م.وتەمىسوۆ اتىنداعى بقمۋ-ءنىڭ دوتسەنتى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، وبلىستىق قوعامدىق كەڭەستىڭ مۇشەسى، «ەرەن ەڭبەگى ءۇشىن» مەدالىنىڭ يەگەرى جاڭابەك جاقسىعاليەۆ:
«پاراسات – بايلىقتان جوعارى تۇرۋى ءتيىس»
- بۇگىنگى اڭگىمەمىز نەگىزىنەن رۋحاني ءومىرىمىز بەن ۇلتتىق قۇندىلىقتار تۇرعىسىندا وربىسە دەگەن تىلەگىم بار. وسى ورايدا العاشقى ساۋالىمدى دا توتەسىنەن قويسام دەيمىن: كوزى اشىق زيالى ازامات رەتىندە حالقىمىزدىڭ رۋحانيات سالاسىنداعى قازىرگى اياق الىسىنا، باعىت-باعدارىنا قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز؟ ءبىز وسى «بايلىق، بايلىق» دەپ ماتەريالدىق يگىلىكتىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ كەتكەن جوقپىز با؟
– ەل تاۋەلسىزدىگىمەن بىرگە نارىقتىق قاتىناستار ءھام جاھاندانۋ ىلەسە كەلدى. قازاق باسقا جۇيەگە كوشتى. نارىق جايلاعان زاماندا، رۋحاني قۇندىلىقتار ەمەس، ەكونوميكالىق تيىمدىلىك باستى ورىنعا شىقتى.
قازاقتىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ۇلتتىق قۇندىلىقتارى بىرتە-بىرتە ىشتەي سوگىلىپ، كوزدىڭ جاۋىن الاتىن قىزىلدى-جاسىلدى ماتەريالدىق دۇنيە العا سۋىرىلىپ شىقتى.
جەر جاھاندى اقشا بيلەگەن زاماندا اعايىنگەرشىلىك، باۋىرمالدىق، ىزگىلىك، مارتتىك، جومارتتىق، ت.ب. سىندى ۇلتىمىزدىڭ جۇلىنتۇتاسىن قۇراعان اسىل قاسيەتتەر كومەسكىلەنىپ، ۇلت كەلبەتى اقىرىنداپ وزگەرە باستادى.
بۇگىندە ەكونوميكاسى شارىقتاپ، بايلىعى شالقىعان باتىس ەلدەرىنىڭ دە رۋحاني ماسەلەدە تۇيىققا تىرەلگەنىن ماماندار ءجيى ايتىپ ءجۇر. سوندا نە ىستەمەك كەرەك دەگەن ماسەلە وسى رەتتە وزىنەن-ءوزى تۋىندارى حاق.
بىزدىڭشە، بۇل رەتتە الدىمەن اتا-بابامىزدىڭ ءجۇرىپ وتكەن ءداستۇرلى جولىن مۇقيات سارالاعانىمىز ءجون. قاتپارلى تاريحىمىزدىڭ تەرەڭىنە بويلاساق، «بايلىق» ۇعىمى تۋرالى قازاقتىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان وزىندىك دۇنيەتانىمى، پاراسات-پايىمى، كوزقاراسى بولعانىنا كوز جەتكىزەمىز.
كەڭەستىك بيلىك دارىپتەگەن تاپتىق سانا ابدەن بويىمىزعا ءسىڭىپ كەتكەندىكتەن بولار، ءبىزدىڭ بۇگىنگى قوعام تاۋەلسىزدىگىمىزگە وتىز جىلعا جۋىق ۋاقىت وتسە دە باياعى «باي مەنەن مولدانى، قويداي قۋ قامشىمەن» دەپ ۇرانداعان كەڭەستىك-كوممۋنيستىك رەجيم قالىپتاستىرعان تۇسىنىكتەن ءالى تولىق ارىلىپ بولماعانداي كورىنەدى.
وعان نەگىز باي-قۋاتتى ادامدارعا قوعامنىڭ ءالى قىرىن قاراۋى، ولارعا دەگەن حالىق قۇرمەتىنىڭ تومەندىگى جانە ەلىمىزدە ورتا تاپتىڭ قالىپتاسۋى مەن كەدەيشىلىكتى ەڭسەرۋ جولدارىنىڭ باياۋلىعى.
ال، بۇرىنعى قازاقتىڭ ۇلتتىق ساناسى «كىم باي بولعىسى كەلمەيدى، قۇدايى قالامايدى»، «ءۇيىڭ جانعا تولسىن، قوراڭ مالعا تولسىن»، «قۇلىنىڭ ءوسىپ تاي بولسىن، ۇلىڭ ءوسىپ باي بولسىن»، «سۇلۋ اتتىڭ كوركى – جال، ادامزاتتىڭ كوركى مال» (اباي قۇنانباەۆ), «ماقتان ءۇشىن مال جيما، جان ءۇشىن جي، قازاققا كوز سۇزبەستىڭ قامى ءۇشىن جي» (شاكارىم قۇدايبەرديەۆ), -دەگەنگە ساياتىن ەدى.
ەۋروپالىق جانە رەسەيلىك بىرقاتار زەرتتەۋشىلەر ءحىح عاسىرعا دەيىن دالا تۇرعىندارى تۇگەلدەي دەرلىك داۋلەتتى بولعانى جايلى قىزىقتى دەرەكتەر كەلتىرەدى. قازاق حالقى داۋلەتتى عۇمىر كەشكەن.
بايلىق مىڭداعان مال باسىمەن ەسەپتەلگەن. حالىق زەردەسىندە تاۋكە حان ەل بيلەگەن كەز «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان» تىنىش بەرەكەلى زامان بولىپ قالعانى ايتىلسا، اقىن ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلى «ابىلاي حان زامانىندا ءاربىر ەكىنشى قازاقتىڭ داۋلەتتى، باي بولعاندىعىن» جازادى.
بىراق بۇل جەردە ەرەكشە نازار اۋدارارلىق ءبىر نارسە بار. قاي زاماندا دا، قاي قوعامدا دا بايلاردىڭ ءبارى «سۇتتەن اق، سۋدان تازا» بولدى دەسەك، اقيقاتتان الشاق كەتكەن بولار ەدىك.
– ماسەلەن?
– شىعايبايلار، قارابايلار، ساسىقبايلار، يتبايلار بۇرىندا بولعان جانە وندايلاردىڭ قازىردە بار ەكەنىن جالپاق جۇرتقا جەتكىزىپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق. بۇگىنگى جەمقورلىق – بولەك اڭگىمە. وسى ورايدا قوجا احمەت ءياسساۋيدىڭ: «دۇنيە مالدى جيعاندار – اقتى قارا قىلعاندار، جاقىن مالىن العاندار» دەگەنى ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى.
يا، مەدالدىڭ ەكى جاعى بار. سايكەسىنشە، باق-داۋلەتى ورتايماعان، قازاق حالقىنىڭ گەنوفوندى مەن ۇلت رۋحانياتىنا ايرىقشا ۇلەسىن قوسىپ، قازاق تاريحىنىڭ تورىنە جايعاسقان تەكتى اۋلەتتەرىمىز مەن مۇندالايدى.
