M.Ótemisov atyndaǵy BQMÝ-niń doenti, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty, oblystyq qoǵamdyq keńestiń múshesi, «Eren eńbegi úshin» medaliniń ıegeri Jańabek Jaqsyǵalıev:
«Parasat – baılyqtan joǵary turýy tıis»
- Búgingi áńgimemiz negizinen rýhanı ómirimiz ben ulttyq qundylyqtar turǵysynda órbise degen tilegim bar. Osy oraıda alǵashqy saýalymdy da tótesinen qoısam deımin: kózi ashyq zııaly azamat retinde halqymyzdyń rýhanııat salasyndaǵy qazirgi aıaq alysyna, baǵyt-baǵdaryna qandaı baǵa berer edińiz? Biz osy «baılyq, baılyq» dep materıaldyq ıgiliktiń sońyna túsip ketken joqpyz ba?
– El táýelsizdigimen birge naryqtyq qatynastar hám jahandaný ilese keldi. Qazaq basqa júıege kóshti. Naryq jaılaǵan zamanda, rýhanı qundylyqtar emes, ekonomıkalyq tıimdilik basty orynǵa shyqty.
Qazaqtyń ǵasyrlar boıy qalyptasqan ulttyq qundylyqtary birte-birte ishteı sógilip, kózdiń jaýyn alatyn qyzyldy-jasyldy materıaldyq dúnıe alǵa sýyrylyp shyqty.
Jer jahandy aqsha bılegen zamanda aǵaıyngershilik, baýyrmaldyq, izgilik, márttik, jomarttyq, t.b. syndy ultymyzdyń julyntutasyn quraǵan asyl qasıetter kómeskilenip, ult kelbeti aqyryndap ózgere bastady.
Búginde ekonomıkasy sharyqtap, baılyǵy shalqyǵan Batys elderiniń de rýhanı máselede tuıyqqa tirelgenin mamandar jıi aıtyp júr. Sonda ne istemek kerek degen másele osy rette ózinen-ózi týyndary haq.
Bizdińshe, bul rette aldymen ata-babamyzdyń júrip ótken dástúrli jolyn muqııat saralaǵanymyz jón. Qatparly tarıhymyzdyń tereńine boılasaq, «baılyq» uǵymy týraly qazaqtyń ǵasyrlar boıy qalyptasqan ózindik dúnıetanymy, parasat-paıymy, kózqarasy bolǵanyna kóz jetkizemiz.
Keńestik bılik dáriptegen taptyq sana ábden boıymyzǵa sińip ketkendikten bolar, bizdiń búgingi qoǵam táýelsizdigimizge otyz jylǵa jýyq ýaqyt ótse de baıaǵy «baı menen moldany, qoıdaı qý qamshymen» dep urandaǵan keńestik-kommýnıstik rejım qalyptastyrǵan túsinikten áli tolyq arylyp bolmaǵandaı kórinedi.
Oǵan negiz baı-qýatty adamdarǵa qoǵamnyń áli qyryn qaraýy, olarǵa degen halyq qurmetiniń tómendigi jáne elimizde orta taptyń qalyptasýy men kedeıshilikti eńserý joldarynyń baıaýlyǵy.
Al, burynǵy qazaqtyń ulttyq sanasy «Kim baı bolǵysy kelmeıdi, qudaıy qalamaıdy», «Úıiń janǵa tolsyn, qorań malǵa tolsyn», «Qulynyń ósip taı bolsyn, ulyń ósip baı bolsyn», «Sulý attyń kórki – jal, Adamzattyń kórki mal» (Abaı Qunanbaev), «Maqtan úshin mal jıma, jan úshin jı, Qazaqqa kóz súzbestiń qamy úshin jı» (Shákárim Qudaıberdıev), -degenge saıatyn edi.
Eýropalyq jáne reseılik birqatar zertteýshiler HIH ǵasyrǵa deıin dala turǵyndary túgeldeı derlik dáýletti bolǵany jaıly qyzyqty derekter keltiredi. Qazaq halqy dáýletti ǵumyr keshken.
Baılyq myńdaǵan mal basymen eseptelgen. Halyq zerdesinde Táýke han el bılegen kez «qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaǵan» tynysh berekeli zaman bolyp qalǵany aıtylsa, aqyn Máshhúr Júsip Kópeıuly «Abylaı han zamanynda árbir ekinshi qazaqtyń dáýletti, baı bolǵandyǵyn» jazady.
Biraq bul jerde erekshe nazar aýdararlyq bir nárse bar. Qaı zamanda da, qaı qoǵamda da baılardyń bári «sútten aq, sýdan taza» boldy desek, aqıqattan alshaq ketken bolar edik.
– Máselen?
– Shyǵaıbaılar, qarabaılar, sasyqbaılar, ıtbaılar burynda bolǵan jáne ondaılardyń qazirde bar ekenin jalpaq jurtqa jetkizip jatýdyń ózi artyq. Búgingi jemqorlyq – bólek áńgime. Osy oraıda Qoja Ahmet Iassaýıdiń: «Dúnıe maldy jıǵandar – aqty qara qylǵandar, jaqyn malyn alǵandar» degeni eriksiz eske túsedi.
Iá, medaldyń eki jaǵy bar. Sáıkesinshe, baq-dáýleti ortaımaǵan, qazaq halqynyń genofondy men ult rýhanııatyna aıryqsha úlesin qosyp, qazaq tarıhynyń tórine jaıǵasqan tekti áýletterimiz men mundalaıdy.
