Ömırım qalypty arnasymen aǧyp jatqan ädemı uaqytta Almatynyŋ mazasyz tırşılıgı şarşatqandyqtan ba, älde ülken şahardyŋ qapyryq auasynan tūnşyqqandyqtan ba bılmeimın, köŋılımdı kır basqandai bolyp, qalanyŋ şaŋ-tozaŋynan sılkınu üşın Arqaǧa ketkım keldı.
Sarǧaiyp, ümıttıŋ oty sönuge ainalǧan künderımnıŋ bırınde aiaq astynan armanym oryndalyp, jūmys babymen Astanaǧa auystym. Balaşa quanyp, ıştegı qūiyn-sezımımdı basa almai, bır perizat küi köŋılımdı şalqytyp, bökterden soqqan samal jeldei boiymdy sergıtıp tastady.
Äitpese, soŋǧy jyldary saiyn dalamnyŋ didaryn saǧynǧanda bır jūmbaq sezım jüregımdı eljıretıp, tün ūiqymdy tört bölıp, berekemdı qaşyrǧan edı. Dauyl soqqanda tekemet qyrdyŋ şaŋy aspanǧa köterılıp, sabasyna tüsıp tynyştalǧanda, teŋızdei tolqyp jatatyn Arqanyŋ saharasyn oilaǧanymda Abai atamdy da esıme alyp, şyǧarmalaryn qaitalap oqyp, jyldar ötken saiyn onyŋ ruhyn tanuǧa jaqyndai tüskenımdı tüsıngendei häldı basymnan keştım. Oilary bır-bır qaralyqtai ūly aqynnyŋ kıtabyn qolyma alǧanymda saiyn dalamnyŋ bır jūtym taza auasy bölmeme kırıp ketıp, jusan iısın quyp äkelgendei äserdıŋ besıgıne böleitın. Şyǧarmalaryn oqyǧan saiyn ylǧi da menıŋ közıme Abai – ūzaqqa sozylǧan qaraŋǧylyqty moiyndap qoiǧan qazaq saharasyn kenetten arailandyryp jıbergen, qapas tünektı jaryp şyqqan, jaryǧy köz taidyratyn nūrly kündei bolyp elesteitın.
Qyzyq! Astanaǧa qonys audarǧannan keiın bıraz uaqyt ötken soŋ qaitadan Almatymdy saǧynyp, tıptı, bauyr basyp qalǧan Jetısudyŋ asqar taulary tüsıme kırıp, taǧy da saiabyrsaǧan köŋılımnıŋ tynyştyǧy būzyldy. Endı men Abaidan görı elesı alystaǧy jūldyzdai jyltyldaǧan Mūqaǧalidy jiı-jiı oilap, būryn-soŋdy bolmaǧan tolqular sanamdy şyrmap, saǧynyştyŋ şyn käusaryn tatqyzyp, aqynǧa degen baiaǧydan da küştı mahabbat boiymda buyrqanyp oianyp kettı. Süiıktı aqynymnyŋ jyr jinaǧyn sūratyp alyp, öleŋderımen qaita syrlasyp, mauqymdy basqanymda ǧana özegımdı örtegen otty söndırgendei bolyp, sabama tüstım. Köŋılım bosap, Mūqaǧali öleŋderınıŋ qoŋyr äuenı jüregımnıŋ näzık talşyqtaryn dırıldetıp, şerımdı qozǧap, taǧy da janarym jasqa şylandy.
Mahabbat pa?
Mahabbat bolǧan mende.
Jiı barǧam aqqular qonǧan kölge.
Al, qazır toŋǧan jürek, solǧan keude.
Ǧaşyqtyq pa?
Ǧaşyq ta bola bılgem.
Bır-aq janǧa ǧaşyqpyn bala künnen
Janymmenen süiemın, janarymmen.
Saǧynyş pa?
Qalai ony tauysa alamyn.
Saǧynǧamyn, şöldegem, aŋsaǧamyn,
Aqyry şarşaǧamyn, şarşaǧamyn.
Arqanyŋ apaitös dalasyndaǧy sūlu şaharda, ertegı ömırın esıne tüsırıp öksıgen köŋılımdı Mūqaǧalidyŋ jyrlarymen jūbatyp, Keŋsaida jatqan talai arystardyŋ aruaǧy qorǧaǧan biık taulardyŋ ortasynda qalyp qoiǧan kerbez qalamdy saǧynǧan künderım synaptai syrǧanap öte berdı.
Qaraşada ıssaparmen Almatyǧa baruǧa jolym tüstı. Bala künımde aiaǧym topyraǧyna tigende bauyryna basyp, analyq mahabbatymen äldilegen mekenıme jetkenımde köŋılım alyp-ūşyp, osy qalaǧa tūŋǧyş kele jatqan kezımdegıdei tolqyǧanym-ai! Közımdı kıreuke mūŋnyŋ kırbıŋı şalyp, qyryqtyŋ qyrqasynan asqan şaǧymda älı säbi kezımde ketıp qalǧan mekenıme, danyşpandai tereŋ, ärı jomart dalama, aq ködelı ädemı ölkeme äkemnıŋ aruaǧy şaqyryp äkelgenımen, anamnyŋ qūşaǧyndai ystyq, ärı meiırımdı Jetısu jerınıŋ qamqor şeşemdei bolǧanyn sonda ǧana jan-tänımmen tüsındım. Köŋılım qaita qūlazyp, jetımsıregen jüregım abaisyzda qaqpanǧa tüsken qasqyrdai qinalyp, ūlyp qoia berdı.
Tolqyn-köŋıl toqyrap, tausyluy-ai,
Tasyp-tasyp basylǧan tau suyndai.
Jetım jürek jastyqtyŋ jūrtynda qap,
Ūlidy kep börınıŋ qanşyǧyndai.
Qyryq küzdıŋ qyrqada būlty aunaidy,
Qyryq köktem kelse de jylyta almaidy.
Qylyn şertseŋ kümbırlep küi tögetın,
Qyrt köŋılden būl künde dym tambaidy.
Qyrqasyna şyqqanda qyryq beldıŋ,
Moiynymdy artyma būryp kördım.
Jatyr eken jiyrma mekenınde,
Men nesıne qyryqty quyp keldım
Poezdan tüskenımde jaŋbyr qūiyp, Almaty menı jylap qarsy aldy. Künnıŋ salqyndyǧynan emes, köŋılsız qarsy alǧan qalanyŋ suyqtyǧynan denem toŋyp, tūla-boiym qalşyldap kettı. Köşedegı sap tüzegen aǧaştar da, mūŋaiǧan üiler de, qūmyrsqanyŋ ileuındei qūjynaǧan halyq ta, şabaqtai şorşyǧan kölıkter de menı tanymaǧandai ömır-özennıŋ tolqynymen aǧyp barady.
O, Almaty-anaşym! Jüregım quanyştan jaryla jazdap, sonau balalyq şaǧymda qūlynyŋdai qūraulap jetkenımde jazdyŋ jaimaşuaq künındei jadyrap qarsy alyp, bauyryŋa basqandaǧy ystyq qūşaǧyŋ qaida kettı? Nege salqyn bolyp barasyŋ jyldan-jylǧa? Talşybyqtai būralǧan qazaqtyŋ aru qyzdarynyŋ körkındei äibat kelbetıŋdı kım aiǧyzdaǧan? Jūpar isıŋdı kım lastaǧan? Menı körgende qyrşyn ketken qos ūly esıne tüsıp, közınıŋ jasyna erık berıp toqtata almaityn baiǧūs äjemdei jüregımdı auyrtyp, nege jylai beresıŋ, Almaty?
Sandalǧany-ai sanamnyŋ san bölınıp,
Tamyrymda tulaidy qan jelıgıp.
Bara jatyr kölşıkter kölge ainalyp,
Bara jatyr töbeler tau körınıp.
Qūmdy qūşqan qu taqyr baqqa ainalyp,
Suyq aiaz küidırgen ottai qaryp.
Älsız jürek äl jiyp alatyndai,
Aragıdık lyp etıp, toqtai qalyp.
Tas köşege tabanmen syna qaǧyp,
Qaida asyǧyp barady myna halyq?