بۇعان ءحىح عاسىرداعى ۇلت ماقتانىشتارى اباي قۇنانباەۆ، شوقان ءۋاليحانوۆ، ىبىراي التىنسارين، مۇحاممەدسالىق باباجانوۆ، ت.ب. ايتۋلى تۇلعالاردىڭ بەدەلدى، ءدۇمدى، ايگىلى ورتادان شىققاندىعىن ايتساق تا بولادى.
پاتشا زامانىندا قازاق دالاسىن وتارلاۋ ماقساتىندا زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەن ورىستىڭ اسكەري تاريحشىلارى قازاقتاعى «باي» ۇعىمىن ورىستىڭ «بوگاتىي» سوزىمەن ەش سالىستىرۋعا بولمايتىنىنا ارنايى نازار اۋدارعان.
قازاقتارداعى ونىڭ تۇپكى ءمانى ورىستارداعىداي تەك ماتەريالدىق يگىلىكتەردى يەلەنگەن جاندارعا ەمەس، سونىمەن قاتار رۋحاني قۇندىلىقتارعا دا قول جەتكىزىپ، حالقىنىڭ ىقىلاسىنا بولەنگەن ەرەكشە تۇلعالارعا عانا قاراتا ايتىلعانىن ايرىقشا اتاپ وتكەن.
– ياعني ءسوزىڭىزدىڭ اۋانىنان اڭعارعانىم، بۇكىل گاپ تاپ وسى جەردە جاتىر دەيسىز عوي. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا قازاقتىڭ تۇسىنىگىندەگى رۋحاني ءھام ماتەريالدىق بايلىق دەگەنىمىزدىڭ ءوزى «ەكى تىزگىن، ءبىر شىلبىردى تەڭ ۇستاعان» عازيز جانداردى كوز الدىڭا اكەلەدى ەكەن. ويىڭىزدى ءارى قاراي ساباقتاي تۇسسەڭىز؟
دانا قازاق مۇنى قوس اۋىز سوزگە سىيعىزىپ: «مالىم جانىمنىڭ ساداعاسى، جانىم ارىمنىڭ ساداعاسى» نەمەسە «بايلىقتى نە اققان تەردەن سۇرا، نە قارا جەردەن سۇرا»، - دەپ ءتۇيىپ تاستاسا، دىنىمىزدە دە پايعامبارىمىز مۇحاممەدتىڭ (س.ع.س.): «اينالاسىمەن قارىم-قاتىناستا بايلىقتى ءبىرىنشى ورىنعا قويعان ادامداردان ادىلدىك، جاقسىلىق پەن ادامدىق كۇتپە» دەۋ سەبەبىنە كوز جىبەرگەن.
قىسقا ايتقاندا قايناعان ەڭبەك، توككەن تەرمەن جينالعان بايلىققا ۇركە قاراماعان ءجون. مەملەكەتتىڭ شاعىن بيزنەستى سوڭعى ءۇش جىل بويى تەكسەرۋگە موراتوري جاريالاۋى دا وسى جايتتارمەن بايلانىسىپ جاتىر. كاپيتالدىڭ قورلانۋىنىڭ شاپشاڭ ءجۇرۋى بۇگىنگى ەلىمىز ءۇشىن دە وتە ماڭىزدى.
قازاققا كوپ نارسە كەرەك. سونىڭ ءبىرى – ۇلتتىق بۋرجۋازيا. بۇل سوزىمىزگە بۇلتارتپاس دالەل – كەزىندە الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ ۇلتتىق بۋرجۋازيانىڭ مۇددەسىن جان-تانىمەن قورعاعانى.
قاراپايىم ءبىر مىسال. بايىعان ادام ەڭ كەمىندە بالاسىنىڭ تەرەڭ ءبىلىم الۋىنا مۇمكىندىك جاسايدى. ءبىلىمدى ۇرپاق كوبەيەدى. بۇل – ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيانىڭ ساپالىق تۇرعىدا كۇشەيۋىنە جول اشادى.
وسى ورايدا حح عاسىردىڭ باسىندا مىڭداعان قازاق جاستارىنىڭ رەسەي مەن شەتەلدەردە ءبىلىم الىپ، الاشوردا ۇكىمەتىن قۇرعانى سانادا جاڭعىرادى. ۇلتتىق بۋرجۋازياسى مەن ۇلتتىق ينتەلليگەنتسياسى قادامىن تەڭ باسىپ، اياعىنان تىك تۇرعان ەلدە ۇلتتىق ەليتاعا سۇرانىس تۋادى.
تۇسىنگەن جانعا مۇنىڭ ءبارى شىرماۋىقشا شىرماتىلىپ، ءبىر-بىرىمەن ساقينالاي تىزبەكتەلىپ بايلانىسىپ جاتقان شىنجىرلى دۇنيەلەر. ءتۇپتىڭ-تۇبىندە قازاقتىڭ كوسەگەسىن كوگەرتەتىن – ارى تازا ۇلتتىق ەليتا.
وسىندايدا يتاليا ساياساتتانۋشىسى گاەتانونىڭ: «مەملەكەتتە عىلىمعا باسا ءمان بەرىلگەن جاعدايدا – عىلىمي ەليتا، بايلىقتىڭ جاڭا كوزى اشىلعاندا – تەحنوكراتتىق ەليتا، يدەولوگيا باسقا سالاعا بۇرىلعاندا – ءدىني نەمەسە ۇلتتىق ەليتا بيلىككە كەلەدى» دەگەنى ويعا ورالادى.
بۇل ۇزىندىدەن ەكونوميكاسى شيكىزاتقا بايلانعان ەلدەردە بيلىكتە تەحنوكراتتىق ەليتانىڭ كەۋدەلەيتىنى تايعا تاڭبا باسقانداي كورىنىپ-اق تۇر. ءبىز سياقتى شيكىزاتقا تىكەلەي تاۋەلدى ەلدەردىڭ جاعدايىن وسىدان-اق تۇسىنە بەرۋگە بولادى.
شيكىزات دەگەننەن شىعادى. اراب الەمىندەگى مۇنايدان تۇسەتىن ميللياردتارعا شەيحتار تۇرعىزىپ جاتقان كوك اسپانمەن تالاسقان وتە ءزاۋلىم، كەلبەتى مەن ساۋلەتى كەلىسكەن عيماراتتار مەن جانناتتىڭ گۇلزار باعىنداي، قاراۋعا كوز كەرەك قوناقۇيلەرگە تاڭداي قاعىپ، تامسانا قارايتىنىمىز ەشكىمگە جاسىرىن ەمەس.
الايدا ساياسي ساراپشىلار وسى ءبىر شىلقىعان بايلىق سول ەلدەگى جوعارى ساپالى تەحنولوگيالار مەن ءوندىرىستىڭ يننوۆاتسيالىق سالالارىن جەدەلدەتۋگە ۇلەس قوسا الماعانى ءوز الدىنا، سوڭعى بىرنەشە ونجىلدىقتا بۇل ەلدەردەن دۇنيەجۇزىنە ايگىلى بىردە-ءبىر عالىمنىڭ، جازۋشىنىڭ، كومپوزيتوردىڭ نەمەسە وليمپيادا چەمپيونىنىڭ شىقپاعانىن العا تارتادى.