Buǵan HIH ǵasyrdaǵy ult maqtanyshtary Abaı Qunanbaev, Shoqan Ýálıhanov, Ybyraı Altynsarın, Muhammedsalyq Babajanov, t.b. aıtýly tulǵalardyń bedeldi, dúmdi, áıgili ortadan shyqqandyǵyn aıtsaq ta bolady.
Patsha zamanynda qazaq dalasyn otarlaý maqsatynda zertteý jumystaryn júrgizgen orystyń áskerı tarıhshylary qazaqtaǵy «baı» uǵymyn orystyń «bogatyı» sózimen esh salystyrýǵa bolmaıtynyna arnaıy nazar aýdarǵan.
Qazaqtardaǵy onyń túpki máni orystardaǵydaı tek materıaldyq ıgilikterdi ıelengen jandarǵa emes, sonymen qatar rýhanı qundylyqtarǵa da qol jetkizip, halqynyń yqylasyna bólengen erekshe tulǵalarǵa ǵana qarata aıtylǵanyn aıryqsha atap ótken.
– Iaǵnı sózińizdiń aýanynan ańǵarǵanym, búkil gáp tap osy jerde jatyr deısiz ǵoı. Sizdiń oıyńyzsha qazaqtyń túsinigindegi rýhanı hám materıaldyq baılyq degenimizdiń ózi «eki tizgin, bir shylbyrdy teń ustaǵan» ǵazız jandardy kóz aldyńa ákeledi eken. Oıyńyzdy ári qaraı sabaqtaı tússeńiz?
Dana qazaq muny qos aýyz sózge syıǵyzyp: «Malym janymnyń sadaǵasy, janym arymnyń sadaǵasy» nemese «Baılyqty ne aqqan terden sura, ne qara jerden sura», - dep túıip tastasa, dinimizde de paıǵambarymyz Muhammedtiń (s.ǵ.s.): «Aınalasymen qarym-qatynasta baılyqty birinshi orynǵa qoıǵan adamdardan ádildik, jaqsylyq pen adamdyq kútpe» deý sebebine kóz jibergen.
Qysqa aıtqanda qaınaǵan eńbek, tókken termen jınalǵan baılyqqa úrke qaramaǵan jón. Memlekettiń shaǵyn bıznesti sońǵy úsh jyl boıy tekserýge moratorıı jarııalaýy da osy jaıttarmen baılanysyp jatyr. Kapıtaldyń qorlanýynyń shapshań júrýi búgingi elimiz úshin de óte mańyzdy.
Qazaqqa kóp nárse kerek. Sonyń biri – ulttyq býrjýazııa. Bul sózimizge bultartpas dálel – kezinde Alashorda úkimetiniń ulttyq býrjýazııanyń múddesin jan-tánimen qorǵaǵany.
Qarapaıym bir mysal. Baıyǵan adam eń keminde balasynyń tereń bilim alýyna múmkindik jasaıdy. Bilimdi urpaq kóbeıedi. Bul – ulttyq ıntellıgenııanyń sapalyq turǵyda kúsheıýine jol ashady.
Osy oraıda HH ǵasyrdyń basynda myńdaǵan qazaq jastarynyń Reseı men shetelderde bilim alyp, Alashorda úkimetin qurǵany sanada jańǵyrady. Ulttyq býrjýazııasy men ulttyq ıntellıgenııasy qadamyn teń basyp, aıaǵynan tik turǵan elde ulttyq elıtaǵa suranys týady.
Túsingen janǵa munyń bári shyrmaýyqsha shyrmatylyp, bir-birimen saqınalaı tizbektelip baılanysyp jatqan shynjyrly dúnıeler. Túptiń-túbinde qazaqtyń kósegesin kógertetin – ary taza ulttyq elıta.
Osyndaıda Italııa saıasattanýshysy Gaetanonyń: «Memlekette ǵylymǵa basa mán berilgen jaǵdaıda – ǵylymı elıta, baılyqtyń jańa kózi ashylǵanda – tehnokrattyq elıta, ıdeologııa basqa salaǵa burylǵanda – dinı nemese ulttyq elıta bılikke keledi» degeni oıǵa oralady.
Bul úzindiden ekonomıkasy shıkizatqa baılanǵan elderde bılikte tehnokrattyq elıtanyń keýdeleıtini taıǵa tańba basqandaı kórinip-aq tur. Biz sııaqty shıkizatqa tikeleı táýeldi elderdiń jaǵdaıyn osydan-aq túsine berýge bolady.
Shıkizat degennen shyǵady. Arab álemindegi munaıdan túsetin mıllıardtarǵa sheıhtar turǵyzyp jatqan kók aspanmen talasqan óte záýlim, kelbeti men sáýleti kelisken ǵımarattar men jannattyń gúlzar baǵyndaı, qaraýǵa kóz kerek qonaqúılerge tańdaı qaǵyp, tamsana qaraıtynymyz eshkimge jasyryn emes.
Alaıda saıası sarapshylar osy bir shylqyǵan baılyq sol eldegi joǵary sapaly tehnologııalar men óndiristiń ınnovaııalyq salalaryn jedeldetýge úles qosa almaǵany óz aldyna, sońǵy birneshe onjyldyqta bul elderden dúnıejúzine áıgili birde-bir ǵalymnyń, jazýshynyń, kompozıtordyń nemese Olımpıada chempıonynyń shyqpaǵanyn alǵa tartady.
