Qazaqstanda mádenıettanýshy kóp. Alaıda bir ózi bir ınstıtýttyń jumysyn atqaryp, eń aktýaldy da tyń salalardy qopara zerttep, joǵalǵan dúnıelerdi memleketten de, demeýshilerden de esh qoldaý kórmeı óz ólermendigimen qazaqqa qaıta oraltyp júrgenderi az. Búgin biz «Uly dalanyń kúsh mádenıeti» uǵymyn aınalymǵa qosyp, tyńnan túren salǵan mádenıettanýshy Abylaıhan Qalnazarovpen bolǵan ıntervıýdi nazarlaryńyzǵa usynamyz.
- Abylaıhan Mamyraıhanuly, sizdiń «Balýan tas» atty eki tomdyq kitap qurastyrǵanyńyz málim. Oqyrman qaýym óte joǵary baǵalap jatyr. Eki myń danadan biri de qalmaı ótip ketipti. Ol ne týraly? Sózdi osydan bastasaq.
- Kitapta qazaq halqynyń ulttyq kúres mádenıeti men onyń áralýan qundylyqtary kórinis tapty. Onda qazaq balýandarynyń jigerli, qaharmandyq ómir joly men ańyz-áńgimelerimen erekshelenetin kúsh dástúrleriniń tarıhı-folklorlyq negizderi taldandy.
Sondaı-aq qazaq kúresiniń mádenı mańyzy, onyń sporttyq, jaýyngerlik qyrlary men kóshpendilik rýhanı tárbıedegi ornyn ashtym. Kóptegen áfsanalar, shejirelik jáne jazba derekterdiń arqasynda palýandyq óneriniń aýtentıkalyq qupııalary men dala qoǵamynyń rýhanı keńistigindegi mańyzdylyǵy kórsetildi. Qazaq jekpe-jek óneri de jaı ǵana synaq emes, el tarıhynda erlik pen namys nyshanybolǵany udaıy messedjdelip otyrdy. Balýan tas kóterý ýájdemesi men sebepterin jan-jaqty asha, onyń da erlik ekenin dáriptep, mundaı joldarmen ulttyq sana men tarıhı jadyny jańǵyrtý qajettigin de kórsete aldym dep oılaımyn.
Sonymen qatar Japonııa, Koreıa, Fınlıandııa sııaqty elderdiń mıfologııalyq sanaǵa negizdelgen ulttyq ıdeologııany qurý men ulttyq birlikti qalyptastyrýdaǵy jetistikteri shyǵystyq jekpe-jek pen memleketshildikprızmasynda qarastyrylyp, qazaq halqynyń ulttyq tutastyqqa mıftik sana arqyly jetýiniń úlgisin de áıgiledim.
Bul eńbektiń qundylyǵy – «Kúsh atasyn tanymas, Alyssań, atań da bolsa jyq, Aıasań, kóterip jiber» degen qaǵıdatty uzyn tarıh boıy basshylyqqa alǵan dalalyq kúsh ıeleri men saıysynyń rýhanı-tarıhı negizderin ashyp, ony qazirgi qoǵamǵa uǵynyqty etip jetkizýi. Kúshtik tarıhty jańǵyrtqan kitap ulttyń bahadúr-batyrlaryn tanystyryp, oqyrmandy ulydalalyq qundylyqtardy qaıta tarazylaýǵashaqyrady.
Mysaly, qazaqtyń Úsh júziniń shyǵý tegine qatysty ańyzdalǵan kóne óleń-shejirede de «Atam qazaq úsh uly týǵanda toı jasap, kúres uıymdastyrǵan» dep jyrlanýy da kezdeısoqtyq pa?
Atasyna tartqan er bolyp,
Úsh bala týdy Qazaqtan:
Bireýi onyń – Aqarys,
Toı bolǵan úlken at jarys.
Ekinshi bala – Janarys,
Halyq jıyp, toı qylyp,
Mal semizin soıdyryp,
Kúresken palýan arpalys.
Úshinshi bala – Bekarys,
Syılady jat pen beıtanys.
Qazaqtan týǵan úsh bala –
Óńkeı kókjal, jolbarys.
