«Jýsan» operaııasy barysynda Sırııadaǵy urys qımyldarynan oralǵan áıelderdiń sanasynda qandaı ózgerister boldy, olar radıkaldyq ıdeologııadan bas tartty ma, biz osy jaıynda Pavlodar oblysynyń konfessııaaralyq qatynastardy taldaý jáne damytý ortalyǵynyń basshysy Gúlnaz Razdykovamen áńgimelestik.
- Qurmetti Gúlnaz Maqsutqyzy, psıholog-maman retinde siz «Jýsan» operaııasy barysynda elge oralǵan áıelderimen tyǵyz baılanysta jumys jasaısyz. 6 aıdan astam ýaqyt ótti, olar Otanyna oraldy. Siz qazir olardyń jaǵdaıyn qalaı baǵalaısyz?
- Búgingi kúni biz tek radıkalızm remıssııasyna qol jetkizdik, ıaǵnı áıelder tek qana radıkaldy nárseden, qandaı da bir naqty oqıǵalardy baǵalaýdan bas tartty, mysaly, Taıaý Shyǵystaǵy soǵystyń sebepteri nemese djıhad, "darýl-kýfr", "takfır", "kafır", "tagýt" jáne t.b. sııaqty uǵymdardan bas tartty. Negizinen sol jaqqa ketýdiń durys bolmaǵanyn aıtady. Degenmen de, olardyń kópshiligi radıkaldyq ıdeologııalarynyń bazalyq prınıpterinde qalýda.
Jaǵdaı áleýmettik-psıhologııalyq jáne kognıtıvti sıpattaǵy keıbir eleýli faktorlardyń bolýymen kúrdelene túsedi. Men úshin psıholog retinde, olardy sátti ońaltýdyń eń mańyzdy krıterııi - olar óz ýaqytynda ekstremızmge ákelgen minez-qulyq patterlerin tańdaı bastaıdy. Biraq, ókinishke oraı, mundaı keısterdi qaǵıdadan góri erekshelik dep sanaýǵa bolatyn shyǵar.
- Áıelder búgingi kúni tolyǵymen radıkalsyzdandyrylǵan jáne qoǵam úshin qaýip tóndirmeıdi dep aıtýǵa bola ma?
- Nátıjeler týraly aıtý áli erte, sebebi bul áıelderdi ońaltý jumystary áli jalǵasýda. Meniń áriptesterimniń eshqaısysy da osy jumystyń túpkilikti qorytyndysyn bere almaıdy dep oılaımyn. Biz psıhologtar retinde, tolyq ońaltý týraly aıta almaımyz, óıtkeni kez kelgen jaǵdaıda olardyń sanasy men psıhıkasyna jaraqat salatyn áser bar. Psıhologııalyq jaraqattyń úsh túri bar, bul damý jaraqattary nemese balalyq shaqtyń jaraqattary, aýǵandyq nemese ırak sındromy jáne emoııalyq psıhologııalyq jaraqat.(Sıtýatıvti). Bizdiń áıelder úlken psıhologııalyq jaraqatty bastan keshirdi. Aqtaýdaǵy qyzdarmen psıholog retinde jumys isteı otyryp, men olarǵa Sırııa týraly estelikter olardyń jadynda óship, tússizdenýi kerek dep aıtqan bolatyn. Biraq bastan ótken osy jaıdy umytýǵa bolmaıdy, óıtkeni olar osydan sabaq alýlary kerek. Alaıda, ótkenmen shektelýge bolmaıdy, sebebi olardyń qolynda balalar bar jáne olardy tárbıeleýmen belsendi aınalysý kerek. Sońǵy ýaqytta qyzdarǵa Sırııa týraly eske alý sonsha jaıly emes ekenin baıqaı bastadym , múmkin psıhologııalyq qorǵaý tetikteri engizile bastaǵan shyǵar. Shoktyq psıhologııalyq jaraqatpen jasalatyn jumys - bul uzaq ýaqytty jáne eńbektenýdi qajet etetin proess.
- Áıelderdiń Sırııaǵa ketýiniń sebepteri týraly aıtyp berseńiz.
- Negizinen, adamdar óz armanynyń sońynan ketip, halıfatta ómir súredi jáne bul ıdeıa olardyń ómiriniń destrýktıvti maǵynasy boldy.