Abyr-sabyr aǧylǧan adamdarǧa
Aiǧai salǧym keledı tūra qalyp.
Otyz jyl ösken äsem qalama emes, basqa şaharǧa, tıptı böten elge kelgendei köŋılım qūlazyp, japyraqtary tonalǧan aǧaştai qamyǧyp, uaqyttyŋ uly tıkenegı janymnyŋ jarasyna tiıp ketıp, syzdatyp barady. Qūddy baqyttyŋ köbelegın quǧan - balalyq şaǧym, bozbala däurenımnıŋ esıgın qaqqan- taǧdyrly mahabbatym bolmaǧandai, zamannyŋ dauylymen alystyryp qoiǧan jastyq ömırımnıŋ qyzyǧy būl qalada ötpegendei Almaty maǧan salqyndyq tanytyp tūr.
Jūdyryqtai jüregım ǧana arman quǧan jyldarymnyŋ bärınıŋ de osy qalada ūia salǧanyn ūmytpai, sol ädemı ǧūmyrymdy körgısı kelıp keudemnıŋ qaqpasyn ūryp qoiady. Ystyq qonysyna kelgenın sezgen qairan jüregım ǧana ol qarlyǧaş-däurennıŋ basymnan ūşyp ketkenıne älı senbei, mazamdy alyp dürsıldeidı. Salqyn nöser köşede emes, arman quyp şarşaǧan menıŋ küzgı köŋılımde qūiyp tūrǧandai bolyp, satyrlap jauǧan monşaqtary köŋıl terezemnıŋ äinegın syndyrdy.
Arman-ai, äkettıŋ-au tym alysqa,
Äkettıŋ-au!
Qaiǧy ma, quanyş pa?!
Änşeiın äure bolyp jürmın be, älde
Äzırgı köŋıl jyqpas jūbanyşqa?!
Arman-ai!
Oryndalar bolarmysyŋ,
Qolyma qalai etseŋ qonar qūsyŋ?
Älde sen är qiiadan ız soqtyrǧan
Oljasyz, opyǧy mol sonarmysyŋ?
Qūdaiym-au! Solyǧy bır basylmai, jüirık tūlpardai jetkızbegen sol arman qaida joǧalyp kettı? Nege jas künımdegıdei köŋılımdı aldap, oinaqtap şyqpady aldymnan? Betın äjım basqan Almatymmen bırge onyŋ da däurenı ötıp, qartaiǧany ma? Mümkın köŋılımnıŋ teŋızınde kerbez aqqudai qalqyǧan ädemı armandarymnyŋ bolǧany ötırık şyǧar? Mümkın onyŋ bärı körgen tüs şyǧar? Älde osynyŋ bärı böten bıreudıŋ basyn mūnarlaǧan saǧym būlty ma eken?
Jo, jo, joq. Bolǧany anyq! Äitpese, nege dünienıŋ jalǧandyǧyn, qoǧamnyŋ qasıretın, zamannyŋ zalymdyǧyn, taǧdyrdyŋ opasyzdyǧyn köre-köre bärınen tüŋılıp şarşaǧan menıŋ ǧaziz jüregım senı qaitadan körgende botadai bozdap, jylap qoia berdı Almatym? Äitpese, nege men qanşama jyldar ötıp, talai ümıtımnıŋ şyraǧy sönse de ömırıme altyn şuaǧyn şaşqan Mūqaǧali säulesınıŋ bolǧanyn ūmyta almaimyn? Äitpese, nege men tünnıŋ bır uaǧynda, jaryq ızdegen jyndy köbelektei, sol armandarymdy saǧynyp ūly aqynnyŋ eskertkışınıŋ aldyna kelıp tūrmyn? Äitpese, nege menıŋ bügıngı künnıŋ qara suyǧynan mūzdaǧan janym, senıŋ tas müsınıŋnıŋ aldyna kelgende ǧana jylyp sala berdı, aqynym? Aitşy, nege?
Denem jaurap, jazdyŋ jyly şuaǧyn aŋsaǧan köŋıl-küimen Mūqaǧali eskertkışınıŋ aldynda taǧy da bır küzdı şyǧaryp salyp tūrmyn. Künnıŋ kenetten suyp ketuı qystyŋ taiap qalǧanyn aŋǧartqandai. Tūla boiymdy toŋdyrǧan küzdıŋ salqyn tünınde alysqa közımdı tıgıp, taudyŋ arǧy jaǧyna batqan jaryq kün ǧūmyrymnyŋ barlyq quanyşyn özımen bırge arqalap äketkendei, kelmeske ketken ertegı ömırımdı armandap qaita-qaita kürsınıp qoiamyn.
Jarqyrap şyǧyp,
Qaltyrap baryp batar kün.
Qysqaryp qalar täulıgı ūzaq sapardyŋ.
Kün batqan jerge,
Qosymdy men de apardym,
Künmenen bırge damyldap men de jatarmyn.
Ömırım menıŋ!
Künmenen bırge jyljyǧan,
Öte ber jailap,
Nesıne saǧan qynjylam.
Aşylyp künmen,
Künmenen bırge tūnjyrap,
Künmenen külıp,
Jylasa bırge tūr jylap.
Ärine, jasym ūlǧaia bastaǧandyqtan däl bügın maǧan Abaidan ystyq, ärı jaqyn kemeŋger joq. Şamasy poeziia patşasy tek menıŋ ǧana emes, kemeldıkke jetıp, jürek sabyrlylyǧyna, jan tazalyǧyna susaǧan, aqylynda säulesı bar kez-kelgen qazaqtyŋ ömırınıŋ ölıarasynda ızdep baratyn - ruhani meşıtı bolsa kerek.
Degenmen, Allanyŋ jüregındei jarqyraǧan sol ūly ǧibadathanaǧa kırerımnıŋ aldynda, jastyǧymdy arailandyryp, taŋǧajaiyp şuaǧyn şaşqan Mūqaǧali säulesınıŋ menıŋ ömırımde bolǧanyn qalaişa ūmyta alamyn? Qalaişa? Tıptı, alapat sezımnıŋ tasqynymen tereŋde jatqan mūŋymdy qoparyp tastaǧan Mūqaǧalidy, eljıregen jastyq jüregımmen Abaidan da artyq süigen kezderımnıŋ de bolǧany ras qoi.
Mūqaǧalidy jūldyzdardan da joǧary kötergen köŋılım men sol jyldardaǧy aqyndy qūlai süigen mahabbatym üşın menıŋ baiǧūs jüregımdı jazǧyruǧa bola ma? Nege men būl şyndyqty jūrttan jasyruǧa tiıspın? Sezımımnıŋ baqşasynda qauyzyn aşqan ädemı gülderımdı Abaidan būryn ruhynyŋ nūrymen aialaǧan da Mūqaǧali poeziiasynyŋ säulesı emes pe edı?
Endı sol saǧym-baqyttyŋ aspandaǧy elesı aiauly aqynymdy esıme tüsırtkızıp, alystan qolyn būlǧap, köŋılımdı aldap menı özıne şaqyrǧandai bolady. Sol ädemı saǧymǧa telmırgen köŋılım, sonyŋ bärınıŋ de ötırık eles ekenın bıle tūra, nege aldana bergısı keledı oǧan? Tüsınbeimın.
Aldama menı, aq saǧym,
Arbama menı alystan,
Özımşe men de patşamyn,
Özımşe men de danyşpan.
Aldaǧyn, menı arbaǧyn,
Jalǧandy kezer joq jaiym.
Sybaǧa senen alǧanmyn,
Ilessem endı oŋbaiyn!
Aldanyp saǧan tau asyp,
Aldanyp saǧan qūm bastym.
Haiuandarmenen sanasyp,
Aidaharlarmen syrlastym.
Tūiaǧy küigen qūlannyŋ
Şölderde menı qaldyrdyŋ,
Ysqyrǧan uly jylannyŋ
Uymen susyn qandyrdym!
Arbama endı,
Aldadyŋ!
Aldanyp saǧan baramyn.
Adasyp saǧan barǧamyn.
Adasyp ölmei japanda,
Qalaişa tırı qalǧanmyn?!
