraz ýaqyt ótken soń qaıtadan Almatymdy saǵynyp, tipti, baýyr basyp qalǵan Jetisýdyń asqar taýlary túsime kirip, taǵy da saıabyrsaǵan kóńilimniń tynyshtyǵy buzyldy. Endi men Abaıdan góri elesi alystaǵy juldyzdaı jyltyldaǵan Muqaǵalıdy jıi-jıi oılap, buryn-sońdy bolmaǵan tolqýlar sanamdy shyrmap, saǵynyshtyń shyn káýsaryn tatqyzyp, aqynǵa degen baıaǵydan da kúshti mahabbat boıymda býyrqanyp oıanyp ketti. Súıikti aqynymnyń jyr jınaǵyn suratyp alyp, óleńderimen qaıta syrlasyp, maýqymdy basqanymda ǵana ózegimdi órtegen otty sóndirgendeı bolyp, sabama tústim. Kóńilim bosap, Muqaǵalı óleńderiniń qońyr áýeni júregimniń názik talshyqtaryn dirildetip, sherimdi qozǵap, taǵy da janarym jasqa shylandy.
Mahabbat pa?
Mahabbat bolǵan mende.
Jıi barǵam aqqýlar qonǵan kólge.
Al, qazir tońǵan júrek, solǵan keýde.
Ǵashyqtyq pa?
Ǵashyq ta bola bilgem.
Bir-aq janǵa ǵashyqpyn bala kúnnen
Janymmenen súıemin, janarymmen.
Saǵynysh pa?
Qalaı ony taýysa alamyn.
Saǵynǵamyn, shóldegem, ańsaǵamyn,
Aqyry sharshaǵamyn, sharshaǵamyn.
Arqanyń apaıtós dalasyndaǵy sulý shaharda, ertegi ómirin esine túsirip óksigen kóńilimdi Muqaǵalıdyń jyrlarymen jubatyp, Keńsaıda jatqan talaı arystardyń arýaǵy qorǵaǵan bıik taýlardyń ortasynda qalyp qoıǵan kerbez qalamdy saǵynǵan kúnderim synaptaı syrǵanap óte berdi.
Qarashada issaparmen Almatyǵa barýǵa jolym tústi. Bala kúnimde aıaǵym topyraǵyna tıgende baýyryna basyp, analyq mahabbatymen áldılegen mekenime jetkenimde kóńilim alyp-ushyp, osy qalaǵa tuńǵysh kele jatqan kezimdegideı tolqyǵanym-aı! Kózimdi kireýke muńnyń kirbińi shalyp, qyryqtyń qyrqasynan asqan shaǵymda áli sábı kezimde ketip qalǵan mekenime, danyshpandaı tereń, ári jomart dalama, aq kódeli ádemi ólkeme ákemniń arýaǵy shaqyryp ákelgenimen, anamnyń qushaǵyndaı ystyq, ári meıirimdi Jetisý jeriniń qamqor sheshemdeı bolǵanyn sonda ǵana jan-tánimmen túsindim. Kóńilim qaıta qulazyp, jetimsiregen júregim abaısyzda qaqpanǵa túsken qasqyrdaı qınalyp, ulyp qoıa berdi.
Tolqyn-kóńil toqyrap, taýsylýy-aı,
Tasyp-tasyp basylǵan taý sýyndaı.
Jetim júrek jastyqtyń jurtynda qap,
Ulıdy kep bóriniń qanshyǵyndaı.
Qyryq kúzdiń qyrqada bulty aýnaıdy,
Qyryq kóktem kelse de jylyta almaıdy.
Qylyn shertseń kúmbirlep kúı tógetin,
Qyrt kóńilden bul kúnde dym tambaıdy.
Qyrqasyna shyqqanda qyryq beldiń,
Moıynymdy artyma buryp kórdim.
Jatyr eken jıyrma mekeninde,
Men nesine qyryqty qýyp keldim
Poezdan túskenimde jańbyr quıyp, Almaty meni jylap qarsy aldy. Kúnniń salqyndyǵynan emes, kóńilsiz qarsy alǵan qalanyń sýyqtyǵynan denem tońyp, tula-boıym qalshyldap ketti. Kóshedegi sap túzegen aǵashtar da, muńaıǵan úıler de, qumyrsqanyń ıleýindeı qujynaǵan halyq ta, shabaqtaı shorshyǵan kólikter de meni tanymaǵandaı ómir-ózenniń tolqynymen aǵyp barady.
O, Almaty-anashym! Júregim qýanyshtan jaryla jazdap, sonaý balalyq shaǵymda qulynyńdaı quraýlap jetkenimde jazdyń jaımashýaq kúnindeı jadyrap qarsy alyp, baýyryńa basqandaǵy ystyq qushaǵyń qaıda ketti? Nege salqyn bolyp barasyń jyldan-jylǵa? Talshybyqtaı buralǵan qazaqtyń arý qyzdarynyń kórkindeı áıbat kelbetińdi kim aıǵyzdaǵan? Jupar ısińdi kim lastaǵan? Meni kórgende qyrshyn ketken qos uly esine túsip, kóziniń jasyna erik berip toqtata almaıtyn baıǵus ájemdeı júregimdi aýyrtyp, nege jylaı beresiń, Almaty?
Sandalǵany-aı sanamnyń san bólinip,
Tamyrymda týlaıdy qan jeligip.
Bara jatyr kólshikter kólge aınalyp,
Bara jatyr tóbeler taý kórinip.
Qumdy qushqan qý taqyr baqqa aınalyp,
Sýyq aıaz kúıdirgen ottaı qaryp.
Álsiz júrek ál jıyp alatyndaı,
Aragidik lyp etip, toqtaı qalyp.
Tas kóshege tabanmen syna qaǵyp,
Qaıda asyǵyp barady myna halyq?
Abyr-sabyr aǵylǵan adamdarǵa
Aıǵaı salǵym keledi tura qalyp.
Otyz jyl ósken ásem qalama emes, basqa shaharǵa, tipti bóten elge kelgendeı kóńilim qulazyp, japyraqtary tonalǵan aǵashtaı qamyǵyp, ýaqyttyń ýly tikenegi janymnyń jarasyna tıip ketip, syzdatyp barady. Quddy baqyttyń kóbelegin qýǵan - balalyq shaǵym, bozbala dáýrenimniń esigin qaqqan- taǵdyrly mahabbatym bolmaǵandaı, zamannyń daýylymen alystyryp qoıǵan jastyq ómirimniń qyzyǵy bul qalada ótpegendeı Almaty maǵan salqyndyq tanytyp tur.
Judyryqtaı júregim ǵana arman qýǵan jyldarymnyń báriniń de osy qalada uıa salǵanyn umytpaı, sol ádemi ǵumyrymdy kórgisi kelip keýdemniń qaqpasyn uryp qoıady. Ystyq qonysyna kelgenin sezgen qaıran júregim ǵana ol qarlyǵash-dáýrenniń basymnan ushyp ketkenine áli senbeı, mazamdy alyp dúrsildeıdi. Salqyn nóser kóshede emes, arman qýyp sharshaǵan meniń kúzgi kóńilimde quıyp turǵandaı bolyp, satyrlap jaýǵan monshaqtary kóńil terezemniń áınegin syndyrdy.
Arman-aı, ákettiń-aý tym alysqa,
Ákettiń-aý!
Qaıǵy ma, qýanysh pa?!
Ánsheıin áýre bolyp júrmin be, álde
Ázirgi kóńil jyqpas jubanyshqa?!
Arman-aı!
Oryndalar bolarmysyń,
Qolyma qalaı etseń qonar qusyń?
