Amerıkada turatyn qazaq jýrnalısi Sáken Qaıyrbergenuly suhbatynda AQSh prezıdenti saılaýynyń erekshelikteri, saılaý naýqanyna keshirek qosylǵan Kamala Harrıstiń jeńilisi, daýkes saıasatker Donald Tramptyń jeńisi jáne saılaýshylardyń kóńil-kúıi jaıly áńgimeleıdi.
2024 jyly ótken AQSh prezıdenttik saılaýy saıasat sahnasynda úlken qyzyǵýshylyq týdyrdy. Bul saılaýda respýblıkalyq kandıdat, burynǵy prezıdent Donald Tramp jeńiske jetti. Ol demokratııalyq kandıdat, qazirgi vıe-prezıdent Kamala Harrısti birneshe sheshýshi shtattarda, sonyń ishinde Pensılvanııa, Djordjııa jáne Mıchıganda, az ǵana aıyrmashylyqpen jeńip shyqty.
Saılaý naýqany kezinde Tramp ekonomıkalyq qıyndyqtarǵa tap bolǵan óńirlerdegi saılaýshylarǵa júgindi jáne áleýmettik jelilerdegi tanymal tulǵalardyń qoldaýyn aldy. Onyń naýqany ekonomıkalyq ósýge, mıgraııalyq shekteýlerge jáne áleýmettik-mádenı qundylyqtardy qorǵaýǵa baǵyttalǵan ýádelerge negizdeldi. Sonymen qatar, Tramptyń kampanııasy natıvıstik rıtorıkany qoldap, ekonomıkalyq máselelerdi basty nazarǵa alyp, az ult ókilderine de nazar aýdardy. Saılaý nátıjeleri boıynsha Respýblıkalyq partııa Senatta kópshilik orynǵa ıe boldy, bul aldaǵy jyldary Tramp ákimshiligine zańnamalyq qoldaýdy qamtamasyz etýi múmkin.
Amerıkada turatyn qazaq jýrnalısi Sáken Qaıyrbergenulynan saılaýdyń qyr-syry jáne jeńis pen jeńilistiń sebebi týraly suhbat aldyq.
DAÝYSTYŃ QUNY NEMEN ÓLShENEDI?
- Saılaýda Tramptyń básekelesinen basym túsýine qandaı faktorlar sebep boldy dep oılaısyz?
- Amerıkadaǵy saılaýda “dollar múddesi” jeńdi deýge bolady. Óıtkeni, saılaýshylar óziniń qaıǵysyz, qamsyz ómirin bárinen joǵary qoıatynyn (demokrat kandıdat áıelderdiń reprodýktıvti quqyǵy, qarý ustaný quqyǵyn shekteý, medıına, taǵy basqa ishki mańyzdy máselelerdi kótergenine qaramastan) ańǵartty.
Qatardaǵy saılaýshyny ınflıaııa qaýpi, azyq-túlik pen janar-jaǵarmaı quny birinshi kezekte alańdatady.
Donald Tramp óziniń saılaýaldy naýqanynda Baıden-Harrıs kabınetin sońǵy jyldardaǵy ınflıaııa úshin tikeleı aıyptap (oǵan, shyn máninde, pandemııanyń teris áseri de boldy), “Biz endi bárin retteımiz! Baǵa burynǵy qalpyna keledi!” syndy ashyqtan-ashyq, negizdemesi túsiniksiz ýádeni úıip tókti. Sol sebepti, birinshi kezek óz áleýetin oılaıtyn jurtshylyq, erteńgi toq kúni úshin, qundy dollar úshin tańdaý jasady deýge bolady.
Áleýmettik, ekonomıkalyq faktorlardan bólek, qoǵamdy erekshe alańdatqan máseleniń biri - ımmıgranttar taqyryby. Rasynda, Qurama Shtattardyń ońtústik shekarasyndaǵy ahýal kúrdeli. Shekarany qatań kúzetý júıesinde olqylyq bar sekildi. Ortalyq Amerıka bylaı tursyn, Afrıkadan, Taıaý Shyǵys elderinen, Azııadan, tipti Ortalyq Azııadan da aǵylyp kelip jatqan, zańsyz mıgranttar legi álgi, qamsyz ómirin kúıttegisi keletin azamattyń qaterin kúsheıtetin faktorlardyń biri. Demokrattardyń ımmıgranttarǵa qatysty ýáji (olar – jumys kúshi, olar da salyq tóleýshiler syndy) kópshiliktiń kóńilden shyqpaǵany sózsiz. Jáne, AQSh-tyń syrtqy saıasaty , ıaǵnı sol baǵyttaǵy sátsizdikteri, elektorattyń kúdigin kúsheıte túskendeı.