Batystyŋ danyşpany Emerson bır sözınde adamdy tazaraq, ärı qaharman etetın dünienı ǧana poeziiaǧa jatqyzuǧa bolatynyn qadap aitypty. Aqiqat solai bolsa, nege bız Mūqaǧali jyrlarynyŋ – säbidıŋ köz jasyndai şynaiylyǧymen tazalyqqa tärbielegen, aqyndyq quatymen - boiymyzdaǧy qaharmandyq ruhty oiatqan zamanymyzdyŋ eŋ ūly säulesı bolǧanyn aita almai kelemız?
Äsırese sūlulyqty ızdep basy ainalǧan bızdıŋ ūrpaqtyŋ aiauly aqyndy bauyrmaldyq mahabbatpen süiıp, jas jüregımızdıŋ talpynyp sausaǧyn jaiyp, ony eŋ jaqyn adamymyzdai jaqsy körgenımız ötırık emes qoi. Endı oqyrmanǧa, öleŋderınıŋ siqyrymen janymyzdy arbaǧan Mūqaǧali poeziiasyn menıŋ jäne menıŋ zamandastarymnyŋ nege erekşe süigenınıŋ sebebın, şamam jetkenşe tüsındırıp beruge tyrysyp köreiın.
***
Bır jalt etken tüstei bolyp balalyq şaq ta, bozbala däuren de zymyrap öte şyǧyp, mekteptı bıtırıp 1985 jyly universitetke oquǧa tüstım. Är aimaqtan aǧylǧan jastarmen tanysyp, basymdy şyrköbelek ainaldyrǧan dumandy, qyzyqty künder bastalyp kettı. Tek anda-sanda Mahabbat esıme tüskende ǧana, jylannyŋ uly tılındei aşy ökınış jüregımdı jalap, bır öksıtıp ketetın. Ondai kezderde men syzdap ketken jaramdy emdeu üşın, ädebietten jūbanyş tabuǧa tyrysatynmyn. Bıraq ol jyldary tek menıŋ ǧana emes, Almatyǧa kelgen jastardyŋ bärınıŋ de ädebietke degen yqylasy bölek, qyzyǧuşylyǧy küştı edı. Äkem aqyn bolǧandyqtan Mūqaǧali jönınde qatarlastarymnan görı köp bıletınıme senımdı edım. Arman auylynyŋ şaŋyn būrqyratyp Almatyǧa jetken elımızdıŋ är tükpırınen kelgen jıgıttermen söilese kele, öleŋderın oqyǧanym ǧana bolmasa Mūqaǧalidyŋ ömırı turaly tük bılmeitınıme közım jettı. Aqyndy erekşe süietın zamandastarymnyŋ auzynan estıgen aŋyz-äŋgımeler auzymdy aşqyzyp, közımdı jūmǧyzyp, poeziia töresınıŋ şyǧarmaşylyǧyna degen qūştarlyǧym men yntyzyrlaǧym būrynǧydan beter arta tüstı. «Eger naǧyz aqyn bolǧyŋ kelse, özıŋ turaly aŋyz tuǧyza bıl» degen eken, ömırdı bızderden görı tereŋırek bıletın Platon aqsaqal. Şyndyǧynda da saǧym-armandy quǧan bızdıŋ bärımız de ol jyldary aqynnyŋ poeziiasynan görı, eŋ aldymen onyŋ aŋyz-beinesıne ǧaşyq boldyq. Taǧdyry qiyn, mınezı şataq Mūqaǧali haqynda ol uaqyttary baspasöz betınde asa köp äŋgıme aityla qoimaǧanymen, el san-saqqa jügırtıp taratqan, keide tıptı, bır-bırıne qarama-qaişy keletın türlı-türlı aŋyzdar, symsyz telefon arqyly jūrtqa jetıp, halyqtyŋ aqynǧa degen erekşe mahabbatyn sılkıp oiatty. Al, eldıŋ mahabbaty Mūqaǧali aqyn jönınde künde bır aŋyz tuǧyzyp jatty. Mūqaǧali bır künı şalqyp, Jazuşylar odaǧynda jüredı. Aşy susynnan ūrttaŋqyrap alǧan ony körıp qalǧan bıreu «Mynau maskünem Odaqqa qaidan kırıp ketken. Quyp şyǧyŋdar tez!» dep aqyndy qorlap, namysyna tiedı. Sonda Mūqaǧali «Ei, qaqpas! Mynau taudai denemmen töbeŋe kelıp töneiın be, senıŋ? Üstıŋe Alatau qūlaǧandai sezınersıŋ!» dep onyŋ mysyn basqan körınedı. Endı bır aqynnan estıgen äŋgımemde Mūqaǧali asa sypaiy, bylapat söz auzynan şyqpaityn, öte mädeniettı adam retınde sipattalady. Ol Mūqaǧalidy ızdep üiıne barǧanda onyŋ abyr-sabyr bolyp sasqalaqtap, öleŋ ölkesınde älı tanylyp ta ülgırmegen özıne jyr süleiınıŋ qalai qūrmet körsetkenın, taǧy bır kezdeskende kinoǧa aparyp, limonad satyp äpergenın äŋgımesınıŋ maiyn tamyzyp tūryp aityp bergen. (Aqyn jönındegı aitylatyn osyndai äŋgımelerge qūlaǧymdy türe jürıp, keide solardy salystyryp, Mūqaǧalidyŋ ömırde qandai adam bolǧanyn tüsıne almai basym qatatyn. Ol kım? Qoǧamdaǧy ädıletsızdıkterge narazy bülıkşı-buntar ma, älde adamdardyŋ meiırımın zäru bolyp ötken baiǧūs aqyn ba?) Onyŋ syrtynda Mūqaǧali dünie salsa da jyrlaryna ǧaşyq bolyp ziratyna baryp jürgen äielder turaly aitylyp jatqan aŋyz-äŋgımeler qanşama. Esebın tügendei almaityn mūndai hikaialarǧa köŋılımız eleŋdep, Mūqaǧaliǧa degen süiıspenşılıgımız kün ötken saiyn küşeie berdı. Süiınşı sūraǧandai qūlaǧymyz şalǧan sol äŋgımelerdı bır-bırımızge jetkızgennen de läzzat tabuşy edık. Sonyŋ bärın körıpkeldıkpen jyrlap ketken aqyn öleŋderın oqyǧanymyzda Mūqaǧalidyŋ äulielıgın moinyndamasqa amalymyz qalmady. Aqyn bır öleŋınde qyryqtyŋ beseuınde dünieden ötetınıne säuegeilık jasasa, endı bır jyrynda ölgen soŋ özı turaly talai estelıkterdıŋ jazylatynyn aityp, tolǧanady. Jazylar estelıkter men turaly, Bıreuler jan edı der ör tūlǧaly. Bıreuler tūlpar edı der de mümkın. Bütındelmei ketken bır er-tūrmany. Anyz ǧyp aitar mümkın qylyǧymdy, Qylyǧymdy ūnatqan jūlynudy. Jaqsy körgen der mümkın «jylynudy» Äiteuır qazbas bylyq-şylyǧymdy. Ädebietımızdegı qaitalanbaityn qūbylys bolǧan Mūqaǧalidyŋ basqa aqyndarmen salystyrǧanda halyqtyŋ airyqşa mahabbatyna köbırek bölenuınıŋ tüp mänısın tüsınbegendıkten «bilık tym qatty köŋıl bölgendıkten Mūqaǧalidyŋ aqyndyǧy dürkırep kettı» degen syŋaidaǧy pıkırdı taratuşylar da tabylyp jatyr. Aqiqatynda resmi bilıktıŋ aqynǧa şyn köŋılmen bet būruy onyŋ alpys jyldyǧynan keiın ǧana bastaldy. Al ol uaqytqa deiıngı aralyqta aqyn şyǧarmaşylyǧy turaly auyz toltyryp maqtanarlyqtai jūmys bilık tarapynan jasala qoiǧan joq. Tek sol kezden, iaǧni