Bul jerden tarıhta bolǵan tulǵa-azamattardy da, ańyzdalǵan qaharmandardy da teńdeı jolyqtyrasyz. Árisi Muhammed (s.ǵ.s.) paıǵambar, Ázireti Áliden bastap, berisi Joshy men Shaǵataı, Er Edige, Qobylandy, Túrkistandaǵy Taıqazandy on úsh ret kótergen Alataý batyr, Raıymbek, Naýryzbaı, Tilenshi, Yrǵyzbaı men Qunanbaı da baıan nysandary. Osy kúnge deıin «kúıshi» dep tanyp kelgen Qurmanǵazy da, «sal-seri» degen Segiz seri, Birjan da bul jerde anaý-mynaý emes, túıe palýandardy shańyn burqyratyp turyp alyp uryp jatyr. Qanshama áýlıe, ıshannyń balýanǵa túsip, beldesýdiń kókesin tanytqanynyń deregi Shahrızada saraıyndaǵy injý-marjandaı mol. «Kitap jelisinde hákim Abaı bástesip, palýandarǵa bapkerdeıin kúres uıymdastyryp júr» desem senesiz be? Biraq bul shyndyq. Áıelder qaýymy da Darıǵa, Báný Sheshek, Umsyn qyz sekildi óz keıipkerlerimen qaýysha alady. Aǵybaı, Naýryzbaı, Buqarbaı batyrlar birdeı yntyq bolyp, sóz salǵan, atynyń ózi sımvoldyq mánge toly qypshaq, keı derekte «shekti» qyzy Kúresh sulýdyń mahabbat hıkaıasy tarıhı serıalǵa tatıdy.
Qajymuqannyń óz tulǵasy derbes taqyryp retinde jeke kelip, odan qalsa ata-áje, naǵashylaryna qatysty derekter men túrli zamandastarynyń ǵumyrnamasy aıasynda ár qyrynan ashylǵany taǵy bar. Tipten, onyń atyn zamanasyna qaramastan ár taraýdaǵy áńgime-mátinderden udaıy keziktirip otyratynyńyzdy da aıtý kerek.
- Onda ulttyq kúres óneriniń tarıhy qamtylǵan ba?
- Árıne, personalızaııa ádisimen keńinen qamtyldy.
- Sonda tarıhtyń qaı núktesinen bastaý alady?
- Biz álimsaqtan kóshpendi jurt, al ata-babalarymyz ómiri jaýgershilikte ótken. Ásirese, b.z.d. III-II ǵasyrlardaǵy Móde qaǵan jetekshiligindegi Uly dala men Qytaıdyń alǵashqy teketiresi kezinde at ústinde oryndalatyn aýdaryspaqpen qatar, jaıaýlaǵanda – qaǵyp jiberý, keýdeden asyra laqtyrý, jambas arqyly aıaǵyn ilip alý syndy tehnıkalar paıda bolyp, maıdanda aman qalýdyń basty faktoryna aınaldy. Sondyqtan da kúreske dala taıpalarynyń ǵasyrlar boıy jaýdan ústem túsý úshin erekshe mán bergeni zańdy. Bala aıaǵyn apyl-tapyl basyp emin-erkin júrgennen bastap úıretile bastaıtyn, jańǵyryǵy keshege sovettik áke-atalarymyzǵa deıin jetkenkishilerge arnalǵan «alyspaq» ta sol jaýger zamandardyń jemisi. Belgili zertteýshi Aıyp Núsipoqasulynyń «Tal besikten jer besikke deıin» etnografııalyq kitabynda jazylmaqshy, alyspaqta jasy men boıy deńgeıles balalardy belderine belbeý býyndyryp ózara kúrestirip, kúrestiń qyr-syryna baýlıdy. Ǵunnan bastap beldesýdiń, tiresýdiń, qaıqaıtýdyń, jambasqa alýdyń, aıaqtan shalýdyń, jata qalyp laqtyrýdyń, kóterip urýdyń san túrli təsilderine jattyqtyrǵan. Jastaı kúresip úırengen balanyń eseıgende jaýyryny jerge tımes balýan bolatyny daýsyz. Dene músheleri men bulshyq etteri jaqsy jetilip, deni saý atpal azamat bolyp jetiledi. Balýan qostomdyqty oqyp otyryp ta, sondaı alamandy ortadan shyqqan bala balýandardyń talaıyn tanýǵa múmkindik bar.