داڭقتى جەرلەسىمىز قادىر مىرزا ءالىنىڭ «كلاسسيكتەر – جەتىمدەردەن شىعادى» دەگەنى وسى ويمەن ساباقتاسىپ جاتىر. دەمەك، پاراسات – بايلىقتان جوعارى تۇرماعان ەلدە، ەشقانداي ىلگەرىلەپ العا جىلجۋ، گۇلدەنە كوركەيىپ، قارىشتاپ دامۋ بولماق ەمەس.
عافۋ وتىنەمىن! وسى جەردەن اڭگىمەڭىزدى ۇزۋگە تۋرا كەلىپ تۇر. رۋحاني بايلىق پەن ماتەريالدىق بايلىقتىڭ ءبىر-بىرىمەن استاسىپ، ۇندەسىپ جاتقان دۇنيەلەر ەكەنىنە كەڭىرەك توقتالىپ، ءبىراز كوسىلدىڭىز. ەندى جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي، رۋحانيات سالاسى حاقىنداعى ويىڭىزدى بىلگىمىز كەلەدى؟
– ارينە، بۇل ساۋالىڭىزعا ءبىر-ەكى اۋىز سوزبەن باعا بەرۋ قيىن بولار. ءسىز ايتىپ وتىرعان رۋحانيات دەگەنىمىزدىڭ ءوزى «باسى بۇلاق، اياعى تەڭىز» بايتاق سالا. تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ەل بيلىگى مادەني-رۋحاني باعىتتا ءتۇرلى باعدارلامالار قابىلداپ، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قىرۋار جۇمىستار اتقارىلدى. مۇنى مويىنداماۋ – اقيقاتقا قيانات.
باسقاسىن ايتپاعاندا، سوڭعى جىلدارى «رۋحاني جاڭعىرۋ» اياسىندا قولعا الىنىپ، تىندىرىلعان ىستەردىڭ ءوزى ءبىر توبە. اتالعان ستراتەگيالىق باعدارلامانىڭ وبلىسىمىزداعى ساراپشىلار كوميسسياسىنىڭ ءبىرى رەتىندە وسىدان جىل جارىمداي ۋاقىت بۇرىن وبلىستىق «ورال ءوڭىرى» مەن رەسپۋبليكالىق «ايقىن» گازەتتەرىنە وڭىرىمىزدەگى اتقارىلعان جارقىن ىستەر حاقىندا كولەمدى ساراپتامالىق ماقالامىزدى جاريالاعان ەدىك.
ءسوز ورايىندا ايتا كەتكەننىڭ ارتىقتىعى جوق، «رۋحاني جاڭعىرۋ» سونشالىقتى قارقىنمەن، قۋاتتى ەكپىنمەن باستالىپ ەدى، «سوڭى سيىرقۇيىمشاقتانىپ بارا جاتقان جوق پا؟» دەگەن بالاما پىكىرلەر دە بار.
دەسەك تە، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ بەرگەنى مەن بەرەرى وراسان. ەلىمىز بويىنشا قانشاما مادەني وشاقتار، مەكتەپتەر، اۋرۋحانالار، بالا-باقشالار بوي تۇزەدى نەمەسە زاماناۋي عيماراتتار تۇرعىزۋ ءالى دە جالعاسىپ جاتىر.
ونىڭ ءبارىن ايتىپ جاتۋدىڭ قازىر قاجەتى دە بولا قويماس. باسقاسىن ايتپاعاندا، ءوزىمىزدىڭ وبلىس ورتالىعىنداعى ح.بوكەەۆا اتىنداعى قازاق دراما تەاترى مەن ق.مىرزا ءالى اتىنداعى مادەنيەت جانە ونەر ورتالىعىنداعى قايناپ جاتقان جۇمىستاردى كورىپ سۇيسىنەسىڭ.
كەشەگى كەڭەستىك ءداۋىردى بىلاي قويعاندا، ەگەمەندىكتىڭ ەلەڭ-الاڭىندا شاھارىمىزدا وسىنداي ۇلتتىق ونەر مەن مادەنيەتتى اسقاقتاتاتىن يگى ىستەر بولدى ما؟! وسى جىلدان باستاپ ءبىلىم، مادەنيەت سالاسىنىڭ قىزمەتكەرلەرىنىڭ جالاقىسىنىڭ كوتەرىلەتىندىگى دە كوڭىلگە جىلىلىق ۇيالاتادى.
ءيا، جاسالىپ جاتقان وڭدى، جاقسى دۇنيەلەرىمىزدى بىزدەن ەشكىم تارتىپ الماسى حاق. ۇلتتىق يدەولوگيا – مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ ءبىر قۇرامداس بولىگىنە اقىرىنداپ اينالا باستادى.
وسى رەتتە مىنا نارسەگە توقتالعىم كەلەدى. فورماتسيالاردىڭ الماسۋى، تارقاتىپ ايتساق، جوسپارلى ەكونوميكادان نارىقتىق ەكونوميكاعا كوشۋ جالپى قوعامدى، سونىڭ ىشىندە زيالى قاۋىمدى دا ەسەڭگىرەتىپ تاستادى. اسىرەسە، تاۋەلسىزدىك تۇسىندا جازۋشىلار مەن اقىندار، عالىمدار مەن ۇستازدار، مادەنيەت پەن ونەر يەلەرىنىڭ مىسى باسىلىپ قالدى.
ويتكەنى كەڭەستەر وداعىنىڭ تۇسىندا ولارعا كورسەتىلگەن سىي-قۇرمەت پەن مەملەكەتتىك قولداۋ كوزدەن ءبىر ساتتە بۇلبۇل ۇشتى. رۋحاني سالاداعى ورتا، بەينەلى تىلمەن ايتساق «جىنىنان ايىرىلعان باقسىنىڭ» كۇيىن كەشتى.
– وسى پىكىرىڭىزگە تۇزدىق رەتىندە مىنا نارسەنى ەسىڭىزگە سالعىم كەلەدى. قوعامدا بۇگىن ۇلكەن ديسكۋسسيا بولىپ جۇرگەن ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى – قالامگەرلەردىڭ كىتاپتارىن شىعارۋداعى قيىندىقتار نەمەسە ونىڭ تارالىمىنىڭ ازدىعى، جالپى كىتاپ توڭىرەگىندەگى پايىمىڭىزبەن ءبولىسىپ وتىرساڭىز؟
– كەڭەستىك-كوممۋنيستىك جۇيە كوركەم ادەبيەتتى ءوز يدەولوگياسىنىڭ الاڭىنا اينالدىرا العانى سونداي، سول كەزدە كىتاپتار مەملەكەتتىك تاپسىرىس بويىنشا جۇزدەگەن مىڭ تيراجبەن شىعاتىن ەدى.
جازۋشىلار مەن اقىندار ءبىر جىلدا ءبىر كىتاپ جازىپ، ءبىر تەمىر تۇلپاردى تاقىمدايتىن ۋاقىت بولدى. قازىرگى تىلمەن ايتساق، ولار شىعارماشىلىعىن بيزنەسكە، ياعني پايدا تابۋعا ارنادى.