Mūqaǧali dünie salǧannan keiın, on bes jyl ötken soŋ ǧana jyr süleiınıŋ kıtabyn dūrystap şyǧaryp, halyqqa taratu ısı qolǧa alyndy. Tıptı, aqynnyŋ talai zamandastary uaqyttyŋ keŋşılıgın molynan paidalanyp, şyǧarmaşylyq keşterın dürkıretıp ötkızıp, gazet betınde jiı-jiı nasihattalyp, televidenieden körsetılıp, kıtaptaryn jarqyratyp şyǧaryp, dürkın-dürkın uaǧyzdalyp jatqan mezgılde de tazalyqqa susaǧan halyq mahabbatynyŋ Mūqaǧaliǧa auǧanyn qalai joqqa şyǧaramyz. Ädıl tarazylasaq Mūqaǧali poeziiasynyŋ halyqtyŋ ystyq yqylasyna bölenuınıŋ sebebı mülde basqada. Eger Mūqaǧalidy mūqiiat oqyǧan bolsaŋyz onyŋ öleŋderınde aqynnyŋ ottai janǧan jüregındei lapyldaǧan, halqyn süigen keremet mahabbat bar. Qoǧamnan teperış körıp, taǧdyrynan talai taiaq jep, zamannyŋ aialy alaqanyn sezıne almaǧan aqynnyŋ, eş uaqytta da halyqty süigen mahabbatynyŋ ystyǧy basylǧan emes. Ömırdıŋ ormanynda adasyp, qatelesken künderı ylǧi da aqyn keşırım sūrap, halqyna qaityp oralyp otyrdy. Tuǧan el, köz jasy üşın keşır menı, Keşegı jetımder men jesırlerdıŋ. Ortasynda öşu men ösulerdıŋ, Taiaǧyn tarttym talai kesırlerdıŋ, Tuǧan el sol üşın keşır menı! Sanasyn sary uaiym saryltyp, tynysyn tūiyq tūman taryltqan azaby auyr jyldarynda da Mūqaǧali halqynan küderın üzbedı. Ömırden japa şegıp, taǧdyrdyŋ şylbyrynan bosana almai qinalyp, tauy şaǧylǧanda aqyn halqyna hat jazyp, mūŋyn şaǧyp, el-jūrtynan qoldau sūrap, zar eŋıredı. Tamūqqa barady alyp myna qūrǧyr, Qūlauǧa päs-aq qalyp tūraǧym tūr. Quanyp ötem be dep kelıp edım, Tün saiyn oŋaşada jyladym kıl. Jūrtym-au, jylaudyŋ da sebebı bar, Nege sonşa aldymnan keledı jar? Sen kelıp selbespeseŋ, qairan jūrtym, Sendelıp ekı ortada öledı jan. Ajyratsam dep edım, aq, qarany, Ylǧi körem ezu men taptaǧandy. Küizelıp taŋ atqanşa taŋdy kütem, Oipyrmai-ai, taŋnyŋ özı qap-qaraŋǧy! Älbette, zamanǧa iılgısı kelmei, tau qūlatqan tasqynnyŋ aǧysyna qarsy jüzıp, dünienı jūtyp qoia jazdaǧan aidahar uaqyttyŋ dauylymen arpalysqan arystan-aqynǧa oŋai tigen joq. Sondai qiyn sätterde de aqyn halyqtyŋ taǧdyrynan ajyramai, ūiasyn qorǧaǧan qarlyǧaştai tuǧan tılın, saltyn, halyqtyq dästürın oilap, şyryldady. Jūrttyŋ bärı Jaratuşyǧa senbei, Qūdaiǧa tas laqtyryp, imansyzdyq saltanat qūrǧan zamanda, ondai qoǧamnan jiırkengen Allanyŋ süiıktı qūly Mūqaǧali jalyndy jyrlarymen jüregınde ūly Täŋırge mäŋgı tozbaityn eskertkış tūrǧyzdy. Satqan emen. Satpaimyn dınımdı men, Ölmeitūǧyn, öşpeitın künım bılem. Alla esımı – jüregım jūdyryqtai, Jüregımnıŋ soqqanyn bılıp jürem. Mūhammedtıŋ ümbetı – mūsylmanmyn, Paiǧambarym qoldaidy qysylǧan kün. Alsyn Taǧalam, ant etem, ant etemın, Alla esımın keudemnen ūşyrǧan kün! Alla-aqiqat. Allaǧa senıp ötem. Adaldyq pen aqiqat serıgı eken. Adaspaimyn, Allama senıp ötem, Aramdyqqa baspaimyn – joly böten. Äŋgıme barysynda bız Mūqaǧalidyŋ jüregınde poeziiamen bırge Allanyŋ sūlu säulesınıŋ ömır sürgenın aitqan bolatynbyz. Ökınışe qarai halyq sol ädemı säulenı - tek aqyn ölgen soŋ ǧana körıp, qairan qaldy. Közı tırısınde Mūqaǧalidai jerdıŋ keremet säulesın baǧalai almaǧanyn tüsınıp, sol olqylyqtyŋ ornyn tezırek toltyruǧa jantalasa kırıstı. Basqaşa sözben aitqanda Mūqaǧalidyŋ poeziiasyna Alla jar bolyp, ūltyn süigen adaldyǧyna süisıngen halyqtyŋ mahabbaty köterıp äkettı. Qūdaidyŋ qūdıretıne qalai taŋ qalmaisyŋ? Pendeşılık ıştarlyqpen Mūqaǧaliǧa degen halyqtyŋ mahabbatyn qyzǧanyp jatqanymyzda, Allany süigen jüregı üşın Täŋırdıŋ özı aqynnyŋ tau müsının tabiǧattan qaşap şyǧardy. Toqsanynşy jyldary Mūqaǧali şyǧarmalarynyŋ er-tūrmany tügendelıp jaryq köre bastauy, onyŋ önerımen jaqynyraq tanysqan halyqqa, äsırese ädebiettıŋ esıgın endı-endı qaqqyştap jürgen myna bız siiaqty jastarǧa qatty äser ettı. Köktemnıŋ naizaǧaiyndai jarqyldaǧan aqyn jyrlary köŋılımızdıŋ aspanyn jarqyratyp jıberıp, sezımımızdıŋ tas qamalyn būzyp kırdı. Ömırdıŋ biık aspanynda jalt-jūlt etıp oinaǧan Mūqaǧali poeziiasynyŋ säulesı janymyzdyŋ ainasyna şaǧylysyp, erıksız közımızdı jūmǧyzdy. Qyzuy boiymyzdy balqytyp, köŋılımız künşuaqqa şyǧyp, sezım künıne jylynǧandai boldyq. Jüregımızdıŋ qūpiiasyn oqyp qoiǧan onyŋ öleŋderın eŋ qūndy düniemızdei körıp, zamandastary erekşe qasterlegen Getenıŋ «Verterındei» baǧalap, qaida barsaq ta Mūqaǧalidyŋ jyr jinaqtaryn özımızben bırge alyp jürdık. San-aluan boiauymen qūlpyrǧan aqynnyŋ siqyrly söz önerınen erekşe quat aldyq. Jastyq däurenımızdıŋ naizaǧaily jazyndai kürkıregen aqyn muzasy oilanuǧa da mūrşamyzdy keltırmei, alapat sezımınıŋ tasqynymen bızdı özımen bırge aǧyzyp äkettı. Soq jürek, Solqylda mi Tasy, qanym! Ömırge aitylǧan joq ǧaşyq änım, O, Muza! Bır özıŋe bas ūramyn, Tezdep jet, Men bır jaqqa asyǧamyn. Ǧaşyq änım aitaiyn ömırge men, Qūlaq estıp, közderge körınbegen. Nöserım tūr kögımde tögılmegen, Jemısım tūr baǧyma sebılmegen. Bermei ketpen bärın de tegınde men. Dünienıŋ bärıne biıkten qaraityn, qartaiyp, qaiǧy oilaǧan Abai ol jyldary bızge älı alys, tüsınıksız jūmbaq jan boldy. Al, bız jas edık. Alasūrǧan jastyǧymyz mahabbattyŋ otyna küigısı, sezımnıŋ künıne