Álde sen ár qııadan iz soqtyrǵan
Oljasyz, opyǵy mol sonarmysyń?
Qudaıym-aý! Solyǵy bir basylmaı, júırik tulpardaı jetkizbegen sol arman qaıda joǵalyp ketti? Nege jas kúnimdegideı kóńilimdi aldap, oınaqtap shyqpady aldymnan? Betin ájim basqan Almatymmen birge onyń da dáýreni ótip, qartaıǵany ma? Múmkin kóńilimniń teńizinde kerbez aqqýdaı qalqyǵan ádemi armandarymnyń bolǵany ótirik shyǵar? Múmkin onyń bári kórgen tús shyǵar? Álde osynyń bári bóten bireýdiń basyn munarlaǵan saǵym bulty ma eken?
Jo, jo, joq. Bolǵany anyq! Áıtpese, nege dúnıeniń jalǵandyǵyn, qoǵamnyń qasiretin, zamannyń zalymdyǵyn, taǵdyrdyń opasyzdyǵyn kóre-kóre bárinen túńilip sharshaǵan meniń ǵazız júregim seni qaıtadan kórgende botadaı bozdap, jylap qoıa berdi Almatym? Áıtpese, nege men qanshama jyldar ótip, talaı úmitimniń shyraǵy sónse de ómirime altyn shýaǵyn shashqan Muqaǵalı sáýlesiniń bolǵanyn umyta almaımyn? Áıtpese, nege men túnniń bir ýaǵynda, jaryq izdegen jyndy kóbelekteı, sol armandarymdy saǵynyp uly aqynnyń eskertkishiniń aldyna kelip turmyn? Áıtpese, nege meniń búgingi kúnniń qara sýyǵynan muzdaǵan janym, seniń tas músinińniń aldyna kelgende ǵana jylyp sala berdi, aqynym? Aıtshy, nege?
Denem jaýrap, jazdyń jyly shýaǵyn ańsaǵan kóńil-kúımen Muqaǵalı eskertkishiniń aldynda taǵy da bir kúzdi shyǵaryp salyp turmyn. Kúnniń kenetten sýyp ketýi qystyń taıap qalǵanyn ańǵartqandaı. Tula boıymdy tońdyrǵan kúzdiń salqyn túninde alysqa kózimdi tigip, taýdyń arǵy jaǵyna batqan jaryq kún ǵumyrymnyń barlyq qýanyshyn ózimen birge arqalap áketkendeı, kelmeske ketken ertegi ómirimdi armandap qaıta-qaıta kúrsinip qoıamyn.
Jarqyrap shyǵyp,
Qaltyrap baryp batar kún.
Qysqaryp qalar táýligi uzaq sapardyń.
Kún batqan jerge,
Qosymdy men de apardym,
Kúnmenen birge damyldap men de jatarmyn.
Ómirim meniń!
Kúnmenen birge jyljyǵan,
Óte ber jaılap,
Nesine saǵan qynjylam.
Ashylyp kúnmen,
Kúnmenen birge tunjyrap,
Kúnmenen kúlip,
Jylasa birge tur jylap.
Árıne, jasym ulǵaıa bastaǵandyqtan dál búgin maǵan Abaıdan ystyq, ári jaqyn kemeńger joq. Shamasy poezııa patshasy tek meniń ǵana emes, kemeldikke jetip, júrek sabyrlylyǵyna, jan tazalyǵyna sýsaǵan, aqylynda sáýlesi bar kez-kelgen qazaqtyń ómiriniń óliarasynda izdep baratyn - rýhanı meshiti bolsa kerek.
Degenmen, Allanyń júregindeı jarqyraǵan sol uly ǵıbadathanaǵa kirerimniń aldynda, jastyǵymdy araılandyryp, tańǵajaıyp shýaǵyn shashqan Muqaǵalı sáýlesiniń meniń ómirimde bolǵanyn qalaısha umyta alamyn? Qalaısha? Tipti, alapat sezimniń tasqynymen tereńde jatqan muńymdy qoparyp tastaǵan Muqaǵalıdy, eljiregen jastyq júregimmen Abaıdan da artyq súıgen kezderimniń de bolǵany ras qoı.
Muqaǵalıdy juldyzdardan da joǵary kótergen kóńilim men sol jyldardaǵy aqyndy qulaı súıgen mahabbatym úshin meniń baıǵus júregimdi jazǵyrýǵa bola ma? Nege men bul shyndyqty jurttan jasyrýǵa tıispin? Sezimimniń baqshasynda qaýyzyn ashqan ádemi gúlderimdi Abaıdan buryn rýhynyń nurymen aıalaǵan da Muqaǵalı poezııasynyń sáýlesi emes pe edi?
Endi sol saǵym-baqyttyń aspandaǵy elesi aıaýly aqynymdy esime túsirtkizip, alystan qolyn bulǵap, kóńilimdi aldap meni ózine shaqyrǵandaı bolady. Sol ádemi saǵymǵa telmirgen kóńilim, sonyń báriniń de ótirik eles ekenin bile tura, nege aldana bergisi keledi oǵan? Túsinbeımin.
Aldama meni, aq saǵym,
Arbama meni alystan,
Ózimshe men de patshamyn,
Ózimshe men de danyshpan.
Aldaǵyn, meni arbaǵyn,
Jalǵandy kezer joq jaıym.
Sybaǵa senen alǵanmyn,
Ilessem endi ońbaıyn!
Aldanyp saǵan taý asyp,
Aldanyp saǵan qum bastym.
Haıýandarmenen sanasyp,
Aıdaharlarmen syrlastym.
Tuıaǵy kúıgen qulannyń
Shólderde meni qaldyrdyń,
Ysqyrǵan ýly jylannyń
Ýymen sýsyn qandyrdym!
Arbama endi,
Aldadyń!
Aldanyp saǵan baramyn.
Adasyp saǵan barǵamyn.
Adasyp ólmeı japanda,
Qalaısha tiri qalǵanmyn?!
Batystyń danyshpany Emerson bir sózinde adamdy tazaraq, ári qaharman etetin dúnıeni ǵana poezııaǵa jatqyzýǵa bolatynyn qadap aıtypty. Aqıqat solaı bolsa, nege biz Muqaǵalı jyrlarynyń – sábıdiń kóz jasyndaı shynaıylyǵymen tazalyqqa tárbıelegen, aqyndyq qýatymen - boıymyzdaǵy qaharmandyq rýhty oıatqan zamanymyzdyń eń uly sáýlesi bolǵanyn aıta almaı kelemiz?
Ásirese sulýlyqty izdep basy aınalǵan bizdiń urpaqtyń aıaýly aqyndy baýyrmaldyq mahabbatpen súıip, jas júregimizdiń talpynyp saýsaǵyn jaıyp, ony eń jaqyn adamymyzdaı jaqsy kórgenimiz ótirik emes qoı. Endi oqyrmanǵa, óleńderiniń sıqyrymen janymyzdy arbaǵan Muqaǵalı poezııasyn meniń jáne meniń zamandastarymnyń nege erekshe súıgeniniń sebebin, shamam jetkenshe túsindirip berýge tyrysyp kóreıin.
***
Bir jalt etken tústeı bolyp balalyq shaq ta, bozbala dáýren de zymyrap óte shyǵyp, mektepti bitirip 1985 jyly ýnıversıtetke oqýǵa tústim. Ár aımaqtan aǵylǵan jastarmen tanysyp, basymdy shyrkóbelek aınaldyrǵan dýmandy, qyzyqty kúnder bastalyp ketti. Tek anda-sanda Mahabbat esime túskende ǵana, jylannyń ýly tilindeı ay ókinish júregimdi jalap, bir óksitip ketetin. Ondaı kezderde men syzdap ketken jaramdy emdeý úshin, ádebıetten jubanysh tabýǵa tyrysatynmyn. Biraq ol jyldary tek meniń ǵana emes, Almatyǵa kelgen jastardyń báriniń de ádebıetke degen yqylasy bólek, qyzyǵýshylyǵy kúshti edi.