ونىڭ ورنىنا قازىر ءبىر تويدا ءبىر «ارعىماقتى» اۋىزدىقتايتىن زامان كەلدى. تەك جازۋشىلاردىڭ ورنى ءانشى، اسابالارمەن الماستى. قازاق ايتادى: «ءار ۋاقىت – ءبىر ۋاقىت» دەپ. بۇل – بولەك اڭگىمە.
كەيبىر دەرەكتەر بويىنشا كلاسسيك جازۋشىمىز ءا.نۇرپەيىسوۆتىڭ «قان مەن تەرى» مەملەكەتكە ءبىر ميلليون سوم پايدا ءتۇسىرىپتى. ول كەزدە 1 دوللارىڭ قۇنى كەڭەس سومىنا شاققاندا 86 تيىندى قۇراعان ەكەن.
قىرداعى كەز كەلگەن شوپان مەن مالشىنىڭ، ديقان مەن قىرمانشىنىڭ كەرزى ەتىگىندە «جۇلدىز» بەن «جالىننىڭ» قىستىرۋلى، بىرگە جۇرگەنىن كورگەن بۋىننىڭ وكىلىمىز. اتالعان جۋرنالدار سول زاماندا 200 مىڭ دانادان كەم شىقپايتىن. ەسىمىزدە قالعانى سول كەزدەگى قوعامنىڭ ادەبيەتكە دەگەن قۇمارلىعى مەن قىزىعۋشىلىعى جويقىن بولاتىن.
ۋاقىت جىلجىدى. زامان وزگەردى. قانداي شەدەۆر، قانداي كلاسسيك بولسا دا اقىن-جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارى 2000-اق دانامەن، بەرتىن كەلە 5000 تارالىممەن جارىق كورە باستادى. ءتىپتى وعان جەتە الماي جۇرگەن قالامگەرلەر قانشاما؟! ەندىگى جەردە مەملەكەت كىتاپتاردى بۇرىنعىداي مول تيراجبەن شىعاراتىن داستۇردەن الشاقتاي باستادى.
ويتكەنى سۇرانىسى مەن ۇسىنىسى تەڭدەي تارازىعا تارتىلاتىن نارىقتىق ەكونوميكانىڭ تالابى باسقاشا ەدى. تاۋەلسىزدىكتىڭ تاڭسارىسىندەگى حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ شاتقاياقتاۋى، كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرلىك حالىقتىڭ كوركەم ادەبيەتكە، جالپى رۋحانياتقا دەگەن ىنتاسىن تومەندەتتى.
بىرتە-بىرتە كىتاپتى ينتەرنەت الماستىرىپ، حالىق وزىنە كەرەگىن عالامتوردان الا باستادى. كاپيتاليزممەن بىرگە حالىقتىڭ تانىمدىق تالعامى وزگەرىپ، ەندىگى كەزەكتە «قالاي بايۋعا بولادى؟، قالاي اقىلدى بولۋعا بولادى؟، قالاي كوشباسشى بولۋعا بولادى؟»، ت.ب. موتيۆاتسيالى دۇنيەلەر ءوتىمدى تاۋارعا اينالدى.
مىسالى، امەريكاندىق كاسىپكەر، جازۋشى، مۇعالىم روبەرت كيوساكيدىڭ «باي اكە، كەدەي اكە» اتتى كىتابى سياقتى دۇنيەلەر جاستار تاراپىنان جاپپاي سۇرانىسقا يە بولىپ، قازاق تىلىنە اۋدارىلىپ، شاپشاڭ تارالا باستادى.
سول سياقتى شەت ەلدە وقىپ، ءبىلىم الىپ كەلگەن پوليگلوت ءھام جاڭاشىل زامانداسىمىز ش.مۇقان ۋاقىت سۇرانىسىنا وراي الەمدىك ءىنجۋ-مارجانداردى ورىس ءھام انا تىلىنە ءتارجىمالاپ، زاماناۋي باعىتتاعى تىڭ جوبالاردى قولعا الىپ، جاڭا توپتامالارىن كەڭىنەن اينالىمعا ەنگىزىپ جاتىر.
قىسقاسى، زامانا سۇرانىسىنا وراي رۋحاني دۇنەلەرىمىزدىڭ سيپاتى وزگەرىسكە ءتۇستى.
سوز اراسىندا ەل تاۋەلسىزدىگىمەن بىرگە ينتەرنەت كەلگەنىن ايتىپ قالدىڭىز. بۇگىنگى ءومىردىڭ اجىراماس بولىگىنە اينالعان عالامتوردىڭ بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ اراسىندا ىقپالى وراسان زور ەكەنىن بىلەمىز. مۇنىڭ قوعامدىق ومىرىمىزگە تيگىزىپ جاتقان اسەرى جونىندە نە ايتار ەدىڭىز؟
– قازىرگى قوعامدىق ساناعا ينتەرنەتتىڭ، سونىڭ ىشىندە الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ اسەرى مەيلىنشە كۇشتى. اقپارات عاسىرى كەلدى. مىلتىقسىز مايدان باستالدى. اسىرەسە سىرتقى كۇشتەر مەن ساياسي تەحنولوگتار اقپارات كەڭىستىگىنە ەركىن كىرىگە باستادى.
قازىر بيلىك پەن بۇقارانىڭ اراسىنداعى اقپاراتتا تسەنزۋرا ءھام فيلتر جوق. بۇرىنعىداي ەش نارسە سۇزگىدەن وتپەگەندىكتەن، اقپارات تاسقىنىنىڭ ىشىندە «اسىلى» مەن «جاسىعى» قاتار جۇرەتىن بولدى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە حالىقتىڭ ساياسي ساۋاتى مەن ۇلتتىق ساناسى جاڭا كەزەڭگە قادام باستى.
اقيقاتىن ايتساق، الەۋجەلىلەردە بيلىككە دەگەن حالىق تاراپىنان اگرەسسيا ءورشىپ تۇر. قازاقتا: «اۋرۋىن جاسىرعان ولەدى» دەگەن دانالىق ءسوز بار. وسىنىڭ ءبارىن كورىپ-ءبىلىپ وتىرعان پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت توقاەۆ كەشەگى «اباي جانە ءححى عاسىرداعى قازاقستان» اتتى ماقالاسىندا «حالىقتىڭ بيلىككە دەگەن قۇرمەتى بولماسا – ەلدىگىمىزگە سىن. سوندىقتان ازاماتتارعا، اسىرەسە، جاستارعا مەملەكەتتى سىيلاۋدىڭ ءمان-ماڭىزىن ءتۇسىندىرۋ قاجەت» دەگەندى اشىپ ايتتى.
بايقاۋىمىزشا، ەلىمىزدە مەملەكەتشىلدىك ساياساتتى تەرەڭ قاۋزاپ، ەگجەي-تەگجەيلى تالداۋ جاسايتىن ساۋاتتى اناليتيكتەر سيرەك. ولاي دەۋىمىزگە نەگىز الەۋجەلىلەردە بەلسەندى بلوگەرلەر اتىنان بيلىككە قاراتا ايتىلعان سىني پوستتارعا كوپ جاعدايدا ۇكىمەت تاراپىنان ورىندى ءۋاج نەمەسە سىندارلى سالماقتى جاۋاپتار قايتارىلا بەرمەيدى.