Dańqty jerlesimiz Qadyr Myrza Áliniń «Klassıkter – jetimderden shyǵady» degeni osy oımen sabaqtasyp jatyr. Demek, parasat – baılyqtan joǵary turmaǵan elde, eshqandaı ilgerilep alǵa jyljý, gúldene kórkeıip, qaryshtap damý bolmaq emes.
Ǵafý ótinemin! Osy jerden áńgimeńizdi úzýge týra kelip tur. Rýhanı baılyq pen materıaldyq baılyqtyń bir-birimen astasyp, úndesip jatqan dúnıeler ekenine keńirek toqtalyp, biraz kósildińiz. Endi joǵaryda atap ótkenimizdeı, rýhanııat salasy haqyndaǵy oıyńyzdy bilgimiz keledi?
– Árıne, bul saýalyńyzǵa bir-eki aýyz sózben baǵa berý qıyn bolar. Siz aıtyp otyrǵan rýhanııat degenimizdiń ózi «basy bulaq, aıaǵy teńiz» baıtaq sala. Táýelsizdik jyldarynda el bıligi mádenı-rýhanı baǵytta túrli baǵdarlamalar qabyldap, memlekettik deńgeıde qyrýar jumystar atqaryldy. Muny moıyndamaý – aqıqatqa qııanat.
Basqasyn aıtpaǵanda, sońǵy jyldary «Rýhanı jańǵyrý» aıasynda qolǵa alynyp, tyndyrylǵan isterdiń ózi bir tóbe. Atalǵan strategııalyq baǵdarlamanyń oblysymyzdaǵy sarapshylar komıssııasynyń biri retinde osydan jyl jarymdaı ýaqyt buryn oblystyq «Oral óńiri» men respýblıkalyq «Aıqyn» gazetterine óńirimizdegi atqarylǵan jarqyn ister haqynda kólemdi saraptamalyq maqalamyzdy jarııalaǵan edik.
Sóz oraıynda aıta ketkenniń artyqtyǵy joq, «Rýhanı jańǵyrý» sonshalyqty qarqynmen, qýatty ekpinmen bastalyp edi, «sońy sıyrquıymshaqtanyp bara jatqan joq pa?» degen balama pikirler de bar.
Desek te, táýelsizdigimizdiń bergeni men bereri orasan. Elimiz boıynsha qanshama mádenı oshaqtar, mektepter, aýrýhanalar, bala-baqshalar boı túzedi nemese zamanaýı ǵımarattar turǵyzý áli de jalǵasyp jatyr.
Onyń bárin aıtyp jatýdyń qazir qajeti de bola qoımas. Basqasyn aıtpaǵanda, ózimizdiń oblys ortalyǵyndaǵy H.Bókeeva atyndaǵy qazaq drama teatry men Q.Myrza Áli atyndaǵy mádenıet jáne óner ortalyǵyndaǵy qaınap jatqan jumystardy kórip súısinesiń.
Keshegi keńestik dáýirdi bylaı qoıǵanda, egemendiktiń eleń-alańynda shaharymyzda osyndaı ulttyq óner men mádenıetti asqaqtatatyn ıgi ister boldy ma?! Osy jyldan bastap bilim, mádenıet salasynyń qyzmetkerleriniń jalaqysynyń kóteriletindigi de kóńilge jylylyq uıalatady.
Iá, jasalyp jatqan ońdy, jaqsy dúnıelerimizdi bizden eshkim tartyp almasy haq. Ulttyq ıdeologııa – memlekettik saıasattyń bir quramdas bóligine aqyryndap aınala bastady.
Osy rette myna nársege toqtalǵym keledi. Formaııalardyń almasýy, tarqatyp aıtsaq, josparly ekonomıkadan naryqtyq ekonomıkaǵa kóshý jalpy qoǵamdy, sonyń ishinde zııaly qaýymdy da eseńgiretip tastady. Ásirese, táýelsizdik tusynda jazýshylar men aqyndar, ǵalymdar men ustazdar, mádenıet pen óner ıeleriniń mysy basylyp qaldy.
Óıtkeni Keńester Odaǵynyń tusynda olarǵa kórsetilgen syı-qurmet pen memlekettik qoldaý kózden bir sátte bulbul ushty. Rýhanı saladaǵy orta, beıneli tilmen aıtsaq «jynynan aıyrylǵan baqsynyń» kúıin keshti.
– Osy pikirińizge tuzdyq retinde myna nárseni esińizge salǵym keledi. Qoǵamda búgin úlken dıskýssııa bolyp júrgen mańyzdy máselelerdiń biri – qalamgerlerdiń kitaptaryn shyǵarýdaǵy qıyndyqtar nemese onyń taralymynyń azdyǵy, jalpy kitap tóńiregindegi paıymyńyzben bólisip otyrsańyz?
– Keńestik-kommýnıstik júıe kórkem ádebıetti óz ıdeologııasynyń alańyna aınaldyra alǵany sondaı, sol kezde kitaptar memlekettik tapsyrys boıynsha júzdegen myń tırajben shyǵatyn edi.
Jazýshylar men aqyndar bir jylda bir kitap jazyp, bir temir tulpardy taqymdaıtyn ýaqyt boldy. Qazirgi tilmen aıtsaq, olar shyǵarmashylyǵyn bızneske, ıaǵnı paıda tabýǵa arnady.