- Ábeke, «bala» demekshi, siz otyrystar men toılarda, jeke kezdesýlerde qazaq kúresi men balýandarynyń popýlızatory bola otyra «balańdy birinshi kezekte dzıýdoǵa ber, sosyn qazaqshasyna» dep jıi aıtady ekensiz. Bul qalaı? Tanystaryńyzdan osyny estip, ózim de tań qaldym. Artyq emoııam úshin keshirim suraımyn, nege, nelikten? Sózińiz ben isińiz qabyspaı turǵan joq pa?
- Bul meniń ázirgi tańǵy beıresmı oı-paıymym. Onyń tereń de astarly sebepteri bar. Zertteýshi retinde osyǵan keldim. Al resmı ustanymym álbette, tarıhı qazaqsha kúres jaǵynda: «Qazaqsha kúres – keremet! Qazaq kúresiniń palýandary shetterinen, oryssha aıtqanda, «krasavchikter»».
Sosyn men tarıhı qazaqsha kúres pen tarıhtaǵy palýandardyń popýlızatorymyn. Jazbalarym da negizinen solarǵa qatysty. Qazirgi palýandardyń nasıhatshysy emespin. Ózine-ózi «Búginniń Qajymuqany» degen laqap tańyp, aqshaǵa toılarda ártis bolyp án aıtyp, salto aınalyp júrgen, sportta bir júldesi joq bireýler «Men týraly kitap jaz, tarıhta qalasyń» dep dórekihabarlasqandar da boldy. Ózinshe zamanaýı nasıhatshy dep qalǵany ǵoı. Bir ol emes, qazirgilerdi tarıhı áý bastaǵy maǵynasyna salsaq, tolyqqandy «palýan» dep aıtýǵa da kelmeıdi. Bular «boreter» ǵoı. Tarıhı da sakraldy palýan uǵymynyń aıasy óte keń. Máseleniń osy jaǵyn túsindire almaı-aq qoıdym. Qazirgiler tek qana kúshtik jaǵyn ǵana alyp júr.
- Endi sol tereń de astarly sebepterin aıtsańyzshy!
- Bul qazaq kúresi dzıýdodan nemese aıkıdo, jıý-jıtsýlardan tehnıkasy nemese ádis-tásili, qarýlylyǵy jaǵynan kem degen sóz emes. Tipten, qımyl men qozǵalys erkindigi jaǵynan dzıýdodan, kerek deseńiz basqa kúres pen jekpe-jek túrlerinen artyq tustary kóp. Bul jerde másele mentalda jáne balanyń bolashaǵyna yqpal-áserinde jatyr.
Ásilinde, kúres túrleriniń qaı-qaısysy bolmasyn, ol da adam jasap shyǵatyn mashına. Uńǵymasyna túsken shıki materıaldy óńdep, óz stanogi arqyly ózindik standarty men sapasyn keltirip, shyǵar aýyzda ónimin beredi. Biraq ol ónim qandaı bolyp shyǵýda? Bastaýyshta sekııaǵa barǵan bala mektep bitirgenshe qandaı tulǵa bolyp qalyptasady? Osyǵan oı jibergen bireý bar ma?
Iá, jaman bolyp jatqan joq. Alys aýyldarda qazaqshasynan basqasynyń joqtyǵy da ras. Biraq kúres túrleriniń de bir-birine uqsamaıtyn mentalıtet, ıakı dil, mı men júrek qalyptastyryp, adam tabystylyǵy men ómirde jetistikke jetýinde ról oınaıtynyn nege umyta beremiz? Kúni keshe ǵana Tarazda kilem ústinde tóbelesip júrgen palýan qazaq balalarynyń vıdeosyn kórdińiz be? TikTok pen instagram, facebook syndy álemjeliler betin bermeı ketti ǵoı. Qarsylasqa kurmet, kúres alańyna degen syı joq. Top bolyp jaǵa ustasyp, aıaqkıimderimen adaqtap júr.
Ómirden bir mysal: Jýyrda kil mıllıoner men mıllıarder bas qosqan dastarhanǵa kezdeısoq kez boldym. «Otyr, otyr» dep tanıtyndary qaýqaldasyp qaldy. «Kúsh mádenıetin zertteýshi» dep áldeqandaı etip put qylyp tanystyryp, sodan, al, nebir áńgimeler ketsin. Kóbisi bala kezinde, stýdenttik shaqtarda kúrespen shuǵyldanǵandar bolyp shyqty. Qyzyǵy sol, kileń burynǵy dzıýdoshylar eken.