مەملەكەت ۇنەمى قورعانىستا جۇرگەن ويىنشىنى كوز الدىڭا اكەلەدى. سودان كەيبىر ساياسي-الەۋمەتتىك ماسەلەلەرگە بايلانىستى حالىقتىڭ كوڭىلىندەگى كۇدىك سەيىلمەي، قايتا قويۋلانا بەرەتىندەي كورىنەدى.
وتكەن جولى «جاس الاشتا» جارىق كورگەن ەرلان كاريننىڭ «مەملەكەتتىلىك جانە مەملەكەتشىلدىك» اتتى ماقالاسىنداي تۇششىمدى دۇنيەلەرگە قوعام شولدەپ وتىر. كوتەرىلگەن ماسەلە بويىنشا ۋاقىتىندا تاريحتىڭ تۇڭعيىعىنا تەرەڭ بويلايتىن كەمەڭگەر كەكىلباەۆتىڭ قولتاڭباسى ەرەكشە بولاتىن.
تاعى ءبىر نازارا اۋدارارلىق ماسەلە، بىزدە بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى بيلىكتىك جانە وپپوزيتسيالىق باعىتتا بولىپ، ەكىگە بولىنەتىنى بەلگىلى. ەل بيلىگى جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتتى ءبىرى دارىپتەپ، ماقتاسا، ال ەكىنشىسى سىناپ، داتتايدى.
بۇل جالپاق جۇرتقا بەلگىلى. ەشقانداي جاڭالىق ەمەس. ماعان، بىزگە تسەنتريستىك ءھام ارالىق باعىتتى بەرىك ۇستاناتىن جاڭا زاماناۋي باسىلىمدار كەرەك سياقتى بولادى دا تۇرادى.
ەش جاعىنا بۇرا تارتپايتىن، حالىقتى ءبىر ورتاق مۇددەگە بىرىكتىرىپ، ءبىر ماقسات، ءبىر بولاشاققا اپاراتىن مەرزىمدىك باسپاسوزدەر – زامان تالابى. بىزدە كۇشتى وپپوزيتسيالىق پارتيالار مەن قوزعالىستار بولماعانىنا قاراماستان الەۋمەتتىك جەلىنىڭ ءوزى قوعامنىڭ بارومەترىنە اينالا باستاعانداي سەزىلەدى.
– بۇگىنگى قازاق قوعامىنىڭ، ءتىپتى قازاق رۋحانياتىنىڭ دەۋگە دە بولادى، ءبىر بولشەگىنە اينالىپ كەتكەن توي-توپىر تۋرالى نە ايتار ەدىڭىز؟ ءبىر كەزدە اكادەميك ز.قابدولوۆ «قازىر توي تويلايتىن زامان ەمەس، وي ويلايتىن زامان» دەگەن ەدى. الايدا قازاقتىڭ بۇل «دەرتى» ءالى اسقىنىپ تۇرعانداي ما؟
– ءيا، بۇگىنگى قوعامداعى كۇيىپ، ورتەنىپ تۇرعان ماسەلەنى ورىندى كوتەردىڭىز. ەلىمىز ەگەمەندىككە قول جەتكىزگەننەن كەيىن، الدىمەن وتارشىل زاماندا ەلەۋسىز قالعان ۇلىلارىمىز: حاندار، بيلەر، باتىرلارىمىز، مادەنيەت قايراتكەرلەرىنىڭ ەسىمدەرىن جاڭعىرتۋ باعىتىندا يگىلىكتى ىستەر باستالدى. بۇل – دۇرىس قادام بولاتىن. ول ساياسات ءالى جالعاسىپ جاتىر.
اسىل بابالارىمىزدىڭ ەسىمدەرىن ۇزدىكسىز دارىپتەپ، ولارعا تاعزىم ەتۋ بەرتىن كەلە ەلىمىزگە تانىمال كورنەكتى اقىن-جازۋشىلارىمىز بەن اكادەميك-پروفەسسورلارىمىزدىڭ ياعني، زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ مەرەيتويلارىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە وتكىزۋگە ۇلاسسا، بۇگىندە توي تويلاۋ جاپپاي بۇقارالىق، حالىقتىق سيپات الدى.
ۇل بالانىڭ ۇيلەنۋ تويى مەن قالىڭدىقتىڭ ۇزاتىلۋ تويىن ەسەپتەمەگەندە، شىلدەحانا، تۇساۋكەسەر، سۇندەت توي، ءتىلاشار، مەكتەپ ءبىتىرۋ، جوو-عا ءتۇسۋ، ونى ءبىتىرۋ، تۇلەكتەر كەزدەسۋى، جاڭا جىل، قۇدالىق، 25-30 جاستان 80-90 جاسقا دەيىنگى مەرەيتويلار شەرۋى، ءتىپتى كۇندەلىكتى سوعىمعا قوناق شاقىرۋ مەن جاڭاقونىس تويىنىڭ ءوزىن تويحانالار مەن مەيرامحانالاردا ءسان-سالتاناتپەن وتكىزۋ جارىسقا اينالىپ، ناتيجەسىندە قوناقجاي حالقىمىزدىڭ اتا ءداستۇرى تاربيەلىك مانىنەن ايىرىلا باستادى.
قازىر مەيرامحانالار مەن ءدامحانالاردىڭ، اسابالار مەن انشىلەردىڭ داۋرەنى ءجۇرىپ-اق تۇر. قازاق جالاقىسىنىڭ جارتىسىن تويعا بەرەتىن بولدى. قازاق قوعامىنىڭ تويدان شارشاعانى ءوز الدىنا، داڭعازالىق پەن داراقىلىق شەگىنە جەتتى.
قايسىبىر اپتالاردىڭ سوڭعى ءۇش كۇنىندە قازاقتىڭ تويى مەن قۇدالىعى ءھام ساداقاسىنىڭ قاتار كەلەتىنى ەشكىمگە جاڭالىق بولماي قالدى. سايىپ كەلگەندە حالقىمىزدىڭ عاسىرلار بويى ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسقان مەيماندوستىق سالتى – ۇلت مادەنيەتىنىڭ ەڭ وزىق كورىنىسى بولۋدان قالىپ بارادى.
ەلىمىزدە تاۋەلسىزدىك جىلدارى تۇرعىزىلعان ون مىڭداعان تويحانالاردىڭ دامىلسىز جۇمىس جاساپ، جەمىس-جيدەكتەر مەن كوكونىس نەمەسە باسقا تاعام تۇرلەرىنىڭ كورشى ەلدەردەن فۋرالارمەن اعىلىپ كەلىپ جاتقانىن كوز الدىڭىزعا ەلەستەتىپ كورىڭىزشى.
وسىنىڭ ناتيجەسىندە ەلىمىزدە اس-سۋدىڭ باعاسى اسپانداپ، شارىقتاپ تۇر. ونىڭ اۋىر زاردابىن تارتىپ وتىرعان سول قارا حالىقتىڭ ءوزى. ەلىمىزدە تاماق ونەركاسىبى ءالى تولىق قالىپتاسىپ بولماعاندىقتان، كورشىلەرىمىز قىتاي مەن وزبەك ونىمدەرىنىڭ تۇراقتى تۇتىنۋشىسىنا اينالىپ، قازاقتىڭ بار جيعان-تەرگەن دۇنيەسى سىرتقا كەتىپ، ولاردى بايىتىپ جاتقاننان باسقا حالقىمىز ەش پايدا كورىپ وتىرعان جوق.