Ákem aqyn bolǵandyqtan Muqaǵalı jóninde qatarlastarymnan góri kóp biletinime senimdi edim. Arman aýylynyń shańyn burqyratyp Almatyǵa jetken elimizdiń ár túkpirinen kelgen jigittermen sóılese kele, óleńderin oqyǵanym ǵana bolmasa Muqaǵalıdyń ómiri týraly túk bilmeıtinime kózim jetti. Aqyndy erekshe súıetin zamandastarymnyń aýzynan estigen ańyz-áńgimeler aýzymdy ashqyzyp, kózimdi jumǵyzyp, poezııa tóresiniń shyǵarmashylyǵyna degen qushtarlyǵym men yntyzyrlaǵym burynǵydan beter arta tústi.
«Eger naǵyz aqyn bolǵyń kelse, óziń týraly ańyz týǵyza bil» degen eken, ómirdi bizderden góri tereńirek biletin Platon aqsaqal. Shyndyǵynda da saǵym-armandy qýǵan bizdiń bárimiz de ol jyldary aqynnyń poezııasynan góri, eń aldymen onyń ańyz-beınesine ǵashyq boldyq.
Taǵdyry qıyn, minezi shataq Muqaǵalı haqynda ol ýaqyttary baspasóz betinde asa kóp áńgime aıtyla qoımaǵanymen, el san-saqqa júgirtip taratqan, keıde tipti, bir-birine qarama-qaıshy keletin túrli-túrli ańyzdar, symsyz telefon arqyly jurtqa jetip, halyqtyń aqynǵa degen erekshe mahabbatyn silkip oıatty. Al, eldiń mahabbaty Muqaǵalı aqyn jóninde kúnde bir ańyz týǵyzyp jatty.
Muqaǵalı bir kúni shalqyp, Jazýshylar odaǵynda júredi. Ay sýsynnan urttańqyrap alǵan ony kórip qalǵan bireý «Mynaý maskúnem Odaqqa qaıdan kirip ketken. Qýyp shyǵyńdar tez!» dep aqyndy qorlap, namysyna tıedi. Sonda Muqaǵalı «Eı, qaqpas! Mynaý taýdaı denemmen tóbeńe kelip tóneıin be, seniń? Ústińe Alataý qulaǵandaı sezinersiń!» dep onyń mysyn basqan kórinedi. Endi bir aqynnan estigen áńgimemde Muqaǵalı asa sypaıy, bylapat sóz aýzynan shyqpaıtyn, óte mádenıetti adam retinde sıpattalady. Ol Muqaǵalıdy izdep úıine barǵanda onyń abyr-sabyr bolyp sasqalaqtap, óleń ólkesinde áli tanylyp ta úlgirmegen ózine jyr súleıiniń qalaı qurmet kórsetkenin, taǵy bir kezdeskende kınoǵa aparyp, lımonad satyp ápergenin áńgimesiniń maıyn tamyzyp turyp aıtyp bergen. (Aqyn jónindegi aıtylatyn osyndaı áńgimelerge qulaǵymdy túre júrip, keıde solardy salystyryp, Muqaǵalıdyń ómirde qandaı adam bolǵanyn túsine almaı basym qatatyn. Ol kim? Qoǵamdaǵy ádiletsizdikterge narazy búlikshi-býntar ma, álde adamdardyń meıirimin zárý bolyp ótken baıǵus aqyn ba?) Onyń syrtynda Muqaǵalı dúnıe salsa da jyrlaryna ǵashyq bolyp zıratyna baryp júrgen áıelder týraly aıtylyp jatqan ańyz-áńgimeler qanshama. Esebin túgendeı almaıtyn mundaı hıkaıalarǵa kóńilimiz eleńdep, Muqaǵalıǵa degen súıispenshiligimiz kún ótken saıyn kúsheıe berdi. Súıinshi suraǵandaı qulaǵymyz shalǵan sol áńgimelerdi bir-birimizge jetkizgennen de lázzat tabýshy edik. Sonyń bárin kóripkeldikpen jyrlap ketken aqyn óleńderin oqyǵanymyzda Muqaǵalıdyń áýlıeligin moınyndamasqa amalymyz qalmady. Aqyn bir óleńinde qyryqtyń beseýinde dúnıeden ótetinine sáýegeılik jasasa, endi bir jyrynda ólgen soń ózi týraly talaı estelikterdiń jazylatynyn aıtyp, tolǵanady.
Jazylar estelikter men týraly,
Bireýler jan edi der ór tulǵaly.
Bireýler tulpar edi der de múmkin.
Bútindelmeı ketken bir er-turmany.
Anyz ǵyp aıtar múmkin qylyǵymdy,
Qylyǵymdy unatqan julynýdy.
Jaqsy kórgen der múmkin «jylynýdy»
Áıteýir qazbas bylyq-shylyǵymdy.
Ádebıetimizdegi qaıtalanbaıtyn qubylys bolǵan Muqaǵalıdyń basqa aqyndarmen salystyrǵanda halyqtyń aıryqsha mahabbatyna kóbirek bólenýiniń túp mánisin túsinbegendikten «bılik tym qatty kóńil bólgendikten Muqaǵalıdyń aqyndyǵy dúrkirep ketti» degen syńaıdaǵy pikirdi taratýshylar da tabylyp jatyr.
Aqıqatynda resmı bıliktiń aqynǵa shyn kóńilmen bet burýy onyń alpys jyldyǵynan keıin ǵana bastaldy. Al ol ýaqytqa deıingi aralyqta aqyn shyǵarmashylyǵy týraly aýyz toltyryp maqtanarlyqtaı jumys bılik tarapynan jasala qoıǵan joq. Tek sol kezden, ıaǵnı Muqaǵalı dúnıe salǵannan keıin, on bes jyl ótken soń ǵana jyr súleıiniń kitabyn durystap shyǵaryp, halyqqa taratý isi qolǵa alyndy. Tipti, aqynnyń talaı zamandastary ýaqyttyń keńshiligin molynan paıdalanyp, shyǵarmashylyq keshterin dúrkiretip ótkizip, gazet betinde jıi-jıi nasıhattalyp, televıdenıeden kórsetilip, kitaptaryn jarqyratyp shyǵaryp, dúrkin-dúrkin ýaǵyzdalyp jatqan mezgilde de tazalyqqa sýsaǵan halyq mahabbatynyń Muqaǵalıǵa aýǵanyn qalaı joqqa shyǵaramyz.
Ádil tarazylasaq Muqaǵalı poezııasynyń halyqtyń ystyq yqylasyna bólenýiniń sebebi múlde basqada. Eger Muqaǵalıdy muqııat oqyǵan bolsańyz onyń óleńderinde aqynnyń ottaı janǵan júregindeı lapyldaǵan, halqyn súıgen keremet mahabbat bar. Qoǵamnan teperish kórip, taǵdyrynan talaı taıaq jep, zamannyń aıaly alaqanyn sezine almaǵan aqynnyń, esh ýaqytta da halyqty súıgen mahabbatynyń ystyǵy basylǵan emes. Ómirdiń ormanynda adasyp, qatelesken kúnderi ylǵı da aqyn keshirim surap, halqyna qaıtyp oralyp otyrdy.
Týǵan el, kóz jasy úshin keshir meni,
Keshegi jetimder men jesirlerdiń.