Onyń ornyna qazir bir toıda bir «arǵymaqty» aýyzdyqtaıtyn zaman keldi. Tek jazýshylardyń orny ánshi, asabalarmen almasty. Qazaq aıtady: «Ár ýaqyt – bir ýaqyt» dep. Bul – bólek áńgime.
Keıbir derekter boıynsha klassık jazýshymyz Á.Nurpeıisovtyń «Qan men teri» memleketke bir mıllıon som paıda túsiripti. Ol kezde 1 dollaryń quny keńes somyna shaqqanda 86 tıyndy quraǵan eken.
Qyrdaǵy kez kelgen shopan men malshynyń, dıqan men qyrmanshynyń kerzi etiginde «Juldyz» ben «Jalynnyń» qystyrýly, birge júrgenin kórgen býynnyń ókilimiz. Atalǵan jýrnaldar sol zamanda 200 myń danadan kem shyqpaıtyn. Esimizde qalǵany sol kezdegi qoǵamnyń ádebıetke degen qumarlyǵy men qyzyǵýshylyǵy joıqyn bolatyn.
Ýaqyt jyljydy. Zaman ózgerdi. Qandaı shedevr, qandaı klassık bolsa da aqyn-jazýshylardyń shyǵarmalary 2000-aq danamen, bertin kele 5000 taralymmen jaryq kóre bastady. Tipti oǵan jete almaı júrgen qalamgerler qanshama?! Endigi jerde memleket kitaptardy burynǵydaı mol tırajben shyǵaratyn dástúrden alshaqtaı bastady.
Óıtkeni suranysy men usynysy teńdeı tarazyǵa tartylatyn naryqtyq ekonomıkanyń talaby basqasha edi. Táýelsizdiktiń tańsárisindegi halyq sharýashylyǵynyń shatqaıaqtaýy, kúndelikti kúıbeń tirlik halyqtyń kórkem ádebıetke, jalpy rýhanııatqa degen yntasyn tómendetti.
Birte-birte kitapty ınternet almastyryp, halyq ózine keregin ǵalamtordan ala bastady. Kapıtalızmmen birge halyqtyń tanymdyq talǵamy ózgerip, endigi kezekte «Qalaı baıýǵa bolady?, Qalaı aqyldy bolýǵa bolady?, Qalaı kóshbasshy bolýǵa bolady?», t.b. motıvaııaly dúnıeler ótimdi taýarǵa aınaldy.
Mysaly, amerıkandyq kásipker, jazýshy, muǵalim Robert Kııosakıdiń «Baı áke, kedeı áke» atty kitaby sııaqty dúnıeler jastar tarapynan jappaı suranysqa ıe bolyp, qazaq tiline aýdarylyp, shapshań tarala bastady.
Sol sııaqty shet elde oqyp, bilim alyp kelgen polıglot hám jańashyl zamandasymyz Sh.Muqan ýaqyt suranysyna oraı álemdik injý-marjandardy orys hám ana tiline tárjimalap, zamanaýı baǵyttaǵy tyń jobalardy qolǵa alyp, jańa toptamalaryn keńinen aınalymǵa engizip jatyr.
Qysqasy, zamana suranysyna oraı rýhanı dúnelerimizdiń sıpaty ózgeriske tústi.
Sóz arasynda el táýelsizdigimen birge ınternet kelgenin aıtyp qaldyńyz. Búgingi ómirdiń ajyramas bóligine aınalǵan ǵalamtordyń buqaralyq aqparat quraldarynyń arasynda yqpaly orasan zor ekenin bilemiz. Munyń qoǵamdyq ómirimizge tıgizip jatqan áseri jóninde ne aıtar edińiz?
– Qazirgi qoǵamdyq sanaǵa ınternettiń, sonyń ishinde áleýmettik jelilerdiń áseri meılinshe kúshti. Aqparat ǵasyry keldi. Myltyqsyz maıdan bastaldy. Ásirese syrtqy kúshter men saıası tehnologtar aqparat keńistigine erkin kirige bastady.
Qazir bılik pen buqaranyń arasyndaǵy aqparatta enzýra hám fıltr joq. Burynǵydaı esh nárse súzgiden ótpegendikten, aqparat tasqynynyń ishinde «asyly» men «jasyǵy» qatar júretin boldy. Osynyń nátıjesinde halyqtyń saıası saýaty men ulttyq sanasy jańa kezeńge qadam basty.
Aqıqatyn aıtsaq, áleýjelilerde bılikke degen halyq tarapynan agressııa órship tur. Qazaqta: «Aýrýyn jasyrǵan óledi» degen danalyq sóz bar. Osynyń bárin kórip-bilip otyrǵan prezıdentimiz Qasym-Jomart Toqaev keshegi «Abaı jáne HHI ǵasyrdaǵy Qazaqstan» atty maqalasynda «Halyqtyń bılikke degen qurmeti bolmasa – eldigimizge syn. Sondyqtan azamattarǵa, ásirese, jastarǵa memleketti syılaýdyń mán-mańyzyn túsindirý qajet» degendi ashyp aıtty.
Baıqaýymyzsha, elimizde memleketshildik saıasatty tereń qaýzap, egjeı-tegjeıli taldaý jasaıtyn saýatty analıtıkter sırek. Olaı deýimizge negiz áleýjelilerde belsendi blogerler atynan bılikke qarata aıtylǵan synı posttarǵa kóp jaǵdaıda úkimet tarapynan oryndy ýáj nemese syndarly salmaqty jaýaptar qaıtaryla bermeıdi.