ال ەلىمىزدەگى باسقا ۇلتتار مەن ۇلىستار دا مۇنداي ءداستۇر بار ما؟! جوق، ارينە. ويتكەنى مەنتاليتەت باسقا. بىراق جاراتىلىسىنان «كەڭ بولساڭ، كەم بولمايسىڭ» دەيتىن دارقان قازاقتىڭ بۇعان بالەندەي باس قاتىرىپ جاتقانى شامالى. كۇندە ويىن، كۇندە توي!
وسىنىڭ سالدارىنان كاسىپكەرلەرىمىز زاۋىت پەن فابريكا ەمەس، تويحانالار مەن ويىنحانالار سالىپ ۇلگەرە الماي جاتىر. تەلەارنالاردى اشىپ قالساق تا سول كورىنىس: تاربيەلىك ماعىناسى تومەن باعدارلامالار، ارزان ازىلدەر، قۇنسىز اندەر مەن سول باياعى ورتانقول انشىلەر مەن اسابالار.
بۇل جەردە اسابالار مەن انشىلەرگە ەشقانداي وكپە نە رەنىشىمىز جوق نەمەسە ولارعا شۇيلىگۋدەن اۋلاقپىز، قۇداي ونداي ارزان اڭگىمەنىڭ بەتىن اۋلاق قىلسىن.
تەك اڭگىمەنىڭ ورايىندا ءبىزدىڭ بۇگىنگى قوعامنىڭ جالپى كورىنىسىن ايتىپ وتىرعان جايىمىز. سوڭعى كەزدە انشىلەر مەن سپورتشىلاردى كوزسىز قۇرمەتتەۋ تەك بىزدە ەمەس، الەمدىك ۇردىسكە اينالىپ بارا جاتقانى ءجيى ايتىلىپ ءجۇر.
ونەركاسىبى دامىماعان، ىرگەلى عىلىمى مەن تەحنيكاسى ارتتا قالىپ، تەك توي-تويلاۋمەن گولايتتاپ جۇرگەن، ينتەللەكتۋالدارى مەن تەحنارلارىنان بۇرىن، ءانشىسى مەن اساباسىنا ايرىقشا سۇرانىس تۋىپ تۇرعان ەلدە بولاشاقتا ق.ساتباەۆ، ءا.مارعۇلان، م.اۋەزوۆ، ە.بەكماحانوۆتار سياقتى بىرەگەيلەر قانشالىقتى شىعادى دەپ ەرىكسىز ويعا شوماسىڭ جانە بۇل باعىتىمىز ەل تاۋەلسىزدىگىنە دە قاۋىپتى.
– قازاق – شاشپا حالىق. دۇنيەنى شاشۋ ءۇشىن جيناماي ما؟
يا، ونىڭىز راس. تابيعاتىمىز سولاي. بىراق كاپيتاليزم قازاقتىڭ ول مىنەزىن كوتەرمەسى حاق. بىزدىڭشە، الداعى 10-15, مۇمكىن 5-10 جىلدا قازىرگى قاپتاعان سانسىز تويلار قازىرگىدەن سيرەيدى.
كاپيتاليزم ەرتە مە، كەش پە قازاقتىڭ «مىنەزىن» ايتەۋىر ءبىر تۇزەيدى. ءوزىنىڭ تالاپتارىنا يكەمدەپ، قالىبىنا سالادى. مەن بۇل جەردە شاشپالىق پەن ىسىراپشىلدىق ماسەلەسىنە قاتىستى ايتىپ وتىرمىن. بۇل – نارىقتىڭ زاڭى.
كەيبىر وقىرمانعا ءبىزدىڭ بۇل ويىمىز «بايدىڭ اسىن قىزعانعان بايعۇس قۇساعانداي» بوپ كورىنۋى مۇمكىن. مۇمكىن مۇنىڭ ءبارى باي-باعلاندار مەن قاسقا-جايساڭدارعا جاراسىپ، ۇيلەسەتىن تىرلىك بولار. اتام قازاق «باي بايعا قۇياتىنىن دا» ايتىپ كەتكەن.
ال اقيقاتى سول بۇل جاعداي بۇقارانىڭ كوپشىلىگىنىڭ قالتاسىنا وڭاي تيمەي وتىرعانى انىق. حالىقتىق قيسىنعا سالساق، بۇگىنگى قازاق «كەدەي باي بولسام، باي قۇداي بولسام دەپ» الاشاپقىن بولىپ، ۋاقىتىن بوسقا وتكىزىپ جۇرگەندەي كورىنەدى.
ءيا، قازاقتىڭ بۇلاي قوناقجاي، كوپشىل، نامىسشىل بولۋىنىڭ سىرى تەرەڭدە جاتىر. از ەڭبەك ەتىپ، كوپ ءونىم الاتىن كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلدانعان باتىر حالىقتىڭ مىنەزى «ۋ ىشسەڭ رۋىڭمەن»، «تەگى ءبىردىڭ نامىسى ءبىر» دەپ اعايىنشىل، ۇجىمشىل، ەلشىل بولىپ قالىپتاستى.
حاننىڭ الدىندا قاسقايىپ قارسى تۇرىپ «باس كەسپەك بولسا دا، ءتىل كەسپەك جوق» دەپ شىندىقتى ايتاتىن، دالا دەموكراتياسىنا نەگىزدەلگەن ادىلەتتى، بۇكپەسىز قوعام مەن وتىز ەكى تىستەن شىققان ءسوز، وتىز ەكى رۋلى ەلگە پوشتادان دا تەز تارايتىن سايىن دالادا ارامدار مەن ساراڭدارعا ەش ورىن جوق ەدى.
سايىپ كەلگەندە كوشپەلى قوعام جاۋىنگەر حالىقتىڭ بويىنا اقكوڭىلدىلىكتى ءسىڭىردى. قازاقتىڭ «باتىر – اڭعال، ەر – قامسىز» دەۋىندە دە ۇلكەن ءمان بار. ءحVىىى-ءحىح عاسىرلاردا قازاق دالاسىنا كەلگەن ورىس، شەتەل زەرتتەۋشىلەرى ءبىزدىڭ بويىمىزدا وسى قاسيەتتىڭ بارىنا كوڭىل بولگەن.
ۇلت ۇستازى ا.بايتۇرسىنوۆ «اقكوڭىلدىلىك، انايىلىق، اڭعالدىق مادەنيەتى تومەن جۇرتتارعا ءتان قاسيەت» ەكەنىن اتاپ وتكەن. ءوز باسىم بۇگىنگى قازاق قوعامىنىڭ ىسىراپشىلدىق پەن داراقىلىق ءھام اسىرەماقتانشىلىققا بوي ۇرۋىن حالقىمىزدىڭ وسى مىنەزىنەن ىزدەيمىن.