IGIL fenomeniniń ózi-bul áleýmettik problemalarǵa, emoııalyq osaldyqqa, dinı saýatsyzdyqqa jáne ekstremısterdiń jeke problemalaryna sheber qol jetkizgen franshıza. Áıelderdiń psıhologııalyq tartý tetikteri áldeqaıda tıimdi boldy. Áıelderdi paıdalanýdyń nátıjelilik turǵysynan óz maǵynasy bar. Ekstremıster qoǵamdyq stıgma áıel álsiz, qorǵansyz, qaýipti emes ekenin biledi. Demek, oǵan az kóńil bólinedi. Degenmen, áıelderdiń qatysýymen bolǵan iri lańkestik oqıǵalardyń tarıhyn qarasaq, áıeldermen eshqandaı kelissózder proesi týraly sózdiń bolmaıtyndyǵyn kóremiz. Ekinshiden, áıelder erlerge qaraǵanda merkantıldi. Demek, bul terrorızmniń arzan tásili. Oǵan aqy tóleý qajet emes, ony ózine ǵashyq etýge nemese týǵan adam úshin kek alýǵa sendirý jetkilikti.
Soǵys is-qımyl aýmaǵyna ketken áıelderdi shartty túrde tórt topqa bólýge bolady. Birinshi top-Sırııaǵa óz kúıeýlerine ketken áıelder, olardy kúıeýleri shaqyrǵan. Ekinshi top - óz erikterimen er adamdarsyz balalarymen ketkender. Sondaı-aq, áıelder ózderiniń kúıeýlerin tastap, Sırııa aýmaǵyna óz erkimen syrtqy ásersiz ketken keıster bar. Úshinshi sanat-soǵys kezinde Taıaý Shyǵys aýmaǵynda bolǵan áıelder, Vazırıstan, Iraktaǵy urys qımyldarynyń aýmaǵynda turý tájirıbesi bolǵandar. Olar terrorısterge qosylǵan. Tórtinshi shaǵyn top - dinshil emes áıelder. Degenmen, Sırııa aýmaǵynda óziniń dinı tájirıbesin bastaǵan áıelder bar. Olardyń keıbireýlerine «Daǵystan áýesqoıynyń sındromy» tán. Bul áıel-der mahabbat, romantıkalyq qarym-qatynas, otbasyn qurýdy jáne t. b. izdep ketti.
- Al olardyń reıntegraııasynyń tabysty keısteri bar ma?
- Óziniń aýyrǵyshtyǵyna qaramastan, sımptomdar ındıvıdtiń áleýmettik rólderine oń ózgerister engize alatynyn túsiný mańyzdy, joǵaryda atap ótkendeı, keıbir áıelder motıvaııa kózi retinde onyń ýaıymdaý tájirıbesin paıdalana otyryp, jaraqatqa oń beıimdelýge ıe. Mysaly, Atyraýdan kelgen qyz kitap jazyp, belsendi qoǵamdyq jumys júrgize bastady. Keıbir qyzdar aýtrıch-qyzmetkerler boldy,olar telebaǵdarlamalarǵa, basqa áıelderdi radıkalsyzdandyrýǵa, dinı ekstremızm men terrorızmniń aldyn alýǵa belsendi qatysady. Keıbir qyzdar bıznes - jobalardy ashýǵa grant alý úshin konkýrstardy jeńip aldy.
- Qandaı áıelderdi ońaltý qıyn?
- Eń bastysy bizdi, árıne, ózin-ózi radıkaldandyrýǵa beıim áıeldermen jumys isteý alańdatady. Bul izgi erki boıynsha ketkender nemese teologııalyq bilimi az áıelder. Sırııa aýmaǵynda muǵalimder bolǵan adamdar akıda kýrstaryn oqytty. Sondaı-aq, deformaııa proesi qaıtymsyz áser etetin áıelder bar. Mine, osy áıelder erekshe alańdaýshylyq pen qaýip týdyrady jáne olardy ońaltý eń kúrdeli jumys bolyp tabylady.
Meniń áıeldermen jumys isteý tájirıbem, olardyń teris tájirıbeni «saqtaý», agressııa, derealızaııa, depressııa, sharshaý, depersonalızaııa, jaraqatqa baılanysty oı-pikirlerdi, sezimderdi nemese sóılesýlerdi boldyrmaý sııaqty jaraqattan keıingi sındromnyń barlyq belgileri bar ekenin rastaıdy. «Tiri qalǵandardyń kinási» dep atalatyn ómir súrgeni týraly aýyr sezimder, sondaı-aq áıelder arasynda baıqalady, ásirese óz balalarynyń ómirin saqtaı almaǵan adamdar áli kúnge deıin qaıtys bolǵan kúıeýlerimen kúshti emoııalyq baılanysty saqtaıdy.
- Qaıta oralǵan áıelderdiń arasynda, qaýipti, harızmatıkalyq ýaǵyzdaýshylar bar ma?
- Mundaı harızmatıkalyq kóshbasshy áıelderdi kórmedim, kezdestirgen joqpyn. Men olarmen jumys istemeımin, biraq olardyń arasynda qatarlaryna belsendi tartýmen aınalysatyn áıelder bar dep oılaımyn. Búgingi tańda bes áıel Sırııa aýmaǵyndaǵy qyzmeti úshin jazasyn ótep jatyr. Kóbi sot sheshimin kútýde, tergeýde otyr.