Memleket únemi qorǵanysta júrgen oıynshyny kóz aldyńa ákeledi. Sodan keıbir saıası-áleýmettik máselelerge baılanysty halyqtyń kóńilindegi kúdik seıilmeı, qaıta qoıýlana beretindeı kórinedi.
Ótken joly «Jas alashta» jaryq kórgen Erlan Karınniń «Memlekettilik jáne memleketshildik» atty maqalasyndaı tuymdy dúnıelerge qoǵam shóldep otyr. Kóterilgen másele boıynsha ýaqytynda tarıhtyń tuńǵıyǵyna tereń boılaıtyn kemeńger Kekilbaevtyń qoltańbasy erekshe bolatyn.
Taǵy bir nazara aýdararlyq másele, bizde buqaralyq aqparat quraldary bıliktik jáne oppozıııalyq baǵytta bolyp, ekige bólinetini belgili. El bıligi júrgizip otyrǵan saıasatty biri dáriptep, maqtasa, al ekinshisi synap, dattaıdy.
Bul jalpaq jurtqa belgili. Eshqandaı jańalyq emes. Maǵan, bizge entrıstik hám aralyq baǵytty berik ustanatyn jańa zamanaýı basylymdar kerek sııaqty bolady da turady.
Esh jaǵyna bura tartpaıtyn, halyqty bir ortaq múddege biriktirip, bir maqsat, bir bolashaqqa aparatyn merzimdik baspasózder – zaman talaby. Bizde kúshti oppozıııalyq partııalar men qozǵalystar bolmaǵanyna qaramastan áleýmettik jeliniń ózi qoǵamnyń barometrine aınala bastaǵandaı seziledi.
– Búgingi qazaq qoǵamynyń, tipti qazaq rýhanııatynyń deýge de bolady, bir bólshegine aınalyp ketken toı-topyr týraly ne aıtar edińiz? Bir kezde akademık Z.Qabdolov «Qazir toı toılaıtyn zaman emes, oı oılaıtyn zaman» degen edi. Alaıda qazaqtyń bul «derti» áli asqynyp turǵandaı ma?
– Iá, búgingi qoǵamdaǵy kúıip, órtenip turǵan máseleni oryndy kóterdińiz. Elimiz egemendikke qol jetkizgennen keıin, aldymen otarshyl zamanda eleýsiz qalǵan ulylarymyz: handar, bıler, batyrlarymyz, mádenıet qaıratkerleriniń esimderin jańǵyrtý baǵytynda ıgilikti ister bastaldy. Bul – durys qadam bolatyn. Ol saıasat áli jalǵasyp jatyr.
Asyl babalarymyzdyń esimderin úzdiksiz dáriptep, olarǵa taǵzym etý bertin kele elimizge tanymal kórnekti aqyn-jazýshylarymyz ben akademık-professorlarymyzdyń ıaǵnı, zııaly qaýym ókilderiniń mereıtoılaryn memlekettik deńgeıde ótkizýge ulassa, búginde toı toılaý jappaı buqaralyq, halyqtyq sıpat aldy.
Ul balanyń úılený toıy men qalyńdyqtyń uzatylý toıyn eseptemegende, shildehana, tusaýkeser, súndet toı, tilashar, mektep bitirý, JOO-ǵa túsý, ony bitirý, túlekter kezdesýi, jańa jyl, qudalyq, 25-30 jastan 80-90 jasqa deıingi mereıtoılar sherýi, tipti kúndelikti soǵymǵa qonaq shaqyrý men jańaqonys toıynyń ózin toıhanalar men meıramhanalarda sán-saltanatpen ótkizý jarysqa aınalyp, nátıjesinde qonaqjaı halqymyzdyń ata dástúri tárbıelik máninen aıyryla bastady.
Qazir meıramhanalar men dámhanalardyń, asabalar men ánshilerdiń dáýreni júrip-aq tur. Qazaq jalaqysynyń jartysyn toıǵa beretin boldy. Qazaq qoǵamynyń toıdan sharshaǵany óz aldyna, dańǵazalyq pen daraqylyq shegine jetti.
Qaısybir aptalardyń sońǵy úsh kúninde qazaqtyń toıy men qudalyǵy hám sadaqasynyń qatar keletini eshkimge jańalyq bolmaı qaldy. Saıyp kelgende halqymyzdyń ǵasyrlar boıy urpaqtan-urpaqqa jalǵasqan meımandostyq salty – ult mádenıetiniń eń ozyq kórinisi bolýdan qalyp barady.
Elimizde táýelsizdik jyldary turǵyzylǵan on myńdaǵan toıhanalardyń damylsyz jumys jasap, jemis-jıdekter men kókónis nemese basqa taǵam túrleriniń kórshi elderden fýralarmen aǵylyp kelip jatqanyn kóz aldyńyzǵa elestetip kórińizshi.
Osynyń nátıjesinde elimizde as-sýdyń baǵasy aspandap, sharyqtap tur. Onyń aýyr zardabyn tartyp otyrǵan sol qara halyqtyń ózi. Elimizde tamaq ónerkásibi áli tolyq qalyptasyp bolmaǵandyqtan, kórshilerimiz qytaı men ózbek ónimderiniń turaqty tutynýshysyna aınalyp, qazaqtyń bar jıǵan-tergen dúnıesi syrtqa ketip, olardy baıytyp jatqannan basqa halqymyz esh paıda kórip otyrǵan joq.