بۇل پىكىرگە بىرەۋ كەلىسەر، بىرەۋ كەلىسپەس. بىراق ءوز ويىم سولاي. ونىڭ ىشىندە مەن دە، ءسىز دە، ءبارىمىز دە بارمىز. ويتكەنى ەشكىمدە ۇلتىنان، حالقىنان، قوعامنان ءبولىنىپ قالا المايدى.
مۇنىڭ سىرتىندا ءۇش عاسىر بويى بوداۋ زاماندا قانىمىزعا سىڭگەن قۇلدىق سانا سيندرومىنىڭ سارقىنشاقتارى بار ەكەنىن دە ۇمىتپاعانىمىز ءجون. ايبىندى عۇن دەرجاۆاسىنىڭ نەگىزىن قالاعان اتاقتى مودە تاڭىرقۇتتىڭ «قۇلدى ماقتان ولتىرەدى» دەگەن دانالىق ءسوزىنىڭ استارىن قازاقتىڭ تۇسىنەتىن ۋاقىتى الدا كەلە جاتىرعانىنا ەش كۇمانىم جوق.
اۋىلدان ۇدەرە كوشۋ قارقىن الىپ تۇر. بۇگىندە «اۋىل – ەل بەسىگى» دەگەن ۇعىم ەسكىرە باستاعانداي. ءبىر جىلدارى ەلباسى باستاماسىمەن «اۋىل جىلى» دەپ جاريالاپ، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قامقورلىق تانىتۋعا كۇش سالسا دا ودان ايتارلىقتاي ناتيجە بولماعانى بەلگىلى. قاڭىراعان كوشەلەر مەن ۇڭىرەيگەن ۇيلەردىڭ ورنىن كورىپ ءىشىڭ قان جىلايتىنى راس. سوندا وسى ەكپىنمەن كەتە بەرسەك قاسيەتتى بەسىگىمىز ساناپ كەلگەن اۋىلداردان ايىرىلىپ قالاتىن ءتۇرىمىز جوق پا؟ ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، وسى «كوشتى» توقتاتۋ ءۇشىن نە ىستەمەك كەرەك؟
– ءيا، ايتىپ وتىرعانىڭىز بۇگىنگى قازاق قوعامىنىڭ جاندى جەرى ءھام تالماۋىر تۇسى. كوز الدىمىزدا اۋىل حالقىنىڭ سانى كۇن وتكەن سايىن ازايىپ، كەمىپ بارا جاتىر. ءولارا كەزەڭدە جۇرتى ءۇيىندى توپىراققا اينالعان شاعىن اۋىلدارىمىز دا از ەمەس.
بيلىك اۋىلدى قولداۋ ماقساتىندا قولىنان كەلگەن بار مۇمكىندىگىن جاساۋدا. تاۋەلسىزدىك تۇسىندا قانشاما اۋىلدارعا سۋ، جول، گاز، تەلەكوممۋنيكاتسيالىق بايلانىستار، مەكتەپ، اۋرۋحانا، مادەنيەت ۇيلەرى، بالاباقشالار سالىنۋدا.
مال شارۋاشىلىعىنا «سىباعا»، «قۇلان»، «التىن اسىق» نەمەسە اۋىلداعى اعايىنعا كاسىپ اشۋ ءۇشىن، ءارتۇرلى باعىتتا قايتارىمسىز نەسيەلەر بەرىپ، جاس مامانداردى اۋىلعا تۇراقتاندىرۋ ماقساتىندا «ديپلوممەن اۋىلعا» باعدارلاماسى نەمەسە اۋىلداعى ءىرى شارۋا قوجالىقتارىنىڭ يەلەرىن الەمنىڭ دامىعان ەلدەرىمەن تاجىريبە الماسۋ، ازىرشە مال ءوسىرۋشى كاسىپكەرلەردى سالىقتان بوساتۋ، ت.س.س. سياقتى ءبىراز تىرلىكتەر جەدەل جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقانىنا قاراماستان، ونىڭ ناتيجەسى كوڭىل كونشىتپەي تۇر. دەمەك، بۇل – ەڭ باستى ءھام ستراتەگيالىق نارسەنىڭ تەتىگى تابىلماي تۇر دەگەن ءسوز؟!
ودان دۇركىرەي كوتەرىلىپ، كوركەيىپ، گۇلدەنىپ كەتىپ جاتقان اۋىل جوق. ءبىر قاراعاندا، قانشاما قارجى-قاراجات بوسقا، جەلگە ۇشىپ جاتقانداي كورىنەدى. قازاق قالامگەرلەرى مەن قوعام قايراتكەرلەرى دە بۇل ماسەلەنى از كوتەرىپ جۇرگەن جوق. اسىرەسە ورتا جانە اعا بۋىن وكىلدەرى كەڭەستىك داۋىردەگى «قويى قوزداپ، تۇيەسى بوزداپ، قوراسى شۋلاعان» اۋىلدى اڭسايدى.
اۋىل ماسەلەسىنە قاتىستى ساراپشىلاردىڭ اراسىندا ءارتۇرلى پىكىرلەر مەن كوزقاراستار بار. بىرىنشىلەرى، قازىرگى جاعدايدى، ياعني ۋربانيزاتسيانىڭ سايابىرسىماۋىن قالىپتى نارسە رەتىندە كورەدى. ونى الەمدىك تەندەنتسيا رەتىندە قابىلدايدى.
وركەنيەتتى ەلدەردە اۋىل حالقى 6-7 %-دى عانا قۇرايدى، قالعاندارى قالادا تىرلىك ەتەدى ەكەن. جورامالدارعا سەنسەك، 2025 جىلى پلانەتانىڭ 7,5 ميلليارد حالقىنىڭ 5,5 ميللياردى قالادا تۇرادى.
ماسەلەن، بايلىققا بەلشەسىنەن باتىپ، شارۋاشىلىعى شالقىعان اقش-تىڭ ءمۇيىزى قاراعايداي فەرمەرلەرى، قالانىڭ جاستاردى قىزىقتىرىپ، وزىنە باۋرايتىن جاقتارى كوپ، بالالارىمىز كوپ جاعدايدا ءبىزدىڭ اتا كاسىبىمىزدەن باس تارتىپ، سودان فەرمەرلەردىڭ سانى ازايا باستاعانىنا وكىنىش بىلدىرگەن.
ال، ەكىنشى پىكىر مىناعان سايادى. قازاقتى كەڭەس داۋىرىندە كرەمل جىلدار بويى اۋىلدا بۋىپ ۇستادى. قالاعا جاقىنداتقان جوق. قازاق ءوزىنىڭ تۋعان جەرىندە ەكىنشى سورتتى ۇلت بولىپ سانالدى. سوندىقتان بىزدە بالتىق جاعالاۋى، كاۆكاز ەلدەرىندەگىدەي قالا حالقى قالىپتاسقان جوق.
ماسەلەن؟
ەرەۆان، تبيليسي، باكۋدىڭ 80-90 % حالقى مەملەكەت قۇراۋشى ءھام تيتۋلدى ۇلت وكىلدەرىنەن بولسا، قازاقستاندا 1989 جىلى قالادا تۇراتىن قازاقتاردىڭ ۇلەسى 38,3% بولعانىنان-اق كوپ جايدى اڭعارۋعا بولادى. بۇدان ماسكەۋدىڭ قازاققا باسقا ساياسات ۇستانعانىن كورەمىز.
