- ءدىني سالاداعى مەملەكەتتىك ساياسات قازىر قوعام تاراپىنان ۇنەمى جانە ماقساتتى كۇش-جىگەردى تالاپ ەتىپ وتىر. ەلدەگى دىندارلىق دەڭگەي وسۋدە. اسىرەسە دىنگە دەگەن قىزىعۋشىلىق جاستار مەن جاسوسپىرىمدەر اراسىندا جوعارى. سوندىقتان ءدىني ساۋاتتىلىقتى كوتەرۋدىڭ، دىنتانۋلىق ءبىلىم بەرۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن، جاس جەتكىنشەكتەرگە ۇلتتىق جانە زايىرلى قۇندىلىقتار، دىندەر تاريحى، ءدىني مادەنيەت پەن قۇندىلىقتار تۋرالى عىلىمي نەگىزدە ءبىلىم بەرۋدىڭ وزەكتىلىگىن قالايشا ارتتىرۋعا بولادى؟
- ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ءداستۇرلى دىندەر - سۋننيتتىك يسلامنىڭ حانافيتتىك مەكتەبى مەن حريستياندىقتىڭ پراۆوسلاۆيالىق باعىتى. ءبىز ءۇشىن بۇل دىندەردىڭ ەل اۋماعىنداعى تاريحي-مادەني جانە ۋاقىتتىق-كەنىستىك ءمانىن بىلدىرەدى. اتالعان دىندەر ەلىمىزدىڭ رۋحاني دامۋىندا، دىنارالىق كەلىسىم مەن ۇلتارالىق تاتۋلىقتا ماڭىزدى ءرول اتقارادى. سونىمەن قاتار، الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەردىڭ جالپى ادامزاتتىق قۇندىلىقتارىن ارداقتايمىز.
الەمدە بولىپ جاتقان ەكسترەميزم جانە لانكەستىك، فاناتيزم كورىنىستەرى ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ءدىني ەكسترەميزم مەن لانكەستىككە قارسى كۇرەستى كۇشەيتۋىنە جانە ولاردىڭ الدىن-الۋ شارالارىن جۇيەلەۋىنە تۇرتكى بولىپ وتىر. وسى ايماقتاعا كەيبىر ءدىني راديكالدىق توپتار ءدىننىڭ ساياسيلانۋىنا تۇرتكى بولۋى مۇمكىن. سوندىقتان بۇل ايماقتاعى ەلدەر ءۇشىن زايىرلى قۇندىلىقتار مەن زاماناۋي ءبىلىم نەگىزدەرىن مەڭگەرگەن بىلىكتى ءدىنتانۋشىلار مەن يمامداردى دايىنداۋ جولىمەن راديكالدى اعىمدار يدەولوگياسىنا قارسى تۇرۋعا بولادى.
ءدىني فاناتيزم جانە ەكسترەميزمگە قارسى كۇرەستە ماڭىزدى قۇرالداردىڭ ءبىرى يدەولوگيالىق ىقپال ەتۋ، ءدىني اعارتۋشىلىق قىزمەت بولۋى كەرەك.
سونداي-اق رۋحاني سالاداعى ەلىمىزدىڭ باي تاجىريبەسى، اتاپ ايتساق، الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەردىڭ كوشباسشىلارىنىڭ سەزدەرىنىڭ، رۋحاني فورۋم جانە ت.ب. دىنارالىق كەلىسىم مادەنيەتىن باياندى ەتۋدىڭ ماڭىزى زور.
– جاستار ءدىني تاقىرىپقا قاتىستى سۇراقتاردى ينتەرنەت سايتتارىنان ىزدەيتىنى اقيقات. بۇل جولدا نە ىستەلۋى قاجەت؟
– 2004-2006 جىلدارى قر جوعارعى سوتى جانە استانا قالاسى سوتىنىڭ شەشىمىمەن ەكسترەميستىك جانە لاڭكەستىك سيپاتتاعى ءدىني ۇيىمداردىڭ قىزمەتىنە ەل اۋماعىندا تىيىم سالىندى. ولار ءال-كاەدا، شىعىس تۇركىستان يسلام پارتياسى، كۇرد حالىق كونگرەسى، حيزب-ۋت-تاحرير، اسبات ءال – اڭسار، مۇسىلمان باۋىرلارى، تاليبان، وزبەكستان يسلام قوزعالىسى، لاشقار-ە- تايبا، بوزقۇرت، شىعىس تۇركىستان ازات ەتۋ ۇيىمى، الەۋمەتتىك رەفورمالار قوعامى، اۋم سەنريكە، حاليفات سولداتتارى جانە 2013 جىلى تابليع جاماعات ۇيىمىنا تىيىم سالىندى. سوت شەشىمىمەن ەل اۋماعىندا 1000 جۋىق ءدىني-ەكسترەميستىك سايتتار جابىلدى. بۇل اقپاراتتىق سالادا قوعام مەن مەملەكەت مۇددەسىن قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتاعان. ويتكەنى ءوزىڭىز ايتقانداي، جاستار ءدىني تاقىرىپقا قاتىستى سۇراقتاردى ينتەرنەت سايتتارىنان ىزدەيتىنى اقيقات. سوندىقتان دا قازىر كەزدە اقپاراتتىڭ ەكسترەميستىك قاينار كوزدەرىنە قارسى تۇراتىن، ءدىني راديكاليزم مەن ەكسترەميزم يدەيالارىنىڭ ءمانىن اشىپ كورسەتەتىن سايتتار اشۋ كەرەك.