Ortasynda óshý men ósýlerdiń,
Taıaǵyn tarttym talaı kesirlerdiń,
Týǵan el sol úshin keshir meni!
Sanasyn sary ýaıym saryltyp, tynysyn tuıyq tuman taryltqan azaby aýyr jyldarynda da Muqaǵalı halqynan kúderin úzbedi. Ómirden japa shegip, taǵdyrdyń shylbyrynan bosana almaı qınalyp, taýy shaǵylǵanda aqyn halqyna hat jazyp, muńyn shaǵyp, el-jurtynan qoldaý surap, zar eńiredi.
Tamuqqa barady alyp myna qurǵyr,
Qulaýǵa pás-aq qalyp turaǵym tur.
Qýanyp ótem be dep kelip edim,
Tún saıyn ońashada jyladym kil.
Jurtym-aý, jylaýdyń da sebebi bar,
Nege sonsha aldymnan keledi jar?
Sen kelip selbespeseń, qaıran jurtym,
Sendelip eki ortada óledi jan.
Ajyratsam dep edim, aq, qarany,
Ylǵı kórem ezý men taptaǵandy.
Kúızelip tań atqansha tańdy kútem,
Oıpyrmaı-aı, tańnyń ózi qap-qarańǵy!
Álbette, zamanǵa ıilgisi kelmeı, taý qulatqan tasqynnyń aǵysyna qarsy júzip, dúnıeni jutyp qoıa jazdaǵan aıdahar ýaqyttyń daýylymen arpalysqan arystan-aqynǵa ońaı tıgen joq. Sondaı qıyn sátterde de aqyn halyqtyń taǵdyrynan ajyramaı, uıasyn qorǵaǵan qarlyǵashtaı týǵan tilin, saltyn, halyqtyq dástúrin oılap, shyryldady. Jurttyń bári Jaratýshyǵa senbeı, Qudaıǵa tas laqtyryp, ımansyzdyq saltanat qurǵan zamanda, ondaı qoǵamnan jıirkengen Allanyń súıikti quly Muqaǵalı jalyndy jyrlarymen júreginde uly Táńirge máńgi tozbaıtyn eskertkish turǵyzdy.
Satqan emen.
Satpaımyn dinimdi men,
Ólmeıtuǵyn, óshpeıtin kúnim bilem.
Alla esimi – júregim judyryqtaı,
Júregimniń soqqanyn bilip júrem.
Muhammedtiń úmbeti – musylmanmyn,
Paıǵambarym qoldaıdy qysylǵan kún.
Alsyn Taǵalam, ant etem, ant etemin,
Alla esimin keýdemnen ushyrǵan kún!
Alla-aqıqat.
Allaǵa senip ótem.
Adaldyq pen aqıqat serigi eken.
Adaspaımyn, Allama senip ótem,
Aramdyqqa baspaımyn – joly bóten.
Áńgime barysynda biz Muqaǵalıdyń júreginde poezııamen birge Allanyń sulý sáýlesiniń ómir súrgenin aıtqan bolatynbyz. Ókinishe qaraı halyq sol ádemi sáýleni - tek aqyn ólgen soń ǵana kórip, qaıran qaldy. Kózi tirisinde Muqaǵalıdaı jerdiń keremet sáýlesin baǵalaı almaǵanyn túsinip, sol olqylyqtyń ornyn tezirek toltyrýǵa jantalasa kiristi. Basqasha sózben aıtqanda Muqaǵalıdyń poezııasyna Alla jar bolyp, ultyn súıgen adaldyǵyna súısingen halyqtyń mahabbaty kóterip áketti.
Qudaıdyń qudiretine qalaı tań qalmaısyń? Pendeshilik ishtarlyqpen Muqaǵalıǵa degen halyqtyń mahabbatyn qyzǵanyp jatqanymyzda, Allany súıgen júregi úshin Táńirdiń ózi aqynnyń taý músinin tabıǵattan qashap shyǵardy.
Toqsanynshy jyldary Muqaǵalı shyǵarmalarynyń er-turmany túgendelip jaryq kóre bastaýy, onyń ónerimen jaqynyraq tanysqan halyqqa, ásirese ádebıettiń esigin endi-endi qaqqyshtap júrgen myna biz sııaqty jastarǵa qatty áser etti. Kóktemniń naızaǵaıyndaı jarqyldaǵan aqyn jyrlary kóńilimizdiń aspanyn jarqyratyp jiberip, sezimimizdiń tas qamalyn buzyp kirdi. Ómirdiń bıik aspanynda jalt-jult etip oınaǵan Muqaǵalı poezııasynyń sáýlesi janymyzdyń aınasyna shaǵylysyp, eriksiz kózimizdi jumǵyzdy. Qyzýy boıymyzdy balqytyp, kóńilimiz kúnshýaqqa shyǵyp, sezim kúnine jylynǵandaı boldyq. Júregimizdiń qupııasyn oqyp qoıǵan onyń óleńderin eń qundy dúnıemizdeı kórip, zamandastary erekshe qasterlegen Geteniń «Verterindeı» baǵalap, qaıda barsaq ta Muqaǵalıdyń jyr jınaqtaryn ózimizben birge alyp júrdik. San-alýan boıaýymen qulpyrǵan aqynnyń sıqyrly sóz ónerinen erekshe qýat aldyq. Jastyq dáýrenimizdiń naızaǵaıly jazyndaı kúrkiregen aqyn mýzasy oılanýǵa da murshamyzdy keltirmeı, alapat seziminiń tasqynymen bizdi ózimen birge aǵyzyp áketti.
Soq júrek,
Solqylda mı
Tasy, qanym!
Ómirge aıtylǵan joq ǵashyq ánim,
O, Mýza!
Bir ózińe bas uramyn,
Tezdep jet,
Men bir jaqqa asyǵamyn.
Ǵashyq ánim aıtaıyn ómirge men,
Qulaq estip, kózderge kórinbegen.
Nóserim tur kógimde tógilmegen,
Jemisim tur baǵyma sebilmegen.
Bermeı ketpen bárin de teginde men.
Dúnıeniń bárine bıikten qaraıtyn, qartaıyp, qaıǵy oılaǵan Abaı ol jyldary bizge áli alys, túsiniksiz jumbaq jan boldy. Al, biz jas edik. Alasurǵan jastyǵymyz mahabbattyń otyna kúıgisi, sezimniń kúnine qyzdyrynǵysy, armannyń ózenine shomylǵysy, sulýlyqtyń baqshasynda qydyrǵysy, oı ormanynda adasqysy keldi. Janymyz ańsaǵan sol keremetterdi biz jumbaqtamaı, sezim qaqpasynyń esigin aıqara ashyp tastaǵan Muqaǵalıdan taptyq. Jas bolǵandyqtan bizdiń de mynaý keń dúnıeden alǵymyz keletin aqymyz mol edi. Muqaǵalı bizge Qudaısyz qoǵamda Allany umytpaýǵa, qara tobyrdyń ortasynda da kúndeı jarqyrap júrýge bolatynyn úıretti.
Biz ol jyldary «bılik tym qatty kóńil bólgendikten Muqaǵalıdyń aqyndyǵy dúrkirep ketti» degen áńgimeni aıtqan emespiz. Bárimiz de Muqaǵalıdy bólshekteýge kelmeıtin janymyzdaı, bólýge bolmaıtyn qazaqtyń birtutas rýhyndaı baǵaladyq. Qaıta kerisinshe bizge aqynnyń nasıhatty kemshin túsip jatqandaı kórinip, barlyq jerde onyń óleńderin oqyp, aqyn murasyn qolymyzdan kelgenshe jarnamalaýǵa tyrystyq. Muqaǵalıdyń murasy baspasózde jaryq kóre qalsa, ózimizdiń bir jaqsy dúnıemiz jarııalanǵandaı, júregimiz jaryla jazdap qýandyq, ol týraly bir jaqsy sóz aıtylsa ózimizdi bireý arqamyzdan qaǵyp maqtaǵandaı órekpigen kóńilimiz shattyqqa keneldi. Aqynnyń keler urpaqqa, ıaǵnı myna bizge qaratyp aıtqan «oıly jas» degen sózi bárimizdi de qatty tolqytty.