qyzdyrynǧysy, armannyŋ özenıne şomylǧysy, sūlulyqtyŋ baqşasynda qydyrǧysy, oi ormanynda adasqysy keldı. Janymyz aŋsaǧan sol keremetterdı bız jūmbaqtamai, sezım qaqpasynyŋ esıgın aiqara aşyp tastaǧan Mūqaǧalidan taptyq. Jas bolǧandyqtan bızdıŋ de mynau keŋ dünieden alǧymyz keletın aqymyz mol edı. Mūqaǧali bızge Qūdaisyz qoǧamda Allany ūmytpauǧa, qara tobyrdyŋ ortasynda da kündei jarqyrap jüruge bolatynyn üirettı. Bız ol jyldary «bilık tym qatty köŋıl bölgendıkten Mūqaǧalidyŋ aqyndyǧy dürkırep kettı» degen äŋgımenı aitqan emespız. Bärımız de Mūqaǧalidy bölşekteuge kelmeitın janymyzdai, böluge bolmaityn qazaqtyŋ bırtūtas ruhyndai baǧaladyq. Qaita kerısınşe bızge aqynnyŋ nasihatty kemşın tüsıp jatqandai körınıp, barlyq jerde onyŋ öleŋderın oqyp, aqyn mūrasyn qolymyzdan kelgenşe jarnamalauǧa tyrystyq. Mūqaǧalidyŋ mūrasy baspasözde jaryq köre qalsa, özımızdıŋ bır jaqsy düniemız jariialanǧandai, jüregımız jaryla jazdap quandyq, ol turaly bır jaqsy söz aitylsa özımızdı bıreu arqamyzdan qaǧyp maqtaǧandai örekpıgen köŋılımız şattyqqa keneldı. Aqynnyŋ keler ūrpaqqa, iaǧni myna bızge qaratyp aitqan «oily jas» degen sözı bärımızdı de qatty tolqytty. Adamdy adam tüsınbeu –bır aqyret. Oily jas tüsınıpsıŋ, rahmet! Rahmet! Jassyŋ ǧoi jalyny mol. Jalyny mol jäne de quaty köp. Oily jas! Öleŋ – menıŋ bar tynysym, Jaqsy sözım – jany igı halqym üşın. Ataq quyp, baq quyp, daŋq quyp, Bıreulerden jürgem joq artu üşın. Zamannyŋ alasapyran uaqytynda ädebietke kelgen myna bız Mūqaǧalidan - dünienıŋ bärın tanyp-bılıp qoiǧan aqylgöidı, pälsapa soǧyp dılmarsyǧan danyşpandy, qūryştai şynyqqan küreskerdı emes, qaita kerısınşe, süigende aqyl-esınen aiyrylyp qalatyn, quanǧanda balaşa mäz bolatyn - daraqyny, qaiǧyrǧanda eŋırep jylap jıberetın, jüregı jaralanǧyş - däl özımızden aumaityn qorǧansyz adamdy kördık. Ol eŋ aldymen – adam edı.. Sol üşın bız ony süidık. Adamdyq sezımı, qaiǧysy men quanyşyn bızben bölıskenı üşın jaqsy kördık. Önerge berılgen adaldyǧy, jüregın kırletpegen ömırdegı tazalyǧy üşın erekşe qasterledık. Bız Mūqaǧalidy körgen joqpyz. Bıraq aqyndy bırge ösıp, bıte qainasqan, onyŋ közın körgen zamandastarynan kem qūrmettegen joqpyz. Öitkenı onyŋ asau jyrlary emın-erkın tulaǧan bızdıŋ jastyq şaǧymyzben ündesıp jatty. Mūqaǧali keluımızdı kütpei-aq jauyndarǧa, alasūrǧan aǧyndarǧa da qaramai jüregımızde dauyl tūrǧyzyp jerdıŋ bükıl saǧynyşyn arqalap qanatyn jazyp, qūşaǧyn jaiyp, bızge qarai samǧap ūşty. Men senı saǧynǧanda, Qaramai jauyndarǧa, dauyldarǧa. Qarsy qarap jüzemın aǧyndarǧa, Keudemde qimyldaǧan janym barda. Men senı saǧynǧanda, Bır minut ta qaqym joq damyldarǧa. Men senı qyzǧanamyn, Qyzǧanyştan mūz şainap, Tūz jaladym. Şaŋqyldap aldymnan şyq, Ana-qyran, Alystan keledı ūşyp mūzbalaǧyŋ, Aqynnyŋ lirikalyq tuyndylarymen tanysyp, onyŋ mahabbat jyrlaryn oqyǧanymyzda sol sezımderdı özımız basymyzdan keşıp tūrǧandai tolqydyq. Mūqaǧali qūlai süiıp öleŋ arnaǧan aruǧa ǧaşyq bolmau mümkın emes edı. Onyŋ mahabbat lirikasynan şuaq bolyp şaşylǧan sūlulyqqa bärımızdıŋ basymyz ainalyp qaldy. Boiauy qūlpyrǧan Mūqaǧali poeziiasynyŋ ädemı gülderı jastyq däurenımızdıŋ mahabbat ölkesın jainatyp tastady. Al, ol ǧazaldardy jattap alyp, ony qūlai ǧaşyq bolǧan qyzdarymyzǧa oqyǧan kezdegı alǧan äserımızdıŋ tättılıgın sözben aityp jetkıze almaspyn, sırä! . -Qūs bop ūşyp joǧalsam ne eter edıŋ? -Senı ızdeumen mäŋgılık öter edım. -Otqa tüsıp örtensem, ne eter edıŋ? -Kül bop bırge soŋyŋnan keter edım. -Būldyrasam saǧymdai ne eter edıŋ? -Jel bop quyp aqyry jeter edım. -Qaiǧy äkelsem basyŋa ne eter edıŋ? -Qoişy, säulem, bärın de köteremın. Jazylu formasy öte qarapaiym bolyp körıngenımen, osy şaǧyn ǧana miniatiurada bızdıŋ jastyq şaǧymyzdyŋ mazasyz mahabbatynyŋ dırılı sonşalyqty şynaiy, ärı tabiǧi kestelengen. Muzykasy syŋǧyrlaǧan ol ädemı lirika uaqyt öte kele bızdıŋ ruhani qazynamyzǧa ainaldy. Aqynnyŋ ülbıregen jyrlarynda - qaita-qaita mahabbat dämetıp, onyŋ qūşaǧynda tūnşyǧyp ölgısı keletın bızdıŋ jastyq şaǧymyzdy tolqytqan ertegı ömırdıŋ dariiasy aǧyp jatty. Bız Mūqaǧali poeziiasynyŋ mahabbat şarabynan qūmarymyz qanǧanşa sımırıp ışıp, mas boldyq. Ūly aqyn boiyndaǧy alapat sezımımen Maǧjannyŋ ruhyn tırıltıp, uaqyttyŋ dauyly söndırgen onyŋ poeziiadaǧy jandyrǧan mahabbat şyraǧyn bızdıŋ jüregımızde qaitadan jaqty. Ol şyraq bärımızdı magnittei tartyp, tynyştyq tappaǧan janymyz jyndy köbelektei sol otqa baryp qaita-qaita küidı. Süigısı kele berer süigen erın, Süi janym! Süikımdı bır küige enemın. Jüregımız jaqynnan bırge soqsyn, Aǧytşy beşpetıŋnıŋ tüimelerın. Süi janym! Süie bergın, kım bıledı... Bır kezde eske alarsyŋ tündı, menı. ...Jalt etıp öte şyqqan baiaǧyda, Jastyqtyŋ talyqsyǧan bır künı edı. Ūialyp, barady ötıp būlaq-bala, Būiyǧyp, ün qatpaidy jylap qana. Balanyŋ maŋdaiynan sipalaǧan, Dırıldep aidan tamǧan şuaq qana. Bız tek Mūqaǧalidyŋ mahabbatyn jyrlaryn ǧana süiıp oqyǧan joqpyz. Aisyz qara tünderde adasyp, ömır köktemınıŋ jyluyn seze almai ketken aqynnyŋ kez-kelgen jyry bızdıŋ eŋ jaqyn syrlasymyzdai