Bularmen qatarlasa kúrestiń ózge túrlerimen aınalysqan tanys-bilisterin de biraz eske alysty. Oılarynyń bir jerden shyqqan tusy – kóbi iship ketken, túrmege túsken, ómirden óz ornyn tappaǵan jáne taǵysyn taǵylary. Qysqasy, sonsha potenıalmen úlken perspektıva kórsete almaǵan. Bári emes, árıne, biraq deni. Kópke topyraq shashýǵa bolmaıdy, arasynda zor jetistikke jetip, nebir el tanyǵan azamattardyń júrgenin de moıyndap otyr.
Oıdy oı qozǵap, ózim de kúresshi tanystarymdy eske aldym. «Sol kezdegi gopnıkteri kimder edi?» dep te saýsaqqa salyp sanaı bastadym. Stýdenttik kezde talaıymen bir ortada júrgen de ekenmin. Solar qazir ne istep júr dep izdeý saldym. Mássaǵan...!
- Sizdiń sózińizdiń aýany «dzıýdodan basqa kúresterdi nasıhattap damytý krımınal men tabyssyzdyqty taratyp damytý» degenge keldi ǵoı. Sosyn bir shaǵyn ortanyń pikiri búkil eldegi jaǵdaıǵa ólshem emes.
- Muny men emes, siz aıtyp otyrsyz. Olaı qatty ketýdiń qajeti joq. Ras, ólshem emes. Biraq bul da myńnan bir faktaj. Sodan soń, aqyrǵy aqıqat dep otyrǵanym joq.
- Aıtqandaryńyzdyń arǵy jaǵynda osyndaı oıdyń basy qyltıyp tur emes pe?
- Meniń de el men jer, til, dil, din, Otan, memleketimiz úshin bar qazaqtaı janym kúıedi. Kóshpendi mádenıet pen túrki-qazaqqa qatysty nárseniń bári uly qundylyq bolsa, álemdi joǵary probasymen elitse deımin. Qanym da, janym da qazaq bolǵandyqtan keı jaǵdaılarǵa ot bolyp janyp, kúıip ketemin. Biraq ahýaldyń da kózine týra qaraý kerek. Ahýal – ay. Ótirik – tátti. Uzaq jyldarǵa sozylǵan zertteýler osyǵan alyp keldi dedim emes pe? Pýblıkaǵa jaǵý úshin jalǵannyń atyna jal bitkize almaıdy ekenmin. Sodan soń men basqa kúrestermen aınalyspa dep jatqanym joq. Aldymen dzıýdoǵa bar dep jatyrmyn. Sosyn ary qaraı ózderi de kóredi.
- Al, jaraıdy. Sózińizdi qabyldamasam da... Nelikten dzıýdo eń jaqsy tańdaý dep sanaısyz?
- Qazaq kúresi, árıne, óziniń tarıhı tamyry men mańyzdylyǵyna ıe, biraq dzıýdo sportshynyń damýyna júıeli jáne ámbebap tásildi usynady. Birinshiden, dzıýdo – bul halyqaralyq Federaııamen jáne jalpy qabyldanǵan erejelermen kótermelengen olımpıadalyq sport. Bul Parıjde ótken Jazǵy Olımpıada oıyndary chempıonyEldos Smetov sekildi balalarǵa álemdik deńgeıge shyǵý, Olımpıada oıyndaryna jáne basqa da mańyzdy halyqaralyq týrnırlerge qatysý perspektıvalaryn ashady.Bir Eldos myń dáleldiń ornyna júrmeı me? Onyń ózi bergi ýaqyttaǵy Qazaqstan men Ortalyq Azııadaǵy alǵashqy Olımpıada chempıony, sondaı-aq barlyq dárejeli olımpıada nagradalarynyń ıegeri atandy.
Ekinshiden, ol tek fızıkalyq qasıetterdi damytyp qana qoımaı, tártipti, qarsylasty qurmetteýdi jáne emoııalaryn baqylaýdy damytady. Bul sport «jumsaq jol» fılosofııasynan jáne jeńiske ǵana emes, ózin-ózi jetildirýge degen umtylystan týyndaıtyn prınıpterge negizdelgen. Dál osyndaı qasıetter balalardy kúshti etip, ózin-ózi qamtamasyz etetin tulǵalardyń ósýine kómektesedi. Tól kúres óziniń mádenı ereksheliginde qundy bolǵanymen, oqý proesiniń mundaı fılosofııalyq tereńdigi men qurylymyna ıe bola bermeıdi. Biraq bul ýaqytsha dep esepteımin.
