- Dinı saladaǵy memlekettik saıasat qazir qoǵam tarapynan únemi jáne maqsatty kúsh-jigerdi talap etip otyr. Eldegi dindarlyq deńgeı ósýde. Ásirese dinge degen qyzyǵýshylyq jastar men jasóspirimder arasynda joǵary. Sondyqtan dinı saýattylyqty kóterýdiń, dintanýlyq bilim berýdiń mańyzdylyǵyn, jas jetkinshekterge ulttyq jáne zaıyrly qundylyqtar, dinder tarıhy, dinı mádenıet pen qundylyqtar týraly ǵylymı negizde bilim berýdiń ózektiligin qalaısha arttyrýǵa bolady?
- Bizdiń elimizde dástúrli dinder - sýnnıttik ıslamnyń hanafıttik mektebi men hrıstıandyqtyń pravoslavııalyq baǵyty. Biz úshin bul dinderdiń el aýmaǵyndaǵy tarıhı-mádenı jáne ýaqyttyq-kenistik mánin bildiredi. Atalǵan dinder elimizdiń rýhanı damýynda, dinaralyq kelisim men ultaralyq tatýlyqta mańyzdy ról atqarady. Sonymen qatar, álemdik jáne dástúrli dinderdiń jalpy adamzattyq qundylyqtaryn ardaqtaımyz.
Álemde bolyp jatqan ekstremızm jáne lankestik, fanatızm kórinisteri Ortalyq Azııa elderiniń dinı ekstremızm men lankestikke qarsy kúresti kúsheıtýine jáne olardyń aldyn-alý sharalaryn júıeleýine túrtki bolyp otyr. Osy aımaqtaǵa keıbir dinı radıkaldyq toptar dinniń saıasılanýyna túrtki bolýy múmkin. Sondyqtan bul aımaqtaǵy elder úshin zaıyrly qundylyqtar men zamanaýı bilim negizderin meńgergen bilikti dintanýshylar men ımamdardy daıyndaý jolymen radıkaldy aǵymdar ıdeologııasyna qarsy turýǵa bolady.
Dinı fanatızm jáne ekstremızmge qarsy kúreste mańyzdy quraldardyń biri ıdeologııalyq yqpal etý, dinı aǵartýshylyq qyzmet bolýy kerek.
Sondaı-aq rýhanı saladaǵy elimizdiń baı tájirıbesi, atap aıtsaq, álemdik jáne dástúrli dinderdiń kóshbasshylarynyń sezderiniń, rýhanı forým jáne t.b. dinaralyq kelisim mádenıetin baıandy etýdiń mańyzy zor.
– Jastar dinı taqyrypqa qatysty suraqtardy ınternet saıttarynan izdeıtini aqıqat. Bul jolda ne istelýi qajet?
– 2004-2006 jyldary QR Joǵarǵy soty jáne Astana qalasy sotynyń sheshimimen ekstremıstik jáne lańkestik sıpattaǵy dinı uıymdardyń qyzmetine el aýmaǵynda tyıym salyndy. Olar ál-Kaeda, Shyǵys Túrkistan ıslam partııasy, Kúrd halyq kongresi, Hızb-ýt-tahrır, Asbat ál – Ańsar, Musylman baýyrlary, Talıban, Ózbekstan Islam qozǵalysy, Lashqar-e- Taıba, Bozqurt, Shyǵys Túrkistan azat etý uıymy, Áleýmettik reformalar qoǵamy, AÝM Senrıke, Halıfat soldattary jáne 2013 jyly Tablıǵ jamaǵat uıymyna tyıym salyndy. Sot sheshimimen el aýmaǵynda 1000 jýyq dinı-ekstremıstik saıttar jabyldy. Bul aqparattyq salada qoǵam men memleket múddesin qamtamasyz etýge baǵyttaǵan. Óıtkeni ózińiz aıtqandaı, jastar dinı taqyrypqa qatysty suraqtardy ınternet saıttarynan izdeıtini aqıqat. Sondyqtan da qazir kezde aqparattyń ekstremıstik qaınar kózderine qarsy turatyn, dinı radıkalızm men ekstremızm ıdeıalarynyń mánin ashyp kórsetetin saıttar ashý kerek.
– Qazirgi tańda dinı saýatsyzdyqtyń aldyn alý úshin jastardyń dinı saýatyn qalaı qalyptastyramyz jáne yntymaqtastyq pen tózimdilik mádenıetke jas urpaqty qalaı baýlımyz?
– HH ǵasyrdyń 90-jyldarynan keıingi ıdeologııalyq vakkým saldarynan qoǵamda san túrli jat dinı aǵymdar, ásirese jastar arasynda jyldam taraı bastady. Munyń sebebi, dinı saýatsyzdyq, jastyq albyrttyq, ómirlik tájirıbeniń azdyǵy, ómirden óz ornyń tappaý, áleýmettenýdiń qalypty úrdisiniń buzylýy, áleýmettik jaǵdaılar (jumyssyzdyq, kásibı biliktiliktiń tómendigi), rýhanı álemniń jutańdyǵy,toryǵý, jalǵyzdyq, rýhanı tirek izdeý. aqparattyq materıaldardyń tasqyny (shet eldik dinı ádebıetter, ınternet júıesi, áleýmettik jeliler), elikteýshilik, qoǵam ómirindegi kórinis bergen margınaldy qubylystar, postmodernıstik ustanymdar.