boldy. Jüregımızdı jaulap qana qoimai, onyŋ öleŋderı bır oqyǧannan-aq bızdıŋ basymyzdy dualap aldy. Bız ol jyrlardy auyq-auyq oqyp qoimasaq tūra almaityn jaǧdaiǧa jettık. Lüpıldegen jüregımız sausaǧyn jaiyp, jastyǧymyzdyŋ künındei jarqyraǧan Mūqaǧali poeziiasynan tögılgen ǧajaiyp säulege qarai talpyndy. Ystyq sezımımen ışımızdegı mūzdy erıtıp, seŋdı qozǧap jıbergen säulelı jyrlar tazalyqty, şynaiylyqty, tabiǧilyqty, sūlulyqty, adamgerşılıktı aŋsaǧan janymyzdyŋ şölın qandyrǧan - jastyq däurenımızdıŋ suaty boldy. Bız Mūqaǧalimen syrlasyp qana qoiǧan joqpyz. Aqynnyŋ tartqan tauqymetı men körgen qasıretın jeke basymyzdyŋ qaiǧysyndai qabyldadyq, Ömırınıŋ soŋynda auruhananyŋ temır keruetıne taŋylyp, öletının sezıp, jaryq düniemen qoştasyp jazǧan bazynalyq jyrlaryn oqyǧanymyzda, eŋ jaqyn adamymyz dünieden ötıp bara jatqandai qinaldyq. Ne paida kürsıngennen, ökıngennen, Ne paida dätke quat bekıngennen, Alaida, emhanada köz jūmǧannan, Jaqsy edı ǧoi maidannyŋ ötınde ölgen. Qūrban ǧyp jastyǧymdy, jas ǧūmyrdy, Jauymnan jasyra almai qastyǧymdy. Janymdy aiamaǧan jaularymnan, Ala jatar edım ǧoi jastyǧymdy. Ökınben, mūŋaiman da, öksımeimın, Ömırım, osylai-aq ötşı meilıŋ. Alaida, alasapyran tırşılıktıŋ, Aldynda kürese almai tek sıleidım! Künın körıp jürgem joq jetım qūldyŋ, Bıraq ta ne bıtırdım, ne tyndyrdym. Şöp jinaǧan ınıne suyrdaiyn, Äiteuır tırşılıkke betım būrdym. Qara saz, qala şalǧyn öleŋde östım, Qyrǧa şyǧyp yrysqa kenelmespın... Ölse öler Mūqaǧali Maqataev, Öltıre almas, alaida öleŋdı eşkım. Janymyzdan pana ızdegen Mūqaǧalidyŋ ülbıregen jyrlary sezımımızdıŋ näzık pernesın basyp, jüregımızdı eljırettı. Mäŋgılık mekenıne özımen bırge ala ketken aqynnyŋ näzık janyn tüsıngımız kelıp, bız qaita-qaita onyŋ poeziiasyna üŋıldık. Ataq-daŋqty kerek qylmaǧan Mūqaǧali bızdıŋ közımızge naǧyz sūlulyqtyŋ simvolyndai bolyp elestedı. Bız de Mūqaǧali siiaqty önerdıŋ mäŋgılık säulesı boludy armandadyq. Alaida ūly aqyn boludyŋ qandai auyr azap ekenın bız ol jastyqtyŋ oty jalyndaǧan jyldary tarazylaǧan emespız. Jiyrma jyl būryn balausa ünderı endı-endı estıle bastaǧan bızdıŋ buyn ädebietke Mūqaǧali boludy armandap keldı. Bızdıŋ bärımız, ärine är kım öz qiialymyzda Mūqaǧaliǧa jan syrymyzdy aqtaryp, özımızşe syrlastyq. Bıreuımız onyŋ öleŋıne än şyǧaryp, qalǧandarymyz öleŋ arnap bärımız de ūly aqynǧa qūrmet körsetıp, jüregımızdıŋ törınen oǧan oryn tauyp beruge asyǧatynbyz. Bärımızdıŋ de jüregımızdıŋ bır tükpırınde Mūqaǧalidyŋ ūly muzasy tebırenıp, än salyp jatty. Ūly aqynǧa degen mahabbatymyzdyŋ şeksız bolǧany sonşama, bız tıptı onyŋ poeziiasymen şölımızdı qandyrǧanǧa da qanaǧattanbadyq, oǧan elıktep Mūqaǧali bolyp ömır sürdık. Oily jas ekenımızge senıp, bızge amanat aityp ketken aqynnyŋ ümıtın aqtaǧymyz kelıp, bır auyz söz aitsaq ta Mūqaǧalidyŋ ömırın mysalǧa keltırıp söileudı ädetke ainaldyrdyq. Menıŋ zamandastarymnyŋ ışınde Mūqaǧaliǧa öleŋ arnamaǧan aqyn joq şyǧar, sırä! Bız onyŋ öleŋderın ömırımızdıŋ şyndyǧy körıngen şarainadai baǧaladyq. Öleŋge jan bıtırgen aqyn poeziiasyn oqyǧanymyzda bızdıŋ janymyz jylap qoia berdı. Japyraq-jürek jas qaiyŋ! Janymdy aiyrbastaiyn. Sen Adam bola bastasaŋ, Men qaiyŋ bola bastaiyn Kelısesıŋ be, jas qaiyŋ? Būl jylap tūrǧan ne boldy eken? Jas qaiyŋ ba, älde bızdıŋ janymyz ba? Älde ekeuı de me? Alla syilaǧan ömırın aiyrbastai alatyn mūndai täuekelge tek jürek jūtqan aqyn ǧana bara alsa kerek. Būl öleŋde Tabiǧat - Adam - Ömır atty üş keŋıstıktı bırıktırıp tūrǧan qūdıret bıreu – aqynnyŋ jany. Öleŋdı oqyǧanda sol qūdıret senıŋ ışıŋe enıp alyp, alapat dauyly jan älemıŋnıŋ astaŋ-kesteŋın şyǧarady. Öitkenı būl lirikalyq şyǧarmadaǧy şyndyq aqynnyŋ jan säulesınıŋ jıbımen kestelengen. Ǧajap! Bır qaraǧanda qaraly küidei küŋırengen aqyn jyrlaryn qaiǧynyŋ būlty basqandai bolyp körınedı. Bıraq sol mūŋly jyrlardy oqi bastaǧanyŋyzda sol qaiǧy būltynyŋ artyna jasyrynǧan kün jarqyrap şyǧa kelıp, siqyrly säulesımen sızdıŋ janyŋyzdy jainatyp tastaidy. Tıptı, aqynnyŋ ajalmen oŋaşada syrlasqan öleŋın oqysaŋyz da batyp bara jatqan künnıŋ ädemı säulesın körgendei äser alasyŋ. Menıŋ dosym bolsaŋşy keşırımdı, Sabyr etşı, tauysaiyn nesıbemdı. Bastamaǧan ısım köp, aialdaşy! Qaqpaşy tym erterek esıgımdı. (Alam deseŋ, pendeŋnıŋ jany daiyn) Toqtaşy, tırşılıkten jalyǧaiyn. Raqatqa belşemnen batpasam da, Qaltam toly sorymnan arylaiyn. Balapan basyna, tūrymtai tūsyna ketken toqsanynşy jyldardaǧy qiynşylyq, äsırese ädebietke endı kelgen bızdıŋ buynǧa auyr tidı. Eşkımge keregımız bolmai qalǧan özımızdı «zaia ūrpaqtai» sezınıp, Almatynyŋ tar köşelerınde jūmys taba almai, qalanyŋ qapyryq auasyn jūtyp, üisız-küisız sendelgenımızde jüz gramymyzdy tartyp alyp, Mūqaǧalidyŋ jyrlaryn oqyp, jüregımızdı talai jūbatqanbyz. Eger Mūqaǧali jyrlary bolmasa «adam qasqyrǧa ainala jazdaǧan» sol jyldary, näzık ösımdıktei endı basyn köterıp kele jatqan talai aqyndardyŋ ölıp ketuı de yqtimal edı. Bız Mūqaǧaliǧa sol jyldary ölıp ketpegenımız üşın de qaryzdarmyz. Ūly jazuşy Lev Tolstoidyŋ «Soǧys jäne beibıtşılık» romanynda