Dzıýdoda tártip pen etıka, júıe, ıntellekt, ustazdan ustazǵa shynjyry bir úzilmegen tarıh pen tarıhı personajdar, eń bastysy, qaıtalap aıtamyn, eń bastysy, tól fılosofııa bar. Bir-birine bas ıip, jol beretini, izet kórsetkishtikteri qandaı-dy!
Dzıýdo balalarda ózin-ózi tárbıeleý, jaýapkershilik, syılastyqty jáne seriktespen jumys isteý qabiletterindamytady. Bul daǵdylar olarǵa oqý men jumysta jáne qarym-qatynasta jaqsy kómektesedi. Dzıýdo – bul ishki tepe-teńdik pen ózine degen senimdiliktiń joly. Sondyqtan, balany dzıýdo bólimine berý arqyly ata-analar oǵan fızıkalyq damýdan bólek, úlken ómirde qajet bolatyn kompleks – «qarý-jaraqtyń» bárin beredi. Dzıýdo balalardy kúshti minez ben sabyrlyqqa jáne tózimdilikke tárbıeleıdi. Kóshbasshylyq qasıetterdi damytyp, qıyndyqtardy jeńýge jáne komandada jumys isteýge úıretedi. Bir sózben aıtqanda, olar kez-kelgen salada tabysqa jetýdiń negizin qalaıdy.
Men batystyq sport ǵalymdary aıta beretin tezıs – «Ár sporttyń ózindik mádenı jáne tarıhı qalyby bar» degenmen kelisemin. Bul sportqa ǵana tán nárse emes. Mýzyka mektepteriniń ustazdarynyń aıtýynsha, balanyń minez-qulqy men dili dombyra, qobyz, gıtara, saksafon, sybyzǵy, skrıpka, baraban, qaısysyn tańdaıdy, soǵan qaraı qalyptasady. Óskende múlde bólek bolmyssomdalady.
Ras, qazaq kúresi – kókpar, báıgeler syndy bizdiń mádenı-sporttyq muramyzdyń súbeli bóligi. Qudaıa, osy muramyz damysa eken dep júrgenderdiń birimin. Alaıda, eger fızıkalyq damý, daıyndyqtyń júıeliligi jáne halyqaralyq mansap pen tulǵalyq rýhanı damý úshin múmkindikter týraly aıtatyn bolsaq, onda dzıýdo kóbirek perspektıvalar ashady. Ishiń ýdaı ashıdy, biraq amal joq. Kezinde «Qazaqstan barysy» dep urandaǵan Arman Shoraev ta sol álemdik mejege umtylǵyzyp, biraq jete almaı ketti-aý, deımin. Odan qaraǵanda Azıadaǵa enip úlgergen ózbektiń kýrashynyń múmkindigi joǵary sııaqty. Toqeteri, balalar dzıýdomen aınalysa otyryp, basqa kúres túrlerine de erkin ótip, hobbı ǵana emes, kúni erteń ózine naǵyz mamandyq bola alatyn jahandyq sport júıesine qol jetkize alady.
- Dzıýdońyz sondaı keremet eken, siz nege qazaq kúresin osy deńgeıge alyp kelmeısiz? Aıtýǵa ońaı, bárin biledi ekensiz, eki kitaptan basqa ne bitirip jatyrsyz?
- Birinshiden, nege ony men qandaı da bir deńgeıge alyp kelýim kerek? Osy salada mıllıondap aqsha alyp jatqan qaptaǵan mekemeler men uıymdar, federaııalar, tutas mınıstrlik bar emes pe? Muny solardan surańyz.
Ekinshiden, bul meniń hobbım ǵana, qala berdi «Uly dalanyń kúsh mádenıeti ǵoı» dep, qarapaıym mádenıettanýshy retinde tirtinektep aınalysyp júrgen isim. Maǵan bul úshin eshkim jalaqy tólemeıdi, mys-mystap salym salmaıdy. Qaıta keıbir egde trenerler men «tóbesi tesikteri» telefonyma «Sen praktık emessiń, bul baǵytta jazýǵa qaqyń joq» dep tildep boqtap zvondamasa, eshkim qolymdy alyp alǵys aıtqan emes. Bir paraq alǵys hat ta alǵan emespin. Súıdep habarlasqan bir shalǵa da «Óz aqshańyzdy, ýaqytyńyz ben zeıinińizdi arnap, kitap shyǵaryńyz. Kim ustap tur? Aqyry zeınette ekensiz, alǵa!» dep aıtqanym bar. Ózderi jazbaıdy, jazǵan adamdy qoldaý bylaı tursyn, kóre almaı etekten tartady. Kóńil-kúıdi buzatyn sózdermen túıreıdi. Óz ýaqytym men qarjym, izdenisterim men múmkindikterim deńgeıindegi sharýam. Munymen aınalysýǵa da dúm men art kerek. Dúm men art bolmasa aınalysa almaıdy. Qalasam jazam, zertteımin, qalamasam, jazbaımyn, zerttemeımin. Onda da «alyp-shalý, tartý, jattyqtyrý» dep keletin kásibı jaǵynan emes, tanymdyq, mádenı jaǵynan ǵana qalam tartyp júrmin. Olardyń baý-baqshasyna túsip jatqanym joq. Internettiń ózinde osy baǵytta plıýs-mınýs júzden asa maqalam bar shyǵar. Bárin aıt ta, birin aıt, «Balýan tas» kitabynyń tusaýkeserin Ulttyq mýzeıge 100 myń teńge tólep ótkizgen adammyn. Bir-eki saǵatqa arenda tóletken. Ol kezde men «Balýan tasty» shyǵarǵan baspamen tolyq eseptesip úlgermeı, qarjy tappaı sandalyp júr edim.
Úshinshiden, men osy siz aıtqan bıik meje baǵytynda jumys istep jatyrmyn. Mysaly, áli jarııalanbaǵan, biraq pılottyq bir nusqasy jaryq kórgen «Qazaq kúresi degen ne?» atty balalarǵa arnalǵan kitap bar. Ony byltyrǵy qarashadan shyǵarǵanmyn. Biraq jappaı baspa kórmedi. Ol myna qostomdyq «Balýan tastyń» sóli men nári, eń sátti de ońaılatylǵan túri. Qazaq kúresi týraly «baza» dese de bolady. Osy kishkene materıaldy bilgen bala, eń negizgi kúsh bilimin de biledi.
Odan qalsa «Kúsh mádenıeti» jáne «Palýandar álemi» atty eki kitap ta ázir. Biraq olar word kúıinshe, kompıýterimde saqtaýly. 70 paıyzy ǵana bitken, tolyqtyrýlardy qajet etetin Balýan Sholaq týraly kitap ta bar. Ol Balýan Sholaqqa burynǵy taptaýryn, gákkýshil ánshi hám kompozıtor bolǵan, sulýlardy esepsiz qushqan degen sııaqty sovettik qıǵash kózqarastarǵa balama – Alashordashyl, el aǵasy beınesindegi Sholaqty tanytatyn joba. «Qazaq kúresi degen ne?» atty monografııa da jazylýda. Aıta bersek kóp.
Al osylardyń ishinde «Qazaq kúresi degen ne?» men «Balýandar álemi» atty eki kitap sol sizdiń suraǵyńyzǵa jaýap berýge arnalǵan. Men sonda qazaq kúresiniń tarıhyn, genezısin, tarıhı personajdary men pálsafa-fılosofııasyn tujyrymdaýǵa talpyndym. Úzildi-kesildi «Jasaldy» degen artyq bolar, ulttyq kúrestiń tarıh órindegi panoramasyn reprezentaııalaýǵa talpyndym. Talpyndym.
- Bular qashan shyǵady?
- Jazýshy Anton Chehovtyń áıgili frazasymen jaýap berer edim: «Eger pesanyń basynda qabyrǵaǵa myltyq ilýlibolsa, onda ol pesanyń sońyna qaraı atylýy kerek». Bir jaryq kórer, bir basylar, qudaıdan úmitimdi úzbeımin.
- Memlekettik mekemelerge habarlasyp kórmedińiz be? Olar ne deıdi? Solardyń jumysyn qoǵamdyq negizde atqaryp júrsiz degendeı.