Al elimizdegi basqa ulttar men ulystar da mundaı dástúr bar ma?! Joq, árıne. Óıtkeni mentalıtet basqa. Biraq jaratylysynan «keń bolsań, kem bolmaısyń» deıtin darqan qazaqtyń buǵan bálendeı bas qatyryp jatqany shamaly. Kúnde oıyn, kúnde toı!
Osynyń saldarynan kásipkerlerimiz zaýyt pen fabrıka emes, toıhanalar men oıynhanalar salyp úlgere almaı jatyr. Telearnalardy ashyp qalsaq ta sol kórinis: tárbıelik maǵynasy tómen baǵdarlamalar, arzan ázilder, qunsyz ánder men sol baıaǵy ortanqol ánshiler men asabalar.
Bul jerde asabalar men ánshilerge eshqandaı ókpe ne renishimiz joq nemese olarǵa shúıligýden aýlaqpyz, qudaı ondaı arzan áńgimeniń betin aýlaq qylsyn.
Tek áńgimeniń oraıynda bizdiń búgingi qoǵamnyń jalpy kórinisin aıtyp otyrǵan jaıymyz. Sońǵy kezde ánshiler men sportshylardy kózsiz qurmetteý tek bizde emes, álemdik úrdiske aınalyp bara jatqany jıi aıtylyp júr.
Ónerkásibi damymaǵan, irgeli ǵylymy men tehnıkasy artta qalyp, tek toı-toılaýmen góláıttap júrgen, ıntellektýaldary men tehnarlarynan buryn, ánshisi men asabasyna aıryqsha suranys týyp turǵan elde bolashaqta Q.Sátbaev, Á.Marǵulan, M.Áýezov, E.Bekmahanovtar sııaqty biregeıler qanshalyqty shyǵady dep eriksiz oıǵa shomasyń jáne bul baǵytymyz el táýelsizdigine de qaýipti.
– Qazaq – shashpa halyq. Dúnıeni shashý úshin jınamaı ma?
Iá, onyńyz ras. Tabıǵatymyz solaı. Biraq kapıtalızm qazaqtyń ol minezin kótermesi haq. Bizdińshe, aldaǵy 10-15, múmkin 5-10 jylda qazirgi qaptaǵan sansyz toılar qazirgiden sıreıdi.
Kapıtalızm erte me, kesh pe qazaqtyń «minezin» áıteýir bir túzeıdi. Óziniń talaptaryna ıkemdep, qalybyna salady. Men bul jerde shashpalyq pen ysyrapshyldyq máselesine qatysty aıtyp otyrmyn. Bul – naryqtyń zańy.
Keıbir oqyrmanǵa bizdiń bul oıymyz «Baıdyń asyn qyzǵanǵan baıǵus qusaǵandaı» bop kórinýi múmkin. Múmkin munyń bári baı-baǵlandar men qasqa-jaısańdarǵa jarasyp, úılesetin tirlik bolar. Atam qazaq «Baı baıǵa quıatynyn da» aıtyp ketken.
Al aqıqaty sol bul jaǵdaı buqaranyń kópshiliginiń qaltasyna ońaı tımeı otyrǵany anyq. Halyqtyq qısynǵa salsaq, búgingi qazaq «Kedeı baı bolsam, baı Qudaı bolsam dep» alashapqyn bolyp, ýaqytyn bosqa ótkizip júrgendeı kórinedi.
Iá, qazaqtyń bulaı qonaqjaı, kópshil, namysshyl bolýynyń syry tereńde jatyr. Az eńbek etip, kóp ónim alatyn kóshpeli mal sharýashylyǵymen shuǵyldanǵan batyr halyqtyń minezi «ý ishseń rýyńmen», «tegi birdiń namysy bir» dep aǵaıynshyl, ujymshyl, elshil bolyp qalyptasty.
Hannyń aldynda qasqaıyp qarsy turyp «bas kespek bolsa da, til kespek joq» dep shyndyqty aıtatyn, dala demokratııasyna negizdelgen ádiletti, búkpesiz qoǵam men otyz eki tisten shyqqan sóz, otyz eki rýly elge poshtadan da tez taraıtyn saıyn dalada aramdar men sarańdarǵa esh oryn joq edi.
Saıyp kelgende kóshpeli qoǵam jaýynger halyqtyń boıyna aqkóńildilikti sińirdi. Qazaqtyń «Batyr – ańǵal, er – qamsyz» deýinde de úlken mán bar. HVIII-HIH ǵasyrlarda qazaq dalasyna kelgen orys, shetel zertteýshileri bizdiń boıymyzda osy qasıettiń baryna kóńil bólgen.
Ult ustazy A.Baıtursynov «aqkóńildilik, anaıylyq, ańǵaldyq mádenıeti tómen jurttarǵa tán qasıet» ekenin atap ótken. Óz basym búgingi qazaq qoǵamynyń ysyrapshyldyq pen daraqylyq hám ásiremaqtanshylyqqa boı urýyn halqymyzdyń osy minezinen izdeımin.
Bul pikirge bireý keliser, bireý kelispes. Biraq óz oıym solaı. Onyń ishinde men de, siz de, bárimiz de barmyz. Óıtkeni eshkimde ultynan, halqynan, qoǵamnan bólinip qala almaıdy.