Adamdy adam túsinbeý –bir aqyret.
Oıly jas túsinipsiń, rahmet!
Rahmet!
Jassyń ǵoı jalyny mol.
Jalyny mol jáne de qýaty kóp.
Oıly jas!
Óleń – meniń bar tynysym,
Jaqsy sózim – jany ıgi halqym úshin.
Ataq qýyp, baq qýyp, dańq qýyp,
Bireýlerden júrgem joq artý úshin.
Zamannyń alasapyran ýaqytynda ádebıetke kelgen myna biz Muqaǵalıdan - dúnıeniń bárin tanyp-bilip qoıǵan aqylgóıdi, pálsapa soǵyp dilmarsyǵan danyshpandy, quryshtaı shynyqqan kúreskerdi emes, qaıta kerisinshe, súıgende aqyl-esinen aıyrylyp qalatyn, qýanǵanda balasha máz bolatyn - daraqyny, qaıǵyrǵanda eńirep jylap jiberetin, júregi jaralanǵysh - dál ózimizden aýmaıtyn qorǵansyz adamdy kórdik. Ol eń aldymen – adam edi.. Sol úshin biz ony súıdik. Adamdyq sezimi, qaıǵysy men qýanyshyn bizben bóliskeni úshin jaqsy kórdik. Ónerge berilgen adaldyǵy, júregin kirletpegen ómirdegi tazalyǵy úshin erekshe qasterledik.
Biz Muqaǵalıdy kórgen joqpyz. Biraq aqyndy birge ósip, bite qaınasqan, onyń kózin kórgen zamandastarynan kem qurmettegen joqpyz. Óıtkeni onyń asaý jyrlary emin-erkin týlaǵan bizdiń jastyq shaǵymyzben úndesip jatty. Muqaǵalı kelýimizdi kútpeı-aq jaýyndarǵa, alasurǵan aǵyndarǵa da qaramaı júregimizde daýyl turǵyzyp jerdiń búkil saǵynyshyn arqalap qanatyn jazyp, qushaǵyn jaıyp, bizge qaraı samǵap ushty.
Men seni saǵynǵanda,
Qaramaı jaýyndarǵa, daýyldarǵa.
Qarsy qarap júzemin aǵyndarǵa,
Keýdemde qımyldaǵan janym barda.
Men seni saǵynǵanda,
Bir mınýt ta qaqym joq damyldarǵa.
Men seni qyzǵanamyn,
Qyzǵanyshtan muz shaınap,
Tuz jaladym.
Shańqyldap aldymnan shyq,
Ana-qyran,
Alystan keledi ushyp muzbalaǵyń,
Aqynnyń lırıkalyq týyndylarymen tanysyp, onyń mahabbat jyrlaryn oqyǵanymyzda sol sezimderdi ózimiz basymyzdan keship turǵandaı tolqydyq. Muqaǵalı qulaı súıip óleń arnaǵan arýǵa ǵashyq bolmaý múmkin emes edi. Onyń mahabbat lırıkasynan shýaq bolyp shashylǵan sulýlyqqa bárimizdiń basymyz aınalyp qaldy. Boıaýy qulpyrǵan Muqaǵalı poezııasynyń ádemi gúlderi jastyq dáýrenimizdiń mahabbat ólkesin jaınatyp tastady. Al, ol ǵazaldardy jattap alyp, ony qulaı ǵashyq bolǵan qyzdarymyzǵa oqyǵan kezdegi alǵan áserimizdiń táttiligin sózben aıtyp jetkize almaspyn, sirá! .
-Qus bop ushyp joǵalsam ne eter ediń?
-Seni izdeýmen máńgilik óter edim.
-Otqa túsip órtensem, ne eter ediń?
-Kúl bop birge sońyńnan keter edim.
-Buldyrasam saǵymdaı ne eter ediń?
-Jel bop qýyp aqyry jeter edim.
-Qaıǵy ákelsem basyńa ne eter ediń?
-Qoıshy, sáýlem, bárin de kóteremin.
Jazylý formasy óte qarapaıym bolyp kóringenimen, osy shaǵyn ǵana mınıatıýrada bizdiń jastyq shaǵymyzdyń mazasyz mahabbatynyń dirili sonshalyqty shynaıy, ári tabıǵı kestelengen. Mýzykasy syńǵyrlaǵan ol ádemi lırıka ýaqyt óte kele bizdiń rýhanı qazynamyzǵa aınaldy. Aqynnyń úlbiregen jyrlarynda - qaıta-qaıta mahabbat dámetip, onyń qushaǵynda tunshyǵyp ólgisi keletin bizdiń jastyq shaǵymyzdy tolqytqan ertegi ómirdiń darııasy aǵyp jatty. Biz Muqaǵalı poezııasynyń mahabbat sharabynan qumarymyz qanǵansha simirip iship, mas boldyq. Uly aqyn boıyndaǵy alapat sezimimen Maǵjannyń rýhyn tiriltip, ýaqyttyń daýyly sóndirgen onyń poezııadaǵy jandyrǵan mahabbat shyraǵyn bizdiń júregimizde qaıtadan jaqty. Ol shyraq bárimizdi magnıtteı tartyp, tynyshtyq tappaǵan janymyz jyndy kóbelekteı sol otqa baryp qaıta-qaıta kúıdi.
Súıgisi kele berer súıgen erin,
Súı janym!
Súıkimdi bir kúıge enemin.
Júregimiz jaqynnan birge soqsyn,
Aǵytshy beshpetińniń túımelerin.
Súı janym!
Súıe bergin, kim biledi...
Bir kezde eske alarsyń túndi, meni.
...Jalt etip óte shyqqan baıaǵyda,
Jastyqtyń talyqsyǵan bir kúni edi.
Uıalyp, barady ótip bulaq-bala,
Buıyǵyp, ún qatpaıdy jylap qana.
Balanyń mańdaıynan sıpalaǵan,
Dirildep aıdan tamǵan shýaq qana.
Biz tek Muqaǵalıdyń mahabbatyn jyrlaryn ǵana súıip oqyǵan joqpyz. Aısyz qara túnderde adasyp, ómir kókteminiń jylýyn seze almaı ketken aqynnyń kez-kelgen jyry bizdiń eń jaqyn syrlasymyzdaı boldy. Júregimizdi jaýlap qana qoımaı, onyń óleńderi bir oqyǵannan-aq bizdiń basymyzdy dýalap aldy. Biz ol jyrlardy aýyq-aýyq oqyp qoımasaq tura almaıtyn jaǵdaıǵa jettik. Lúpildegen júregimiz saýsaǵyn jaıyp, jastyǵymyzdyń kúnindeı jarqyraǵan Muqaǵalı poezııasynan tógilgen ǵajaıyp sáýlege qaraı talpyndy. Ystyq sezimimen ishimizdegi muzdy eritip, seńdi qozǵap jibergen sáýleli jyrlar tazalyqty, shynaıylyqty, tabıǵılyqty, sulýlyqty, adamgershilikti ańsaǵan janymyzdyń shólin qandyrǵan - jastyq dáýrenimizdiń sýaty boldy.