- Balýan tasta da, bular boıynsha da quzyrly mınıstrlikterge qanshama ret hat jazdym. Samuryq Qazyna, tipten, áldeqandaı bir sporttyq bastamalardy qoldaıtyn qorlarǵa da. Biraq kezekshi bir japyraq qaǵaz, bir zańnamalarǵa siltegen jaýaptar aldym. Bárinen de qyzyǵy profıldi mınıstrlikterge mınıstr aýysqan saıyn jazyp turamyn. Al olardyń biz túgili qyzmetkerleriniń ózi aty-jóni men túrin jattap úlgere me eken dep oılaımyn keıde. Sumdyq aýysqysh.
Toqtańyz... Osydan birneshe kún buryn, o ǵajap, vıe mınıstr Serik Jarasbaevqa bir doskóńil kisi meni usynyp, qabyldaýynda boldym. Bul másele boıynsha taýǵa da, tasqa da soǵyp júrgen basym, «qolǵa túskenderiń osy shyǵar» dep biraz ishki renishim men kerneýimdi shyǵardym. Qattyraq ketken de tustarym boldy. Eshnársege ýáde bergen joq. Qoldaǵy úlgilerimdi alyp qaldy. Kóremiz. Bolar, bolmas ýaqyt kórsetedi. Biraq sonsha basshylardyń ishinde qabyldaý aktisin joǵary baǵaladym. Bul da bilgendik.
- Sonymen, balalarymyzdy qazaqsha kúreske beremiz be, bermeımiz be?
- «Ber», nege bermeske? «Berme» deıtindeı men kimniń shikirasy edim?! Alaıda «eger» der edim. Eger dzıýdodaǵydaı potenıal men múmkinshilikter jasalsa, berirek berý kerek. Qazaq kúresinde bári bolǵan. «Bolǵan». Tipten dzıýdodan asyp túsetin joıqyn kıeli tanym jasalǵan. Ádis-tásilderi jerde de, at ústinde de jasala beretin áskerı shaıqasqa arnalǵan túrleri de bolǵan. Qońyrat Alataý batyr sekildiler ondaı aıqasshyl túrleriniń tarıhta aty qalǵan eń maıtalmandary. Biraq belgili bir sebeptermen tarıhı tizbek úzilip, olardan keıingiler ajyrap qaldy. Balanyázirge birinshi kezekte dzıýdoǵa berse ol da tıimdi.Fýndament birinshi sol jaqta qalyptassyn. Oǵan deıin biz qazaqshanyń eski tamyrlaryn tiriltip, ilki dúnıetanym men oılaý júıesi, ádeptik qyryn dzıýdo, aıkıdodaǵydaı ábden pisirip, rettep, qalyptap alaıyq. Aýrýyn jasyrǵan óledi. Jalǵan pafosqa salyp, basty qumǵa tyǵyp, problemany elemeýge bolmaıdy. Meniń de jasap júrgenim sol. Onsyz qıyn qalde. Sosyn bireýge «búıt, súıt» deý abyroı bere bermeıtinin meniń janashyr beıresmı áńgimemniń resmıetke jetkenine tań qalyp otyrmyn.
Jalpy, qazaq halqy tól kúreske táýelsizdigi, osylaı iri el bolyp, álemniń toǵyzynshy terrıtorııasyn ıelenip otyrǵany úshin tarıhı turǵyda qaryzdar. Ol batyrlar ınstıtýtynyń bir bólimi retinde óz mıssııasyn atqardy. Sol arqyly jaýdy jeńip, aman qaldyq. Ony moıyndaımyn, moıyndaýymyz kerek.
- Áńgimeńiz endi durystaldy...
- Qazaq halqynyń óz kúresimen tarıhı baılanysy táýelsiz memlekettiń qalyptasýyna, onyń aýmaqtyq tutastyǵy men mádenı biregeıligine yqpal etken tereń mádenı kodta jasyrýly. Onyń mańyzy búgingideı sporttyq jarystar ótkizýmen ǵana shekteletin is-sharalar saıasaty aıasynan asyp túsedi. Bizdikiler bas salyp týrnırler ótkizýdi ǵana biledi. Al onyń mentaldyq negizderin damytýǵa nazar aýdarmaıdy. Qazaqsha kúres tek fızıkalyq kúshti ǵana emes, sonymen qatar qazaq etnosynyń irgeli sıpattamalaryna aınalǵan myqtylyq, tózimdilik jáne erkindik ıdeıasyn da beıneleıdi.