سوڭعى جىلدارى كەڭەستەر وداعى داۋىرىندەگى اۋىلدى اڭساۋ مەن ساعىنۋ سارىنىنا قوسا، سول كەزەڭدى بۇگىنگى تاڭدا اسىرا دارىپتەۋشىلىك بەلەڭ الىپ تۇر دەپ ەسەپتەيتىندەر بار. ولار شىن مانىندە قازاق اۋىلى «سوۆەتتىك رەزەرۆاتسيا» قاتارىندا بولدى دەپ سانايتىندار.
ءيا، ءبىر قاراعاندا ول كەزدە «اۋىلدىڭ تاماعى توق، كويلەگى كوك» بولعانداي كورىنگەنىمەن، شەشىلمەگەن پروبلەمالارى دا شاش ەتەكتەن بولاتىن. قازاق اۋىلدارى ءشول جانە شولەيتتى جەرلەردە ورىن تەپتى.
ورتالىق ءسۇتتى، ەتتى، ءجۇندى، ت.ب. وتە تومەن باعاعا الىپ، قازاق اۋىلىن شيكىزات بازاسىنا اينالدىردى. كوپتەگەن اۋىلدار ادام ومىرىنە قاجەتتى نەگىزگى الەۋمەتتىك نىساندارعا مۇقتاج بولدى.
1991 جىلى ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان جىلى رەسپۋبليكادا 750 ەلدى مەكەن سۋدى تاسىپ ىشسە، 450 جەردە – مونشا، 1648 ەلدى مەكەندە – اۋرۋحانا، 2090 جەردە – مەكتەپ، 3800-ىندە بالالار مەكەمەلەرى بولماعان.
210 سەلولىق اۋداننىڭ 71-ىندە جاعداي قاناعاتتانعىسىز، ال 30 الىس اۋداندا ادام توزگىسىز دەپ تانىلعان. بۇل ايماقتى عىلىم تىلىندە «تابيعات جاعدايى ادام كۇنكورىسىنە قولايسىز ايماقتار جانە مەيلىنشە قولايسىز ايماقتار» دەپ اتايدى.
قالاي بولعاندا دا كەڭەس داۋىرىندەگى اۋىلدىڭ ەندى قايتا ورالماسى انىق. ويتكەنى ۋاقىتتى كەرى شەگىندىرىپ، تاريح شەگەرشىگىن كەرى اينالدىرا المايسىڭ. قازىر قوعامدىق ءھام وندىرىستىك قاتىناستار باسقا، جوسپارلى ەكونوميكانىڭ ورنىنا نارىقتىق ەكونوميكا كەلدى.
بۇرىنعىداي اۋىلدا قايناپ جاتقان شارۋاشىلىق تاعى جوق. ول كەزدە اۋىلدا ءبىر ادام بوس وتىرمايتىن ەدى. اسكەردەن كەلگەن جىگىتتەر ءبىر ايدان كەيىن جۇمىسقا شىقپاسا تۇرمەگە جاباتىن زاڭ بولدى.
بۇرىن ينفراقۇرىلىم بولماسا دا جۇمىس بولدى، قازىر ينفراقۇرىلىم رەتتەلىپ قالدى، بىراق جۇمىس جوق. بۇكىل ماسەلە وسىعان تىرەلىپ تۇر.
ۇشىنشىلەر، قايتكەندە دە قازاق اۋىلىن بيزنەس كوزىنە اينالدىرىپ، مول تابىسقا كەنەلۋ كەرەك دەيتىندەر. بەلگىلى قوعام قايراتكەرى ا.ايتالىنىڭ، ءبىز Nokia شىعارىپ فيندەردىڭ، Mercedes شىعارىپ نەمىستەردىڭ، Toshiba, Panasonic شىعارىپ جاپونداردىڭ نەمەسە Samsung, LG شىعارىپ كارىستەردىڭ الدىنا تۇسە الماسپىز. قازاق قادىم زامانداردان «مال-جان امان با» دەپ وسكەن حالىق. مال باعۋ قازاقتىڭ قانىندا بار. ماماندار الەمدە مال شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋگە گەوگرافيالىق جاعىنان ەڭ قولايلى ەلدەر كانادا، اۆستراليا، رەسەي مەن قازاقستان ەكەنىن ايتادى. كانادا مەن اۆستراليا قويدىڭ قىزىعىن كورىپ وتىر. بىزدە وسى باعىتتا جىلجۋىمىز كەرەك دەگەندى ايتتى. ءتىپتى ءوزىمىز باعا الماساق، قىتاي مەن مونعوليادان كەلگەن قانداستارىمىز مۇنى بىزدەن ارتىق اتقارادى دەگەنى بار.
سۇراعىڭىزعا قاتىستى ويىمىزدى توبىقتاي تۇيسەك، الدىمەن الەمدىك تاجىريبەلەردى (كانادا، اۆستراليا جانە ت.ب. ەلدەر) سارالاۋىمىز كەرەك جانە ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىمىزدى ەسكەرىپ، وسى ماسەلەنى كوتەرىپ جۇرگەن عالىمدار مەن قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ جانە اۋىلداعى وسى سالانىڭ «وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىعىپ جۇرگەن» ىسكەر جانداردىڭ كوزقاراستارى مەن پايىمدارىن جۇيەلەۋ ارقىلى ورتاق توقتامعا كەلۋ قاجەت.
ۇلتتىق ەرەكشەلىك دەگەننەن شىعادى، 1921 جىلى ناۋرىزدا كەڭەس ۇكىمەتى جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتقا كوشتى. اشىپ، ايتساق نارىقتىق قاتىناستار ەل ومىرىنە ەركىن ەندى. قازاقستانداعى مال سانى 1924 – 1928 جىلدارى 24,8 ملن-نان 40,5 ملن-عا جەتتى. وكىنىشكە قاراي، بۇگىنگى تاڭدا وسى كورسەتكىشكە قول جەتكىزە الماي وتىرمىز.
ءيا، جوعارىدا اتاپ كورسەتكەنىمىزدەي، قازاق اۋىلدارىنىڭ كوبى ءشول جانە شولەيتتى جەرلەردە ورىن تەپكەن. بۇعان سوڭعى جىلدارى مال ىشەتىن تۇششى سۋدىڭ ازايىپ بارا جاتقانىن قوسىڭىز.
وسى باعىتىمىزبەن جىلجي بەرسەك، تۇرعىندارى از شاعىن اۋىلدار نارىق سىنىنا توتەپ بەرە الماي «جۇتىلا» بەرەدى. بولاشاقتا مالى مىڭعىرعان ۇلكەن شارۋا قوجالىقتارى عانا تەك جەر ءۇشىن قالادى.
تاۋەلسىزدىك العالى ەكىنشى بۋىنعا ءوتىپ بارا جاتىرمىز. قازاققا مىقتاپ ويلاناتىن ۋاقىت كەلدى.
- تۇششىمدى اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
سۇقباتتاسقان مارالبەك امانتاەۆ
«قاراتوبە ءوڭىرى» گازەتى ديرەكتور-رەداكتورى