Biz Muqaǵalımen syrlasyp qana qoıǵan joqpyz. Aqynnyń tartqan taýqymeti men kórgen qasiretin jeke basymyzdyń qaıǵysyndaı qabyldadyq, Ómiriniń sońynda aýrýhananyń temir kerýetine tańylyp, óletinin sezip, jaryq dúnıemen qoshtasyp jazǵan bazynalyq jyrlaryn oqyǵanymyzda, eń jaqyn adamymyz dúnıeden ótip bara jatqandaı qınaldyq.
Ne paıda kúrsingennen, ókingennen,
Ne paıda dátke qýat bekingennen,
Alaıda, emhanada kóz jumǵannan,
Jaqsy edi ǵoı maıdannyń ótinde ólgen.
Qurban ǵyp jastyǵymdy, jas ǵumyrdy,
Jaýymnan jasyra almaı qastyǵymdy.
Janymdy aıamaǵan jaýlarymnan,
Ala jatar edim ǵoı jastyǵymdy.
Ókinben, muńaıman da, óksimeımin,
Ómirim, osylaı-aq ótshi meıliń.
Alaıda, alasapyran tirshiliktiń,
Aldynda kúrese almaı tek sileıdim!
Kúnin kórip júrgem joq jetim quldyń,
Biraq ta ne bitirdim, ne tyndyrdym.
Shóp jınaǵan inine sýyrdaıyn,
Áıteýir tirshilikke betim burdym.
Qara saz, qala shalǵyn óleńde óstim,
Qyrǵa shyǵyp yrysqa kenelmespin...
Ólse óler Muqaǵalı Maqataev,
Óltire almas, alaıda óleńdi eshkim.
Janymyzdan pana izdegen Muqaǵalıdyń úlbiregen jyrlary sezimimizdiń názik pernesin basyp, júregimizdi eljiretti. Máńgilik mekenine ózimen birge ala ketken aqynnyń názik janyn túsingimiz kelip, biz qaıta-qaıta onyń poezııasyna úńildik. Ataq-dańqty kerek qylmaǵan Muqaǵalı bizdiń kózimizge naǵyz sulýlyqtyń sımvolyndaı bolyp elestedi. Biz de Muqaǵalı sııaqty ónerdiń máńgilik sáýlesi bolýdy armandadyq. Alaıda uly aqyn bolýdyń qandaı aýyr azap ekenin biz ol jastyqtyń oty jalyndaǵan jyldary tarazylaǵan emespiz.
Jıyrma jyl buryn balaýsa únderi endi-endi estile bastaǵan bizdiń býyn ádebıetke Muqaǵalı bolýdy armandap keldi. Bizdiń bárimiz, árıne ár kim óz qııalymyzda Muqaǵalıǵa jan syrymyzdy aqtaryp, ózimizshe syrlastyq. Bireýimiz onyń óleńine án shyǵaryp, qalǵandarymyz óleń arnap bárimiz de uly aqynǵa qurmet kórsetip, júregimizdiń tórinen oǵan oryn taýyp berýge asyǵatynbyz. Bárimizdiń de júregimizdiń bir túkpirinde Muqaǵalıdyń uly mýzasy tebirenip, án salyp jatty.
Uly aqynǵa degen mahabbatymyzdyń sheksiz bolǵany sonshama, biz tipti onyń poezııasymen shólimizdi qandyrǵanǵa da qanaǵattanbadyq, oǵan eliktep Muqaǵalı bolyp ómir súrdik. Oıly jas ekenimizge senip, bizge amanat aıtyp ketken aqynnyń úmitin aqtaǵymyz kelip, bir aýyz sóz aıtsaq ta Muqaǵalıdyń ómirin mysalǵa keltirip sóıleýdi ádetke aınaldyrdyq. Meniń zamandastarymnyń ishinde Muqaǵalıǵa óleń arnamaǵan aqyn joq shyǵar, sirá! Biz onyń óleńderin ómirimizdiń shyndyǵy kóringen sharaınadaı baǵaladyq. Óleńge jan bitirgen aqyn poezııasyn oqyǵanymyzda bizdiń janymyz jylap qoıa berdi.
Japyraq-júrek jas qaıyń!
Janymdy aıyrbastaıyn.
Sen Adam bola bastasań,
Men qaıyń bola bastaıyn
Kelisesiń be, jas qaıyń?
Bul jylap turǵan ne boldy eken? Jas qaıyń ba, álde bizdiń janymyz ba? Álde ekeýi de me? Alla syılaǵan ómirin aıyrbastaı alatyn mundaı táýekelge tek júrek jutqan aqyn ǵana bara alsa kerek.
Bul óleńde Tabıǵat - Adam - Ómir atty úsh keńistikti biriktirip turǵan qudiret bireý – aqynnyń jany. Óleńdi oqyǵanda sol qudiret seniń ishińe enip alyp, alapat daýyly jan álemińniń astań-kesteńin shyǵarady. Óıtkeni bul lırıkalyq shyǵarmadaǵy shyndyq aqynnyń jan sáýlesiniń jibimen kestelengen.
Ǵajap! Bir qaraǵanda qaraly kúıdeı kúńirengen aqyn jyrlaryn qaıǵynyń bulty basqandaı bolyp kórinedi. Biraq sol muńly jyrlardy oqı bastaǵanyńyzda sol qaıǵy bultynyń artyna jasyrynǵan kún jarqyrap shyǵa kelip, sıqyrly sáýlesimen sizdiń janyńyzdy jaınatyp tastaıdy. Tipti, aqynnyń ajalmen ońashada syrlasqan óleńin oqysańyz da batyp bara jatqan kúnniń ádemi sáýlesin kórgendeı áser alasyń.
Meniń dosym bolsańshy keshirimdi,
Sabyr etshi, taýysaıyn nesibemdi.
Bastamaǵan isim kóp, aıaldashy!
Qaqpashy tym erterek esigimdi.
(Alam deseń, pendeńniń jany daıyn)
Toqtashy, tirshilikten jalyǵaıyn.
Raqatqa belshemnen batpasam da,
Qaltam toly sorymnan arylaıyn.
Balapan basyna, turymtaı tusyna ketken toqsanynshy jyldardaǵy qıynshylyq, ásirese ádebıetke endi kelgen bizdiń býynǵa aýyr tıdi. Eshkimge keregimiz bolmaı qalǵan ózimizdi «zaıa urpaqtaı» sezinip, Almatynyń tar kóshelerinde jumys taba almaı, qalanyń qapyryq aýasyn jutyp, úısiz-kúısiz sendelgenimizde júz gramymyzdy tartyp alyp, Muqaǵalıdyń jyrlaryn oqyp, júregimizdi talaı jubatqanbyz. Eger Muqaǵalı jyrlary bolmasa «adam qasqyrǵa aınala jazdaǵan» sol jyldary, názik ósimdikteı endi basyn kóterip kele jatqan talaı aqyndardyń ólip ketýi de yqtımal edi. Biz Muqaǵalıǵa sol jyldary ólip ketpegenimiz úshin de qaryzdarmyz.
Uly jazýshy Lev Tolstoıdyń «Soǵys jáne beıbitshilik» romanynda knıaz Andreı Balkonskııdiń Aýsterlıtiń túbindegi shaıqasta aýyr jaralanǵanda ǵana bıik aspandy kórip, tań qalatyny bar emes pe. Al, bizdiń oq tıgen janymyz knıaz Andreıdikinen de beter aýyr qınaldy. Óıtkeni Otan-Anamyzdyń túgi qalmaı satylyp ketken, ólip qalsaq, dúnıe salardyń aldynda kóńilimizdi jubatyp qaraıtyn bıik aspanymyz da joq edi. Biz sol bıik aspandy Muqaǵalıdyń máńgi mekenine aınalǵan Keńsaı jaqtan izdedik.