kniaz Andrei Balkonskiidıŋ Austerlistıŋ tübındegı şaiqasta auyr jaralanǧanda ǧana biık aspandy körıp, taŋ qalatyny bar emes pe. Al, bızdıŋ oq tigen janymyz kniaz Andreidıkınen de beter auyr qinaldy. Öitkenı Otan-Anamyzdyŋ tügı qalmai satylyp ketken, ölıp qalsaq, dünie salardyŋ aldynda köŋılımızdı jūbatyp qaraityn biık aspanymyz da joq edı. Bız sol biık aspandy Mūqaǧalidyŋ mäŋgı mekenıne ainalǧan Keŋsai jaqtan ızdedık. Uaqyttyŋ alasapyran dauyly soqqanda Mūqaǧalidyŋ poeziiasy jüregımızde ösıp kele jatqan ädemı gülderımızdıŋ qalqany boldy. Eseninge arnaǧan öleŋınıŋ arqasynda, bızdıŋ bärımız de orystyŋ bülıkşıl aqyny Sergeidı, taǧdyr sergeldeŋge salǧan Mūqaǧalidai jaqsy körıp kettık. Däl sol jyldary bızdıŋ bärımız de osy öleŋdı oqyǧanda özımızdıŋ taǧdyrymyzdy körgendei sezımdı basymyzdan ötkergenbız. Äi, Sergei! Sergei, Sergei, Sergei, Sergei! Tüstım-au sergeldeŋge men de sendei, Aulaqqa, tym aulaqqa kettım bılem, Jany aşyp aqyl bergen elge senbei. Men-daǧy sol jaqtanmyn, Auyldanmyn. Auyldyŋ auruymen auyrǧanmyn. Özıŋdı Mäskeu qalai qabyldasa, Almaty menı solai qabyldady. Almaty bızdı de qūşaq jaiyp qarsy alǧan joq. Bızge kelgende Mūqaǧalidyŋ taǧdyryndai bärı tausylyp, kıtap şyǧarmaq tügıl, künkörıstıŋ özı mūŋǧa ainalǧan zaman tudy. Ūly aqynnyŋ keudesınen itergen künşılderdıŋ bızge de jyly qabaq tanyta qoiǧany şamaly. Menıŋ zamandastarym qaida tūraryn bılmei, jatyn oryn tappai qinalyp, ükımetten baspana sūrap jalynǧanda jomart bilıkten ekınşı, üşınşı päterlerın alyp, üiden «kolleksiia» jinap, jaqsy qyzmettıŋ arqasynda mūrttary äbden mailanǧan aǧalarymyz bızdıŋ «sūramsaqtyǧymyzdy» betımızge basty. Eŋ bolmaǧanda olar bızdıŋ mūŋymyzdy da tyŋdaǧysy kelmedı. Soǧan qaramastan bız eŋ qiyn uaqytta da ädebiet maidanyndaǧy ūrys alaŋyn tastap ketken joqpyz. Degenmen auyr tūrmys eŋsemızdı ezgende orys aqyny Sergei nemese qazaqtyŋ jyr süleiı Mūqaǧali siiaqty qalany tastap, auylǧa ketıp qalǧymyz kelgen kezderımız az bolǧan joq. (Menıŋ de ökındırer ötkenım köp) Atqa mındım, alysyp, teppedım dop. Men-daǧy maldy süiem, ittı süiem, Inımnıŋ maŋdaiynan şertkenım joq. Şarşaǧanda şiryǧam şarap ışıp, Saǧan ūqsap menıŋ de janady ışım. Qūlaǧyma sybyrlap «qūran» oqyp, İekteidı menı de «Qara kısı» Ökşelep quǧan taǧdyrymyzdan qalai qūtylarymyzdy bılmei dalbasalap qaşqanymyzda Sergei men Mūqaǧalidyŋ qūlaǧyna qūran sybyrlaǧan sol qara kısı köşenıŋ būryş-būryşynan bızge de talai jolyqqan. Jasyryp qaitemız? Qyr soŋymyzdan qalmaǧan qara kısınıŋ şarabyn ışıp, mahabbat taba almai adasyp, taǧdyrdyŋ azabyn tartqanymyzda janymyzdy jylyta almaǧan ystyq qūşaqtardy aimalap, bız de talai künaǧa batqanbyz. Men de sendei, Serega, künadamyn, Jyr azabyn tartamyn, tıl azabyn. Tuǧan auyl, tuǧan jūrt qaida barsam, Qaida barsam – qasymda Riazanym... Äi, Sergei! Sergei, Sergei, Sergei, Sergei! Bır auyldan ekenbız, men de, sen de. Basym synyp barady, basym synyp, Jöndesem de bolmaidy, emdesem de. Aqiqatynda janymyzdai jaqsy körıp ketken Mūqaǧali poeziiasynyŋ qūdıretın sözben tüsındırıp beru mümkın emestei bolyp körınedı maǧan. Öitkenı ūly poeziia eş adam balasy tüsındırıp bere almaityn Qūdaidyŋ ūly jūmbaǧy bolsa kerek. Mıne sondyqtan da bızdıŋ bärımız keide dalbasalap Mūqaǧalidyŋ poeziiasy turaly türlı joramal jasap jatqanymyzben, onyŋ eşqaisysy da bızge ūly aqynnyŋ önerın tüsındırıp bere almaidy. Keide men Mūqaǧali özınıŋ oilaryn «ana aqynnan nemese myna aqynnan alǧan», sondai-aq «anandai aqynnyŋ, mynandai aqynnyŋ şinelınen şyqqan» (osy «Gogoldıŋ şinelı» bızge bäle boldy) degen syŋaidaǧy pıkırlerdı de estıp qalamyn. Men Mūqaǧali poeziiasynyŋ Dante, Bairon, Lermontov, Esenindermen ündesetınıne daulaspaimyn, joqqa da şyǧarmaimyn. Özge tügıl, mūny aqynnyŋ özı de moiyndaǧan. Qalqam, Men Lermontov, Puşkin de emen, Eseninmın demedım eşkımge men. Qazaqtyŋ qara öleŋı – qūdıretım, Onda bır sūmdyq syr bar estılmegen. Jat jerdı jastanǧanda jazataiym, Qanymen jazdy, mümkın, aǧataiym. ...Qasietıŋnen, qara öleŋ, ainalaiyn, Qazaqtyŋ däl özındei qarapaiym. Tüzu-tüzu tılıngen taspadaiyn, Qamşy öremın taspadan basqadaiyn. Qalamasaŋ qamşymdy aulaq jürgın, Qaraşa üidıŋ esıgın aşpa, aǧaiyn! Tüzu-tüzu jyrtylǧan aŋyzdaiyn. Aŋyzyma nege när tamyzbaiyn. Qara öleŋı qazaqtyŋ qaza bolsa, Qara közden nege qan aǧyzbaiyn. Izdempazdyq menıŋ de bar önerım, Budan jasap bidai men tary egemın. Qazan-miym bärın de qainatady. Dara qoiyp qazaqtyŋ qara öleŋın. Aqynmyn dep qalai men aita alamyn, Halqymnyŋ aitqanyn qaitaladym. ...Küpı kigen qazaqtyŋ qara öleŋın, Şekpen jauyp, özıne qaitaramyn. Adamzat balasy Jer-Ananyŋ alyp besıgınde terbetılgendıkten, bızdıŋ bärımız de Dante, Şekspir, Abai siiaqty öner aspanyndaǧy jūldyzdardyŋ erekşe jarqyraǧan säulelerınen quat almaimyz ba. Endeşe olardyŋ önerınıŋ, älemdı nūrlandyrǧan ǧajaiyp boiaularynyŋ bızdıŋ boiymyzda öz ızın qaldyrmauy qalaişa mümkın bolmaq?! Qaita ol boiaular bırın-bırı tapqanda, bırın-bırı tolyqtyryp, öner älemın odan saiyn qūlpyrta tüspei me. Fransiianyŋ äigılı jazuşysy Romen Rollanyŋ aituynşa, önerdı şabyttandyratyn ideialardyŋ auqymy öte şekteulı. Önerde aitylmaǧan oi, jazylmaǧan oqiǧa joq. Önerdıŋ küşı onda emes - suretkerdıŋ sol oidy qalai jetkızıp, jalǧyz özıne ǧana tän örnegımen aişyqtai alatyn şeberlıgınde. Sondyqtan da bärımızdı de esımızden tandyryp jıbere jazdaǧan, jüregımızdı äldilegen Mūqaǧali poeziiasynyŋ ǧajaiyp muzykasynyŋ jūmbaǧyn onyn ızgılıktı janyna qandai ūly säulelerdıŋ şuaǧyn şaşqannan ǧana ızdeudıŋ qajetı joq. Mūqaǧali poeziiasynyŋ ūly jūmbaǧyn, onyŋ ädebietke qandai jaŋalyq äkelgenımen tüsındıruge tyrysyp jürgen synşylar da barşylyq. Būl da aqynnyŋ şyǧarmaşylyq önerınıŋ qyry men syryn asa tereŋ bılmeitınderdıŋ aityp jürgen ūşqary pıkırı. Bılmek paryz. Oqyrman qandai da bır ūly aqynnyŋ nemese jazuşynyŋ şyǧarmasyn onyŋ poeziia men prozamyzǧa ne jaŋalyq äkelgenın bılu üşın oqymaidy. Ädebiettegı jaŋalyq ǧasyrlardyŋ enşısıne tiemelı jük. Eger jiyrmasynşy ǧasyrdaǧy qazaqtyŋ söz önerındegı bırtuma talanttardyŋ bärı ädebietke jaŋalyq äkelgen bolsa, keşırıŋız, onda bızdıŋ prozamyz ben poeziiamyz tek jappai jaŋalyqtan tūrady. Qarapaiym oqyrman retınde men bır sät Şekspir nemese Puşkinnıŋ ruhymen tynystap, şyǧarmalarynyŋ säulesıne şomylǧanymda sol kemeŋgerlerdıŋ önerge qandai jaŋalyq äkelgenın oilanamyn ba? Joq. Men olardyŋ ūly tuyndylaryn özımnıŋ ömırım turaly ne aitqanyn bılu jäne «adam bolyp qalǧym kelgendıkten» (Dostoevskii) oqimyn. Ädılıne jügınsek, «küpı kigen qazaqtyŋ qara öleŋın, şekpen jauyp özıne qaitarǧan» Mūqaǧalida keibır aqyndardaǧydai erekşe körıngısı kelıp, jaŋalyq jasauǧa tyrysqan, küşenşektık bolǧan emes. «Jüregıŋe üŋıl de jaza ber» (Seneka) degen qaǧidany berık ūstanǧan ūly aqyn - jüregı qalai söilese, solai jyrlady. Jasandylyqqa ūrynbady. Mūqaǧali poeziiasynyŋ erekşelıgın onyŋ tıl bailyǧynyŋ moldyǧynan ızdeuşıler de tabylyp jatyr. Öz basym aqynnyŋ öleŋderınde zamandastarynyŋ bärınen asyp tüsetın ǧajaiyp körkem tıl boldy dep te aita almaimyn. Sondyqtan da «Mūqaǧali tılı» degen «ötırıktı» oilap şyǧaryp, jūrtty äbıgerge saludyŋ qajetı qanşa? Mūqaǧali bızdıŋ jüregımızdı tıl bailyǧynyŋ moldyǧymen jaulap alǧan joq. Onyŋ jyrlarynda maŋdaiymyzdan sipap erkeletetın ömırdıŋ säulesı mol edı. Ömırımızdı erekşe arailandyrǧan ol şuaqty säule meiırımdılıktı aŋsaǧan janymyzdyŋ eŋ jaqyn syrlasy boldy. Ūly aqyn ömırdı jyrlaǧan joq, ol säbidıŋ köŋılındei taza jüregın jaiyp aşyp tastap, bızben syrlasty. Mıne sondyqtan da «Mūqaǧalidyŋ ūlylyǧy nede?» degen saualǧa aqynnyŋ öz sözımen jauap beruge bolady. Men jyrlamaimyn, Syrlasamyn. Syry bar zamandaspen mūŋdasamyn. Asyqqan uaqytpen, Adymymdy Abailap, anda-sanda bır basamyn. Kögendep jyr qosaǧyn. Kelmeidı, jyr jasaǧym. Bögendep betonmen qoia almaimyn, Özınşe emın-erkın tulasa aǧyn. Ǧaiyptan paida bolǧan saitandaiyn. Jyr tusa qaitarmaimyn. Ulatyp mai taŋdaiyn, Aşy tıl aqiqatyn aitar däiım. Janyŋnan jalyndaǧan ört ketpegen, Jalyqpai özımdı-özım zerttep kelem. O, jüregım! Ornyŋnan qobaljyma, Jaramsaq jalǧandyqqa bettetpegen! Tıpten de men emes-tı, «Men» degenım, Sendırmeimın, Senbeŋder senbegenıŋ. Basqanyŋ jany-syryn ūǧu üşın Özımdı zerttegendı jön köremın. Mendegı bar, Sende bar, onda da bar. Demek, senıŋ «Menıŋ» de sonda qalar.. Öz janyŋdy aldymen jaiyp tasta, Jaqsylyqtyŋ kökesı sonda bolar. Ne şyǧady bärın de süiem deuden? Bärın de süiemın dep, iemdengen. Bärın de men de süiem, Aitpan bıraq, Otyryp oŋaşada küier keudem. Küier keudem.. Sondyqtan küiınemın. Jasyrman, jyrym da sol jiı menıŋ, Jyr jazu, kım bıledı, ermek şyǧar?! Aqyn bolu – Neǧylǧan qiyn edıŋ!!! Ūly Lev Tolstoi fransuz jazuşysy Romen Rollannyŋ hatyna jauap jazǧanda, sözınıŋ «bıssımällasyn» bauyrym degen ūly sözden bastaǧandy jön körıptı. Şyndyǧynda naǧyz ūlylyq degenımız – şeberlıktı meŋgerıp, önerdıŋ biık şyŋyna köterılu ǧana emes, oqyrmannyŋ senı oqyp, syrlaspasa tūra almaityn eŋ jaqyn bauyryna ainala bılu. O, Mūqaǧali! Senıŋ önerdegı ǧajaiyp säuleŋ menıŋ janymdy nūrlandyryp, jüregımdegı ızgılıktıŋ şyraǧyn jaǧyp, adamgerşılıkke tärbielep, qaharmandyqqa baulydy. Uaqyt öte kele sen menıŋ önerdegı eŋ jaqyn bauyryma ainaldyŋ. Qanşama uaqyt syrlasyp, mauqymdy basa almasam da senımen de qoştasatyn uaqyt keldı, aqynym. Bır kezderı sen de Puşkin eskertkışınıŋ aldynda barǧanda men siiaqty tebırenıp, ūly aqynmen qoştasqan ekensıŋ. Al, endı qoştasaiyq, sardar aǧa. Men erteŋ ketem ūşyp sardalama. Qyrannyŋ qyrandaǧy –keŋ dalada, Qyrannyŋ qyrandyǧy tauda ǧana. Men erteŋ ketem ūşyp sardalama. Qoş bop tūr, qoş esen bol, sardar aǧa! Sökpei de ökpelemei qal balaŋa. ..Aqynnyŋ aqyndyǧy – ataqta emes, Aqynnyŋ aqyndyǧy – arda ǧana. O, mäŋgılık säule! Men de erteŋ sardalama ūşyp ketemın. Eger sen jarty ǧasyr būryn, jan syryŋdy aqtaryp Puşkin eskertkışımen ruhani ızbasary retınde qoştassaŋ, men senıŋ eskertkışıŋmen ūly Tolstoidyŋ fransuz jazuşysy Romen Rollanǧa jazǧan hatyndaǧy qimastyqpen aitqan, adamnyŋ eŋ jaqynyna ǧana arnaityn, düniedegı eŋ ardaqty, eŋ jyly sözın qaitalap, özıŋmen qoştasqym keledı. Qoş bol, bauyrym!Ūqsas jaŋalyqtar