Meniń jeke pikirim – Baıden ákimshiligin Amerıka saılaýshylarynyń aldynda dıskredıtaııalaýǵa Reseı barynsha kúsh saldy. Ýkraınaǵa qarsy soǵys – soǵan mysal. Árıne, ol bólek taqyryp. Degenmen, AQSh 2022 jyldyń 24 aqpanynan beri Ýkraınanyń qorǵanysy úshin, ári materıaldyq kómek retinde keı derekke súıensek, 65 mıllıard dollarǵa jýyq qarjy bólgen. Amerıkalyq salyq tóleýshini osyndaı qyrýar qarjynyń syrtqa ketýi alańdatady. Degenmen, Qurama Shtattardyń Ýkraına boıynsha ustanymyn durys sanaıtyn azamattar da az emes. Kamalla Harrıs óz kampanııasynda pikirin ashyq aıtty. Ol «Ýkraınany qoldaýdy toqtatpaımyz» degen. Biraq, Tramptyń óz jospary bar sekildi. Saılaý nátıjesine qarasaq, elektorat sol jospardy durys sanap otyr.
SAILAÝShYLAR SENIMI
- AQSh saılaýyndaǵy daýys berý júıesi qalaı jumys istedi?
- Qurama Shtattardyń daýys berý júıesine jergilikti saılaýshylar tarapynan senimsizdikti baıqamadym. Sońǵy eki prezıdent saılaýynan ańǵarǵanym, tek Donald Tramp pen komandasy ǵana daýys berý organdarynyń jumysyna shaǵymdanatyn sekildi. Keshegi saılaýda da, respýblıkashyl kandıdat Fıladelfııanyń okrýgterinde zańsyzdyq bar dep málimdedi. Biraq izinshe jergilikti saılaý uıymdary ony joqqa shyǵardy.
Ózimdi tańyrqatqany – erterek, poshta arqyly daýys berý múmkindiginiń beriletini. 5 qarashaǵa deıin-aq saılaýshylar bıýlleten aldyrtyp, toltyrylǵan qujatty kádimgi poshta arqyly jóneltti. Másele, úıde jatyp daýys berý artyqshylyǵynda emes. Ulttyq poshta qyzmetine, saılaý organdaryna degen senimde.
QUBYLMALY ShTATTAR
- Saılaý nátıjesine basty áser etetin qandaı shtattar boldy?
- “Swing states” degen saılaý termıni bar. Qubylmaly shtattar desek, túsinikti bolatyn shyǵar. Ol shtattardy beıtarap dep te ataıdy, ıaǵnı demokrattardyń da, respýblıkashyldardyń da yqpalyna kónbeıdi. Biraq naq saılaý kúngi qarapaıym saılaýshylardyń belsendiligine súıengen tańdaýshylar alqasynyń daýsy ǵana kandıdattar taǵdyryn sheshedi. Bul shtattarda nátıjeni aldyn-ala boljaý múmkin emes. Saılaýshylardyń pikiri bir kúnde, bir telereportajdan ne qysqa habardan soń, kúrt ózgerip ketýi ǵajap emes. Qubylmaly shtattar ataıtyny sodan.
Jergilikti medıa bıylǵy saılaýda Arızona, Djordjııa, Mıchıgan, Pensılvanııa jáne Vıskonsın shtattaryn sol boljanbaıtyn (boljaýǵa kónbeıtin) shtattar dep atady. Osy atalǵan aımaqtarda Tramp pen Harrıs arasynda rasymen kúres boldy, daýys sany jaǵynan Tramp sál asyp tústi. Al qubylmaly shtattardyń basym bóliginde tańdaýshylar alqasy bar daýysty tolyqtaı jeńgen tarapqa beredi eken.