Ýaqyttyń alasapyran daýyly soqqanda Muqaǵalıdyń poezııasy júregimizde ósip kele jatqan ádemi gúlderimizdiń qalqany boldy. Esenınge arnaǵan óleńiniń arqasynda, bizdiń bárimiz de orystyń búlikshil aqyny Sergeıdi, taǵdyr sergeldeńge salǵan Muqaǵalıdaı jaqsy kórip kettik. Dál sol jyldary bizdiń bárimiz de osy óleńdi oqyǵanda ózimizdiń taǵdyrymyzdy kórgendeı sezimdi basymyzdan ótkergenbiz.
Áı, Sergeı!
Sergeı, Sergeı, Sergeı, Sergeı!
Tústim-aý sergeldeńge men de sendeı,
Aýlaqqa, tym aýlaqqa kettim bilem,
Jany ashyp aqyl bergen elge senbeı.
Men-daǵy sol jaqtanmyn,
Aýyldanmyn.
Aýyldyń aýrýymen aýyrǵanmyn.
Ózińdi Máskeý qalaı qabyldasa,
Almaty meni solaı qabyldady.
Almaty bizdi de qushaq jaıyp qarsy alǵan joq. Bizge kelgende Muqaǵalıdyń taǵdyryndaı bári taýsylyp, kitap shyǵarmaq túgil, kúnkóristiń ózi muńǵa aınalǵan zaman týdy. Uly aqynnyń keýdesinen ıtergen kúnshilderdiń bizge de jyly qabaq tanyta qoıǵany shamaly.
Meniń zamandastarym qaıda turaryn bilmeı, jatyn oryn tappaı qınalyp, úkimetten baspana surap jalynǵanda jomart bılikten ekinshi, úshinshi páterlerin alyp, úıden «kollekııa» jınap, jaqsy qyzmettiń arqasynda murttary ábden maılanǵan aǵalarymyz bizdiń «suramsaqtyǵymyzdy» betimizge basty. Eń bolmaǵanda olar bizdiń muńymyzdy da tyńdaǵysy kelmedi. Soǵan qaramastan biz eń qıyn ýaqytta da ádebıet maıdanyndaǵy urys alańyn tastap ketken joqpyz. Degenmen aýyr turmys eńsemizdi ezgende orys aqyny Sergeı nemese qazaqtyń jyr súleıi Muqaǵalı sııaqty qalany tastap, aýylǵa ketip qalǵymyz kelgen kezderimiz az bolǵan joq.
(Meniń de ókindirer ótkenim kóp)
Atqa mindim, alysyp, teppedim dop.
Men-daǵy maldy súıem, ıtti súıem,
Inimniń mańdaıynan shertkenim joq.
Sharshaǵanda shıryǵam sharap iship,
Saǵan uqsap meniń de janady ishim.
Qulaǵyma sybyrlap «quran» oqyp,
Iekteıdi meni de «Qara kisi»
Ókshelep qýǵan taǵdyrymyzdan qalaı qutylarymyzdy bilmeı dalbasalap qashqanymyzda Sergeı men Muqaǵalıdyń qulaǵyna quran sybyrlaǵan sol qara kisi kósheniń burysh-buryshynan bizge de talaı jolyqqan.
Jasyryp qaıtemiz? Qyr sońymyzdan qalmaǵan qara kisiniń sharabyn iship, mahabbat taba almaı adasyp, taǵdyrdyń azabyn tartqanymyzda janymyzdy jylyta almaǵan ystyq qushaqtardy aımalap, biz de talaı kúnaǵa batqanbyz.
Men de sendeı, Serega, kúnadamyn,
Jyr azabyn tartamyn, til azabyn.
Týǵan aýyl, týǵan jurt qaıda barsam,
Qaıda barsam – qasymda Rıazanym...
Áı, Sergeı!
Sergeı, Sergeı, Sergeı, Sergeı!
Bir aýyldan ekenbiz, men de, sen de.
Basym synyp barady, basym synyp,
Jóndesem de bolmaıdy, emdesem de.
Aqıqatynda janymyzdaı jaqsy kórip ketken Muqaǵalı poezııasynyń qudiretin sózben túsindirip berý múmkin emesteı bolyp kórinedi maǵan. Óıtkeni uly poezııa esh adam balasy túsindirip bere almaıtyn Qudaıdyń uly jumbaǵy bolsa kerek. Mine sondyqtan da bizdiń bárimiz keıde dalbasalap Muqaǵalıdyń poezııasy týraly túrli joramal jasap jatqanymyzben, onyń eshqaısysy da bizge uly aqynnyń ónerin túsindirip bere almaıdy.
Keıde men Muqaǵalı óziniń oılaryn «ana aqynnan nemese myna aqynnan alǵan», sondaı-aq «anandaı aqynnyń, mynandaı aqynnyń shınelinen shyqqan» (osy «Gogoldiń shıneli» bizge bále boldy) degen syńaıdaǵy pikirlerdi de estip qalamyn. Men Muqaǵalı poezııasynyń Dante, Baıron, Lermontov, Esenındermen úndesetinine daýlaspaımyn, joqqa da shyǵarmaımyn. Ózge túgil, muny aqynnyń ózi de moıyndaǵan.
Qalqam,
Men Lermontov, Pýshkın de emen,
Esenınmin demedim eshkimge men.
Qazaqtyń qara óleńi – qudiretim,
Onda bir sumdyq syr bar estilmegen.
Jat jerdi jastanǵanda jazataıym,
Qanymen jazdy, múmkin, aǵataıym.
...Qasıetińnen, qara óleń, aınalaıyn,
Qazaqtyń dál ózindeı qarapaıym.
Túzý-túzý tilingen taspadaıyn,
Qamshy óremin taspadan basqadaıyn.
Qalamasań qamshymdy aýlaq júrgin,
Qarasha úıdiń esigin ashpa, aǵaıyn!
Túzý-túzý jyrtylǵan ańyzdaıyn.
Ańyzyma nege nár tamyzbaıyn.
Qara óleńi qazaqtyń qaza bolsa,
Qara kózden nege qan aǵyzbaıyn.
Izdempazdyq meniń de bar ónerim,
Býdan jasap bıdaı men tary egemin.
Qazan-mıym bárin de qaınatady.
Dara qoıyp qazaqtyń qara óleńin.
Aqynmyn dep qalaı men aıta alamyn,
Halqymnyń aıtqanyn qaıtaladym.
...Kúpi kıgen qazaqtyń qara óleńin,
Shekpen jaýyp, ózine qaıtaramyn.
Adamzat balasy Jer-Ananyń alyp besiginde terbetilgendikten, bizdiń bárimiz de Dante, Shekspır, Abaı sııaqty óner aspanyndaǵy juldyzdardyń erekshe jarqyraǵan sáýlelerinen qýat almaımyz ba. Endeshe olardyń óneriniń, álemdi nurlandyrǵan ǵajaıyp boıaýlarynyń bizdiń boıymyzda óz izin qaldyrmaýy qalaısha múmkin bolmaq?! Qaıta ol boıaýlar birin-biri tapqanda, birin-biri tolyqtyryp, óner álemin odan saıyn qulpyrta túspeı me.