Munyń syrtynda úsh ǵasyr boıy bodaý zamanda qanymyzǵa sińgen quldyq sana sındromynyń sarqynshaqtary bar ekenin de umytpaǵanymyz jón. Aıbyndy Ǵun derjavasynyń negizin qalaǵan ataqty Móde táńirquttyń «Quldy maqtan óltiredi» degen danalyq sóziniń astaryn qazaqtyń túsinetin ýaqyty alda kele jatyrǵanyna esh kúmánim joq.
Aýyldan údere kóshý qarqyn alyp tur. Búginde «Aýyl – el besigi» degen uǵym eskire bastaǵandaı. Bir jyldary Elbasy bastamasymen «aýyl jyly» dep jarııalap, memlekettik deńgeıde qamqorlyq tanytýǵa kúsh salsa da odan aıtarlyqtaı nátıje bolmaǵany belgili. Qańyraǵan kósheler men úńireıgen úılerdiń ornyn kórip ishiń qan jylaıtyny ras. Sonda osy ekpinmen kete bersek qasıetti besigimiz sanap kelgen aýyldardan aıyrylyp qalatyn túrimiz joq pa? Sizdiń oıyńyzsha, osy «kóshti» toqtatý úshin ne istemek kerek?
– Iá, aıtyp otyrǵanyńyz búgingi qazaq qoǵamynyń jandy jeri hám talmaýyr tusy. Kóz aldymyzda aýyl halqynyń sany kún ótken saıyn azaıyp, kemip bara jatyr. Ólara kezeńde jurty úıindi topyraqqa aınalǵan shaǵyn aýyldarymyz da az emes.
Bılik aýyldy qoldaý maqsatynda qolynan kelgen bar múmkindigin jasaýda. Táýelsizdik tusynda qanshama aýyldarǵa sý, jol, gaz, telekommýnıkaııalyq baılanystar, mektep, aýrýhana, mádenıet úıleri, balabaqshalar salynýda.
Mal sharýashylyǵyna «Sybaǵa», «Qulan», «Altyn asyq» nemese aýyldaǵy aǵaıynǵa kásip ashý úshin, ártúrli baǵytta qaıtarymsyz nesıeler berip, jas mamandardy aýylǵa turaqtandyrý maqsatynda «Dıplommen aýylǵa» baǵdarlamasy nemese aýyldaǵy iri sharýa qojalyqtarynyń ıelerin álemniń damyǵan elderimen tájirıbe almasý, ázirshe mal ósirýshi kásipkerlerdi salyqtan bosatý, t.s.s. sııaqty biraz tirlikter jedel júzege asyrylyp jatqanyna qaramastan, onyń nátıjesi kóńil kónshitpeı tur. Demek, bul – eń basty hám strategııalyq nárseniń tetigi tabylmaı tur degen sóz?!
Odan dúrkireı kóterilip, kórkeıip, gúldenip ketip jatqan aýyl joq. Bir qaraǵanda, qanshama qarjy-qarajat bosqa, jelge ushyp jatqandaı kórinedi. Qazaq qalamgerleri men qoǵam qaıratkerleri de bul máseleni az kóterip júrgen joq. Ásirese orta jáne aǵa býyn ókilderi keńestik dáýirdegi «qoıy qozdap, túıesi bozdap, qorasy shýlaǵan» aýyldy ańsaıdy.
Aýyl máselesine qatysty sarapshylardyń arasynda ártúrli pikirler men kózqarastar bar. Birinshileri, qazirgi jaǵdaıdy, ıaǵnı ýrbanızaııanyń saıabyrsymaýyn qalypty nárse retinde kóredi. Ony álemdik tendenııa retinde qabyldaıdy.
Órkenıetti elderde aýyl halqy 6-7 %-dy ǵana quraıdy, qalǵandary qalada tirlik etedi eken. Joramaldarǵa sensek, 2025 jyly planetanyń 7,5 mıllıard halqynyń 5,5 mıllıardy qalada turady.
Máselen, baılyqqa belshesinen batyp, sharýashylyǵy shalqyǵan AQSh-tyń múıizi qaraǵaıdaı fermerleri, qalanyń jastardy qyzyqtyryp, ózine baýraıtyn jaqtary kóp, balalarymyz kóp jaǵdaıda bizdiń ata kásibimizden bas tartyp, sodan fermerlerdiń sany azaıa bastaǵanyna ókinish bildirgen.
Al, ekinshi pikir mynaǵan saıady. Qazaqty keńes dáýirinde Kreml jyldar boıy aýylda býyp ustady. Qalaǵa jaqyndatqan joq. Qazaq óziniń týǵan jerinde ekinshi sortty ult bolyp sanaldy. Sondyqtan bizde Baltyq jaǵalaýy, Kavkaz elderindegideı qala halqy qalyptasqan joq.
Máselen?
Erevan, Tbılısı, Bakýdyń 80-90 % halqy memleket quraýshy hám tıtýldy ult ókilderinen bolsa, Qazaqstanda 1989 jyly qalada turatyn qazaqtardyń úlesi 38,3% bolǵanynan-aq kóp jaıdy ańǵarýǵa bolady. Budan Máskeýdiń qazaqqa basqa saıasat ustanǵanyn kóremiz.