Aıta keteıin, kandıdat jeńimpaz ataný úshin jalpyulttyq deńgeıde tańdaýshylar alqasy úlestiretin jalpy 538 elektoraldy daýystyń kem degende 270-in alýǵa tıis.
«ÝKRAINAǴA OBAL JASAMASA...»
- 2024 saılaýynyń qorytyndysy eldiń ishki jáne syrtqy saıasatyna qalaı áser etýi múmkin?
- Ár shtat ártúrli. Amerıkalyqtar – óz shtatyna, qaýymyna (community) berik jandar. Keı qyzyl shtattardyń (respýblıkashyl) qandaı saılaý bolmasyn, qyzarǵan kúıde qalatyny, kók tústi tańdaǵan (Kalıfornııa syndy demokratııashyl) shtattardyń óz tańdaýyn esh ózgertpeıtini sodan. Sondyqtan, aımaqtardaǵy bir saryndy ómir ózgere qoımas. Ár shtattyń óz zańy, zań shyǵarý organdary, óz soty bar. Menińshe, qaýymdastyqtar óz qundylyqtaryna saı ómirdi jalǵastyra beredi.
Al federeraldyq kúshi bar zańdardy qabyldaýda jańa saılanǵan prezıdent qandaı batyl qadamǵa barady ne qandaı táýekelge bel býady, aıtý qıyn. Aıtpaqshy, qaıta saılanǵan senatta da , aldyn-ala qorytyndy boıynsha, qyzyldardyń orny basym, ıaǵnı respýblıkalyq partııa prezıdenttiń usynystaryn kedergisiz qabyldaıdy degen sóz. Donald Tramp bir sózinde “Saılanǵan soń bar isim maǵan qarsy kampanııa júrgizgendermen bolsyn!” degen. Ol qyzbalyqpen, abaısyz aıtylǵan sóz be, kim bilsin…
Biraq, jańa prezıdenttiń rıtorıkasyn túpkilikti qoldamaıtyn iri medıa uıymdar bar. Jýrnalıst retinde, meni medıa qaýymdastyqtyń endigi jumysy qyzyqtyrady. Syrtqy saıasaty boıynsha pikir bildirýge, syrt baqylaýshy retinde, quzyrym joq. Biraq, osy saılaýdan keıin bir ǵana oı tynym bermeıdi. Tramp Ýkraınaǵa obal jasamasa bolar edi…
KIM KIMDI EMDEIDI?
- Shtattardyń 45 prezıdenti bolǵan Tramptyń 47 prezıdent bolyp saılanýyna oraı halyqtyń kóńil-kúıinen ne baıqadyńyz, sol jaıly aıtyp berseńiz.
- Keshegi ókinish pen kúıikke toly (birqatar saılaýshylar úshin) saılaý túninen soń tańerteń eki amerıkalyqtyń áńgimesine kýá boldym. “Qaıyrly tań!” degen áriptesiniń sálemine, unjyrǵasy túsip, jumysqa kóńilsiz, áreń basyp kele jatqan egde jastaǵy áıel “ Osy tań qaıyrly dep oılaısyń ba?” – dep jaýap berdi. Izinshe ekeýiniń qushaqtasyp, birge qaıǵyryp turǵanyn kórdim. Men úshin osydan artyq túsinikteme qajet emes.
Bir ustaz “Osy jasyma deıin respýblıkalyq partııaǵa daýys berdim. Áli de sol uıymnyń qundylyqtaryn durys sanaımyn. Biraq, bul joly daýsymdy demokrat kandıdatqa beremin” degen…
Saıası senimi aqtalmaǵan amerıkalyqtarǵa dál qazir emoııalyq qoldaý qajet. Demeýge zárý. Búkil saılaýshynyń 47,5 paıyzy (Kamala Harrıske daýys bergender úlesi) osy saılaýda úlken qatelik boldy dep sanaıdy. Keshegi jeńis saltanatynda jańa saılanǵan prezıdenttiń “Endi eldi emdeımiz!” degeni, menińshe, orynsyz aıtylǵan sóz boldy…
- Suhbatyńyzǵa kóp raqmet!
Symbat Naýhan
«Adyrna» ulttyq portaly