Franııanyń áıgili jazýshysy Romen Rollanyń aıtýynsha, ónerdi shabyttandyratyn ıdeıalardyń aýqymy óte shekteýli. Ónerde aıtylmaǵan oı, jazylmaǵan oqıǵa joq. Ónerdiń kúshi onda emes - sýretkerdiń sol oıdy qalaı jetkizip, jalǵyz ózine ǵana tán órnegimen aıshyqtaı alatyn sheberliginde. Sondyqtan da bárimizdi de esimizden tandyryp jibere jazdaǵan, júregimizdi áldılegen Muqaǵalı poezııasynyń ǵajaıyp mýzykasynyń jumbaǵyn onyn izgilikti janyna qandaı uly sáýlelerdiń shýaǵyn shashqannan ǵana izdeýdiń qajeti joq.
Muqaǵalı poezııasynyń uly jumbaǵyn, onyń ádebıetke qandaı jańalyq ákelgenimen túsindirýge tyrysyp júrgen synshylar da barshylyq. Bul da aqynnyń shyǵarmashylyq óneriniń qyry men syryn asa tereń bilmeıtinderdiń aıtyp júrgen ushqary pikiri.
Bilmek paryz. Oqyrman qandaı da bir uly aqynnyń nemese jazýshynyń shyǵarmasyn onyń poezııa men prozamyzǵa ne jańalyq ákelgenin bilý úshin oqymaıdy. Ádebıettegi jańalyq ǵasyrlardyń enshisine tıemeli júk. Eger jıyrmasynshy ǵasyrdaǵy qazaqtyń sóz ónerindegi birtýma talanttardyń bári ádebıetke jańalyq ákelgen bolsa, keshirińiz, onda bizdiń prozamyz ben poezııamyz tek jappaı jańalyqtan turady.
Qarapaıym oqyrman retinde men bir sát Shekspır nemese Pýshkınniń rýhymen tynystap, shyǵarmalarynyń sáýlesine shomylǵanymda sol kemeńgerlerdiń ónerge qandaı jańalyq ákelgenin oılanamyn ba? Joq. Men olardyń uly týyndylaryn ózimniń ómirim týraly ne aıtqanyn bilý jáne «adam bolyp qalǵym kelgendikten» (Dostoevskıı) oqımyn.
Ádiline júginsek, «kúpi kıgen qazaqtyń qara óleńin, shekpen jaýyp ózine qaıtarǵan» Muqaǵalıda keıbir aqyndardaǵydaı erekshe kóringisi kelip, jańalyq jasaýǵa tyrysqan, kúshenshektik bolǵan emes. «Júregińe úńil de jaza ber» (Seneka) degen qaǵıdany berik ustanǵan uly aqyn - júregi qalaı sóılese, solaı jyrlady. Jasandylyqqa urynbady.
Muqaǵalı poezııasynyń ereksheligin onyń til baılyǵynyń moldyǵynan izdeýshiler de tabylyp jatyr. Óz basym aqynnyń óleńderinde zamandastarynyń bárinen asyp túsetin ǵajaıyp kórkem til boldy dep te aıta almaımyn. Sondyqtan da «Muqaǵalı tili» degen «ótirikti» oılap shyǵaryp, jurtty ábigerge salýdyń qajeti qansha? Muqaǵalı bizdiń júregimizdi til baılyǵynyń moldyǵymen jaýlap alǵan joq. Onyń jyrlarynda mańdaıymyzdan sıpap erkeletetin ómirdiń sáýlesi mol edi. Ómirimizdi erekshe araılandyrǵan ol shýaqty sáýle meıirimdilikti ańsaǵan janymyzdyń eń jaqyn syrlasy boldy. Uly aqyn ómirdi jyrlaǵan joq, ol sábıdiń kóńilindeı taza júregin jaıyp ashyp tastap, bizben syrlasty. Mine sondyqtan da «Muqaǵalıdyń ulylyǵy nede?» degen saýalǵa aqynnyń óz sózimen jaýap berýge bolady.
Men jyrlamaımyn,
Syrlasamyn.
Syry bar zamandaspen muńdasamyn.
Asyqqan ýaqytpen,
Adymymdy
Abaılap, anda-sanda bir basamyn.
Kógendep jyr qosaǵyn.
Kelmeıdi, jyr jasaǵym.
Bógendep betonmen qoıa almaımyn,
Ózinshe emin-erkin týlasa aǵyn.
Ǵaıyptan paıda bolǵan saıtandaıyn.
Jyr týsa qaıtarmaımyn.
Ýlatyp maı tańdaıyn,
Ay til aqıqatyn aıtar dáıim.
Janyńnan jalyndaǵan órt ketpegen,
Jalyqpaı ózimdi-ózim zerttep kelem.
O, júregim!
Ornyńnan qobaljyma,
Jaramsaq jalǵandyqqa bettetpegen!
Tipten de men emes-ti,
«Men» degenim,
Sendirmeımin,
Senbeńder senbegeniń.
Basqanyń jany-syryn uǵý úshin
Ózimdi zerttegendi jón kóremin.
Mendegi bar,
Sende bar, onda da bar.
Demek, seniń
«Meniń» de sonda qalar..
Óz janyńdy aldymen jaıyp tasta,
Jaqsylyqtyń kókesi sonda bolar.
Ne shyǵady bárin de súıem deýden?
Bárin de súıemin dep, ıemdengen.
Bárin de men de súıem,
Aıtpan biraq,
Otyryp ońashada kúıer keýdem.
Kúıer keýdem..
Sondyqtan kúıinemin.
Jasyrman, jyrym da sol jıi meniń,
Jyr jazý, kim biledi, ermek shyǵar?!
Aqyn bolý –
Neǵylǵan qıyn ediń!!!
Uly Lev Tolstoı franýz jazýshysy Romen Rollannyń hatyna jaýap jazǵanda, sóziniń «bissimállasyn» baýyrym degen uly sózden bastaǵandy jón kóripti. Shyndyǵynda naǵyz ulylyq degenimiz – sheberlikti meńgerip, ónerdiń bıik shyńyna kóterilý ǵana emes, oqyrmannyń seni oqyp, syrlaspasa tura almaıtyn eń jaqyn baýyryna aınala bilý.
O, Muqaǵalı! Seniń ónerdegi ǵajaıyp sáýleń meniń janymdy nurlandyryp, júregimdegi izgiliktiń shyraǵyn jaǵyp, adamgershilikke tárbıelep, qaharmandyqqa baýlydy. Ýaqyt óte kele sen meniń ónerdegi eń jaqyn baýyryma aınaldyń.
Qanshama ýaqyt syrlasyp, maýqymdy basa almasam da senimen de qoshtasatyn ýaqyt keldi, aqynym. Bir kezderi sen de Pýshkın eskertkishiniń aldynda barǵanda men sııaqty tebirenip, uly aqynmen qoshtasqan ekensiń.
Al, endi qoshtasaıyq, sardar aǵa.
Men erteń ketem ushyp sardalama.
Qyrannyń qyrandaǵy –keń dalada,
Qyrannyń qyrandyǵy taýda ǵana.
Men erteń ketem ushyp sardalama.
Qosh bop tur, qosh esen bol, sardar aǵa!
Sókpeı de ókpelemeı qal balańa.
..Aqynnyń aqyndyǵy – ataqta emes,
Aqynnyń aqyndyǵy – arda ǵana.
O, máńgilik sáýle! Men de erteń sardalama ushyp ketemin. Eger sen jarty ǵasyr buryn, jan syryńdy aqtaryp Pýshkın eskertkishimen rýhanı izbasary retinde qoshtassań, men seniń eskertkishińmen uly Tolstoıdyń franýz jazýshysy Romen Rollanǵa jazǵan hatyndaǵy qımastyqpen aıtqan, adamnyń eń jaqynyna ǵana arnaıtyn, dúnıedegi eń ardaqty, eń jyly sózin qaıtalap, ózińmen qoshtasqym keledi.
Qosh bol, baýyrym!