Sońǵy jyldary Keńester Odaǵy dáýirindegi aýyldy ańsaý men saǵyný sarynyna qosa, sol kezeńdi búgingi tańda asyra dáripteýshilik beleń alyp tur dep esepteıtinder bar. Olar shyn máninde qazaq aýyly «sovettik rezervaııa» qatarynda boldy dep sanaıtyndar.
Iá, bir qaraǵanda ol kezde «aýyldyń tamaǵy toq, kóılegi kók» bolǵandaı kóringenimen, sheshilmegen problemalary da shash etekten bolatyn. Qazaq aýyldary shól jáne shóleıtti jerlerde oryn tepti.
Ortalyq sútti, etti, júndi, t.b. óte tómen baǵaǵa alyp, qazaq aýylyn shıkizat bazasyna aınaldyrdy. Kóptegen aýyldar adam ómirine qajetti negizgi áleýmettik nysandarǵa muqtaj boldy.
1991 jyly elimiz táýelsizdigin jarııalaǵan jyly respýblıkada 750 eldi meken sýdy tasyp ishse, 450 jerde – monsha, 1648 eldi mekende – aýrýhana, 2090 jerde – mektep, 3800-inde balalar mekemeleri bolmaǵan.
210 selolyq aýdannyń 71-inde jaǵdaı qanaǵattanǵysyz, al 30 alys aýdanda adam tózgisiz dep tanylǵan. Bul aımaqty ǵylym tilinde «tabıǵat jaǵdaıy adam kúnkórisine qolaısyz aımaqtar jáne meılinshe qolaısyz aımaqtar» dep ataıdy.
Qalaı bolǵanda da keńes dáýirindegi aýyldyń endi qaıta oralmasy anyq. Óıtkeni ýaqytty keri shegindirip, tarıh shegershigin keri aınaldyra almaısyń. Qazir qoǵamdyq hám óndiristik qatynastar basqa, josparly ekonomıkanyń ornyna naryqtyq ekonomıka keldi.
Burynǵydaı aýylda qaınap jatqan sharýashylyq taǵy joq. Ol kezde aýylda bir adam bos otyrmaıtyn edi. Áskerden kelgen jigitter bir aıdan keıin jumysqa shyqpasa túrmege jabatyn zań boldy.
Buryn ınfraqurylym bolmasa da jumys boldy, qazir ınfraqurylym rettelip qaldy, biraq jumys joq. Búkil másele osyǵan tirelip tur.
Úshinshiler, qaıtkende de qazaq aýylyn bıznes kózine aınaldyryp, mol tabysqa kenelý kerek deıtinder. Belgili qoǵam qaıratkeri A.Aıtalynyń, biz Nokia shyǵaryp fınderdiń, Mercedes shyǵaryp nemisterdiń, Toshiba, Panasonic shyǵaryp japondardyń nemese Samsung, LG shyǵaryp káristerdiń aldyna túse almaspyz. Qazaq qadym zamandardan «mal-jan aman ba» dep ósken halyq. Mal baǵý qazaqtyń qanynda bar. Mamandar álemde mal sharýashylyǵyn órkendetýge geografııalyq jaǵynan eń qolaıly elder Kanada, Avstralııa, Reseı men Qazaqstan ekenin aıtady. Kanada men Avstralııa qoıdyń qyzyǵyn kórip otyr. Bizde osy baǵytta jyljýymyz kerek degendi aıtty. Tipti ózimiz baǵa almasaq, Qytaı men Monǵolııadan kelgen qandastarymyz muny bizden artyq atqarady degeni bar.
Suraǵyńyzǵa qatysty oıymyzdy tobyqtaı túısek, aldymen álemdik tájirıbelerdi (Kanada, Avstralııa jáne t.b. elder) saralaýymyz kerek jáne ulttyq erekshelikterimizdi eskerip, osy máseleni kóterip júrgen ǵalymdar men qoǵam qaıratkerleriniń jáne aýyldaǵy osy salanyń «otymen kirip, kúlimen shyǵyp júrgen» isker jandardyń kózqarastary men paıymdaryn júıeleý arqyly ortaq toqtamǵa kelý qajet.
Ulttyq erekshelik degennen shyǵady, 1921 jyly naýryzda Keńes úkimeti Jańa ekonomıkalyq saıasatqa kóshti. Ashyp, aıtsaq naryqtyq qatynastar el ómirine erkin endi. Qazaqstandaǵy mal sany 1924 – 1928 jyldary 24,8 mln-nan 40,5 mln-ǵa jetti. Ókinishke qaraı, búgingi tańda osy kórsetkishke qol jetkize almaı otyrmyz.
Iá, joǵaryda atap kórsetkenimizdeı, qazaq aýyldarynyń kóbi shól jáne shóleıtti jerlerde oryn tepken. Buǵan sońǵy jyldary mal ishetin tuy sýdyń azaıyp bara jatqanyn qosyńyz.
Osy baǵytymyzben jyljı bersek, turǵyndary az shaǵyn aýyldar naryq synyna tótep bere almaı «jutyla» beredi. Bolashaqta maly myńǵyrǵan úlken sharýa qojalyqtary ǵana tek jer úshin qalady.
Táýelsizdik alǵaly ekinshi býynǵa ótip bara jatyrmyz. Qazaqqa myqtap oılanatyn ýaqyt keldi.
- Tuymdy áńgimeńizge rahmet!
Suqbattasqan Maralbek AMANTAEV
«Qaratóbe óńiri» gazeti dırektor-redaktory