Jahandaný zamanynda árbir memleket óziniń ulttyq qaýipsizdiginiń ajyramas bóligi – rýhanı qaýipsizdigin qorǵaýdy erekshe nazarǵa ustaýǵa tıis. Sońǵy jyldary álemde oryn alǵan dinı qaqtyǵystar saldarynan kóptegen elder osy saladaǵy zańdaryn qaıta qarap otyr. Sondyqtan Qazaqstandaǵy dástúrli ıslam qundylyqtaryń, ulttyq dástúr men ádet-ǵuryp, ulttyq dil, ulttyq mádenıet pen dúnıetanym erekshelikterin, Ábý Hanıfa Imam Aǵzam mazhabynyń ustanymdaryn jáne Ál-Matrýdı ilimin ǵylymı jáne teologııalyq turǵydan zerdelep, taldaıtyn aqparattyq materıaldardy daıyndaý qajet. Shet elderge dinı bilim alýǵa baratyn jastardy arnaıy irikteýden ótkizý kerek. Alǵashqy dinı bilim elimizde jáne dástúrli qundylyqtar negizinde berilýi kerek.
Din salasyndaǵy jaǵdaıdy zańnamalyq retteý, osy saladaǵy memlekettik saıasattyń pármendiligin arttyrý, konfessııaaralyq qatynastardy jetildirý – búgingi ózekti másele.
Dinniń saıasılanýyna jol bermeý búgingi tańda elimiz úshin mańyzdy. Din adam rýhymen baılanysty máńgilik qundylyqtarmen erekshelenedi. Dinı salada memlekettik saıasatty júrgizýdiń tıimdi joldarynyń biri dinı birlestikterdiń qyzmetin zańnamalyq negizde qadaǵalaý men retteý arqyly din men qoǵamnyń úılesimdi damýyna baǵdar ustaný.
– Din alaýyzdyqtyń emes, birlik pen yntymaqtyń negizi bolýy kerek deısiz ǵoı. Endeshe, etnosaralyq jáne konfessııaaralyq qatynastar mádenıetin jetildirý úshin qandaı qadamdar jasaý óziniń oń nátıjesin beredi dep sanaısyz? Naqty usynystaryńyz qandaı?
– Dinı oqý oryndarynda oqıtyn jastarǵa din jáne qoǵam, elimizdegi dástúrli dinderdiń dinı ǵuryptary men meıramdary, din jáne quqyq, din jáne ulttyq rýhanııat jáne zaıyrly moral negizderi syndy pánderdi júıeli túrde okytý qajet.
Dindar jastardy dinı etıkalyq ómir saltqa úıretip, birtindep din negizderin oqytý qajet.
Elimizdiń ortalyq, shyǵys jáne batys aımaqtarynda dintaný mamandyqtaryn daıarlaıtyn oqý oryndaryn ashý arqyly dintanýshy kadr tapshylyǵyn sheshýge bolar edi.
Dinı sananyń radıkalızaııalanýyna qarsy turatyn salıqaly dinı ustanym men zaıyrly qaǵıdatty ǵylymı negizde zerdeleý qajet.
Joǵarǵy oqý oryndarynda zaıyrly qoǵam jáne din pánin engizý qajet.
Dástúrli dinderdiń ortaq qundylyqtaryn nasıhattaýdy kúsheıtýge tıispiz.
Dintanýshylyq sózdik pen termınologııaǵa qatysty eńbekter shyǵarýdy qolǵa alý kerek.
Zaıyrly etıka jáne dinı moralǵa qatysty ǵylymı-praktıkalyq konferenııalardy jıi uıymdastyrý qajet.
Dástúrden tys dinı birlestikterdiń jáne sektanttyq toptardyń jumysy týraly ǵylymı saraptamalyq zertteý jumystaryn BAQ betterinde jarııalap otyrý kerek.
Joǵarǵy oqý oryndarynda kýratorlar men ustazdar úshin dinı fanatızm jáne ekstremızm, lańkestik qaýip-qateriń aldyn alýǵa qatysty semınarlar ótkizý.
Dinı jáne dinı emes dúnıetanym suhbaty máselesine oraı zaıyrly ǵalymdar men dindarlardyń dóńgelik ústelin ótkizý.
Monoqalalarda jastarǵa kásibı baǵdar berý jáne mádenı-sporttyq keshender jumysyn jetildirýge mán berý qajet.
Dinı tózimdilik pen ultaralyq birlik, erkin oıshyldyq pen dindarlyq, dinı mádenıetterdiń ár alýandylyǵy jóninde konferenııalar ótkizip, bul jumystardyń nátıjelerin BAQ betterinde jarııalaý.
Bilim berý mekemelerine dástúrli din ókilderiniń ýaǵyz, nasıhat jumystaryn júrgizýge tyıym salý.
Baspasóz betterinde jańa dinı birlestikter týraly derekter men málimetter jarııalap turý.
Ásire dinshildik pen dúmshe dindarlardyń dinı ómir saltqa keri áser tıgizetiniń kórsetý jón.
Dindar jastardy ádeptilik pen adamgershilik negizderinde tárbıeleý.
Dinı ekstremızm men lańkestik ıdeologııasyna qarsy turatyn synı jáne baısaldy ustanym qalyptastyrýǵa qatysty dárister men semınarlar ótkizý.
Dinge qushtar jastardy eń aldymen ulttyq rýhanı qundylyqtar pen zaıyrly memlekettik negizde tárbıelep,ıslamdaǵy kórkem minezdilik jáne adamgershilik qundylyqtarǵa baýlyp, otandy súıý, qoǵam men adamdy qurmetteý syndy ustanymdy sanasyna sińirý kerek. Bul turǵyda mınıstrlik kóptegen isterdi atqaryp jatyr. Endigi mindet biz osy din salasyna qatysty mınıstrlik usynǵan tujyrymdamany urpaq sanasyna saýatty sińire bilýmiz kerek.
Suhbattasqan Tursynǵalı ÁLIP
«Adyrna» ulttyq portaly