Tarıhı qazaq kúresi árqashan kúsh-qýatqa ǵana akent qoımaı, sonymen qatar eldik sana qalyptastyrýdyń ózindik «mektebi» boldy. Ulys jerlerin syrtqy basqynshylardan qorǵaǵan qazaq batyrlary da óz deneleri men rýhtaryn jaýǵa qarsy turý úshin jetildire quryshtaı berik etip otyryp, eń aldymen, kúres alańynda jattyqty. Qazaq úshin álemniń toǵyzynshy bóliginiń aýmaǵyn ıelený ulttyq jekpe-jekkke negizdelgen kúsh pen ulttyq birliktiń ishki resýrstaryn udaıy jumyldyrýdyń arqasynda múmkin boldy. Bul jerde kúres – ózin-ózi fızıkalyq-rýhanı jetildirý jáne dene bitimin saqtaý ádisi retinde ról oınady.
Aıta keterligi, qazaq kúresi dala halyqtaryna tán birlik pen yntymaqtastyq fılosofııasyn da sımvoldaıdy. Árbir arysqa shyǵý rýlar júıesinde óziniń qoǵamdastyǵynda mártebege degen umtylysty tárbıeleý arqyly beriktikti tekserýdi nyshandaǵan jáne bul beıbit júzege asqan. Sóıtip, kóshpendiler mádenıetindegi birlik pen ózara túsinistik ıdeıasyna qyzmet etip, ǵasyrlar boıy memlekettik aýmaqtyq tutastyqty saqtaýǵa múmkindik bergen mańyzdy faktorǵa aınaldy.
Sonymen, qazaqsha kúres fılosofııasy «Uly dala bıliginiń mádenıeti» uǵymymen de baılanysty, onda bılik, kúsh pen ádilettilik arasyndaǵy úılesimdilik ortalyq oryn alady. Táýelsiz saıası sananyń negizi bola otyryp, ulttyq kúres qazaqtarda qatal jaǵdaıda ómir súrý, óziniń mádenı murasyn qorǵaý jáne ýaqyttyń syn-tegeýrinderine beıimdelý qabiletin qalyptastyrdy.
- Sóz sońy ne aıtasyz?
- Shákárim atamyz «Sókkeniń bolsyn – súıgeniń, dostyǵyń bolsyn – kúıgeniń, ay tilmen tıgeniń, joǵalsyn dep minderi» degen. Qazekeń janyna tıgizip aıtpasań qozǵalmaıdy. Bálkim, bulaı sóıleýge meniń moraldyq turǵyda haqym joq ta shyǵar. «Eee, bir mádenıettanýshy, ózi palýan da emes, bizge áńgime aıtady» deýi múmkin. Biraq men bul jerde qazaq kúresiniń kásibı jaqtaryna, ádis-tásilderine, taǵy da basqa erejelerine qatysty sóılep turǵanym joq. Men mentaldyq negizderi men mádenı turǵysy, tulǵa qalyptastyrý júıesi men ıdeologııasynyń áńgimesin aıtýdamyn. Naqty qandaı algorıtmder arqyly qazaq kúresin dzıýdo sııaqty zııatker de rýhanı sportqa aınaldyrýǵa bolady? Birinshi kezekte tártip pen etıka, ıntellekt pen fılosofııa. Mine, osy negizderdiń negizi, baza deýge bolady. Osy baǵyttardy paıda bolǵyzyp, izdep taýyp, qaıta tiriltip, damytýǵa jumystaný kerek. Al basty strategııa men uıymdastyrýshylyq jaǵy meniń sharýam emes.
Jazýshy Júsipbek Aımaýytov «Ultty súıý» degen maqalasynda: «Qazaqtyń aty orystyń atynan ozsa, balýanyn balýany jyqsa, sheshenin shesheni sózden toqtatsa, mardymsyp, bar qazaq súısinip qalady. Qazaq jeńilse, orys ta dardııady. Noǵaı men qazaq, sart pen noǵaı egessin, olar da solaı» deıdi. Avtordyń bulaı jazýynda úlken mán bar.Biz de qashan qazaq kúresin álemdik kúreske aınaldyryp, oǵan qazaq shyǵyp, bárin jeńip, dardııar ekenbiz? Ol úshin tól kúreske modernızaııa, bitim-turpatyn qaıta qaraý men oı tujyrý kerek. Úmit úzilmesin!
- Suhbatyńyzǵa raqmet!
Samat ISAULY,
«Adyrna» ulttyq portaly