Qazir bizdiń mindetimiz-olarǵa adasýdan bas tartýǵa, osy radıkaldy matrıany olardyń aqylynan alyp shyǵýǵa kómektesý. Bul óte qıyn. Qazir remıssııa kezeńi bastaldy, biraq turaqty áserge qol jetkizý úshin birinshiden, ýaqyt kerek, ekinshiden, mamandardyń jergilikti jerlerde kúsh-jigeri qajet. Bul jerde tek psıhologtar, teologtar ǵana emes, sonymen qatar olardyń aınalasyndaǵy barlyq adamdar jumys isteýi tıis, ıaǵnı áser etýdiń barlyq tetikteri qosylýy kerek.
- «Jýsandyq» áıelderdiń ekinshi ret radıkaldaný qaýiptiligi joq pa?
- Eger olar qaıta radıkaldy ortaǵa tússe, qaıtarylǵan áıelder úshin qaıtalama radıkaldaný qaýpi bar ekenin moıyndaý kerek. Mysaly, eger qaıtadan radıkal salafıtke turmysqa shyqsa. Árıne, eger qyzdar dástúrli dindi ustanýshylarǵa turmysqa shyqsa, tamasha bolýshy edi.
Qazir qyzdardy ońaltý úsh baǵyt boıynsha júrgizilýde. Birinshi top – olar dinı praktıkadan múldem bas tartqan qyzdar,hıdjabtaryn sheshim, zaıyrly ómir súrýde. Ekinshi top - Abý Hanıfa mazhabyn qabyldaǵan qyzdar, olar meshit ustazdarymen birge namazdy senimdi oqıdy,teologtan dáris alady. Jáne úshinshi top-bul akıdesalafızmde qalatyn ishinara radıkaldy áıelder. Mine, bul jumys jan-jaqty baǵyttalýy tıis negizgi top bolyp tabylady. Barlyq áıel olardy ońaltý, olardyń sátti reıntegraııasy, olardyń qoǵamda beıimdelýi óz qolynda ekenin túsinýi tıis.
Árıne, jergilikti Ońaltý ortalyqtary áıelderdi bizdiń qoǵamǵa beıimdeýde amortızaııalyq ról atqardy. Eger Sırııadan keıin áıelder Aqtaýdaǵy ońaltý baǵdarlamasyna barmasa, onda olardyń týystarymen problemalar kóp bolar edi. Áıelder sanasynyń ishindegi mentaldyq ózgerister desalafıtızaııa emes, detaladızaııanyń tabysty belgisi bolyp tabylady. Qyzdar endi túsinedi, sebebi olardyń Sırııaǵa ketýiniń sebebi - salafızm, biraq biz áli de osy qaýipti ıdeologııanyń kúshin tolyq joıa almaı otyrmyz.
- Qazir áıelder ózderin qalaı sezinedi, senderge, apa-qaryndastaryna senim boıynsha ne týraly aıtady?
- Kóptegen áıelder áli kúnge deıin úıine qaıtyp kelgenderi úshin alǵys aıtady. Olar qazir týǵan jerinde júrgenderi úshin baqytty. Olardyń janynda týǵan adamdary men olardyń balalary tolyq qaýipsizdikte ekendigi qýantady. Endi olar qate jasaǵanyn túsinedi. Olar jumys isteýge, balalardy oqytýǵa jáne t.b. úıretýge barlyq jaǵdaı jasaıtyn memleketke alǵysyn bildiredi. Teledıdardan sóılegende qyzdar óz ápke-sińlilerin olardyń qatelikterin qaıtalamaýǵa shaqyrady. IGIL aldap-arbaıtyn, kúnásiz adamdardyń qanyn tógetin uıym ekenin aıtady. Olar qatelikteri úshin kúıeýin, qurbysyn joǵaltty, tipti óz balalarynyń ólimin bastan keshirdi. Árıne, qyzdar endi taǵdyrlary óz qoldarynda ekendigin túsinýleri kerek. Biraq biz Sizben birge olarǵa jáne olardyń balalaryna shydamdylyq tanytýymyz kerek, olarǵa qoldaý kórsetip, qol ushyn sozýymyz kerek.Soǵys is-qımyldary bolyp jatqan áıelderdiń qaıtýy «Taza ıslam» memleketine barýdy armandaıtyndarǵa sabaq bolady den úmittenemin. «Jýsannyń» ay ıisi Qazaqstandy Qazaqstandy ekstremızm men terrorızm ıdeıalarynan tazartsyn...
Suhbattasqan Aıgúl Esenalıeva
"Adyrna" ulttyq portaly