– قازىرگى تاڭدا ءدىني ساۋاتسىزدىقتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن جاستاردىڭ ءدىني ساۋاتىن قالاي قالىپتاستىرامىز جانە ىنتىماقتاستىق پەن توزىمدىلىك مادەنيەتكە جاس ۇرپاقتى قالاي باۋليمىز؟
– حح عاسىردىڭ 90-جىلدارىنان كەيىنگى يدەولوگيالىق ۆاككۋم سالدارىنان قوعامدا سان ءتۇرلى جات ءدىني اعىمدار، اسىرەسە جاستار اراسىندا جىلدام تاراي باستادى. مۇنىڭ سەبەبى، ءدىني ساۋاتسىزدىق، جاستىق البىرتتىق، ومىرلىك تاجىريبەنىڭ ازدىعى، ومىردەن ءوز ورنىڭ تاپپاۋ، الەۋمەتتەنۋدىڭ قالىپتى ءۇردىسىنىڭ بۇزىلۋى، الەۋمەتتىك جاعدايلار (جۇمىسسىزدىق، كاسىبي بىلىكتىلىكتىڭ تومەندىگى), رۋحاني الەمنىڭ جۇتاڭدىعى،تورىعۋ، جالعىزدىق، رۋحاني تىرەك ىزدەۋ. اقپاراتتىق ماتەريالداردىڭ تاسقىنى (شەت ەلدىك ءدىني ادەبيەتتەر، ينتەرنەت جۇيەسى، الەۋمەتتىك جەلىلەر), ەلىكتەۋشىلىك، قوعام ومىرىندەگى كورىنىس بەرگەن مارگينالدى قۇبىلىستار، پوستمودەرنيستىك ۇستانىمدار.
جاھاندانۋ زامانىندا ءاربىر مەملەكەت ءوزىنىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىنىڭ اجىراماس بولىگى – رۋحاني قاۋىپسىزدىگىن قورعاۋدى ەرەكشە نازارعا ۇستاۋعا ءتيىس. سوڭعى جىلدارى الەمدە ورىن العان ءدىني قاقتىعىستار سالدارىنان كوپتەگەن ەلدەر وسى سالاداعى زاڭدارىن قايتا قاراپ وتىر. سوندىقتان قازاقستانداعى ءداستۇرلى يسلام قۇندىلىقتارىڭ، ۇلتتىق ءداستۇر مەن ادەت-عۇرىپ، ۇلتتىق ءدىل، ۇلتتىق مادەنيەت پەن دۇنيەتانىم ەرەكشەلىكتەرىن، ءابۋ حانيفا يمام اعزام مازھابىنىڭ ۇستانىمدارىن جانە ءال-ماترۋدي ءىلىمىن عىلىمي جانە تەولوگيالىق تۇرعىدان زەردەلەپ، تالدايتىن اقپاراتتىق ماتەريالداردى دايىنداۋ قاجەت. شەت ەلدەرگە ءدىني ءبىلىم الۋعا باراتىن جاستاردى ارنايى ىرىكتەۋدەن وتكىزۋ كەرەك. العاشقى ءدىني ءبىلىم ەلىمىزدە جانە ءداستۇرلى قۇندىلىقتار نەگىزىندە بەرىلۋى كەرەك.
ءدىن سالاسىنداعى جاعدايدى زاڭنامالىق رەتتەۋ، وسى سالاداعى مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ پارمەندىلىگىن ارتتىرۋ، كونفەسسياارالىق قاتىناستاردى جەتىلدىرۋ – بۇگىنگى وزەكتى ماسەلە.
ءدىننىڭ ساياسيلانۋىنا جول بەرمەۋ بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىز ءۇشىن ماڭىزدى. ءدىن ادام رۋحىمەن بايلانىستى ماڭگىلىك قۇندىلىقتارمەن ەرەكشەلەنەدى. ءدىني سالادا مەملەكەتتىك ساياساتتى جۇرگىزۋدىڭ ءتيىمدى جولدارىنىڭ ءبىرى ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ قىزمەتىن زاڭنامالىق نەگىزدە قاداعالاۋ مەن رەتتەۋ ارقىلى ءدىن مەن قوعامنىڭ ۇيلەسىمدى دامۋىنا باعدار ۇستانۋ.
– ءدىن الاۋىزدىقتىڭ ەمەس، بىرلىك پەن ىنتىماقتىڭ نەگىزى بولۋى كەرەك دەيسىز عوي. ەندەشە، ەتنوسارالىق جانە كونفەسسياارالىق قاتىناستار مادەنيەتىن جەتىلدىرۋ ءۇشىن قانداي قادامدار جاساۋ ءوزىنىڭ وڭ ناتيجەسىن بەرەدى دەپ سانايسىز؟ ناقتى ۇسىنىستارىڭتسىز قانداي؟
– ءدىني وقۋ ورىندارىندا وقيتىن جاستارعا ءدىن جانە قوعام، ەلىمىزدەگى ءداستۇرلى دىندەردىڭ ءدىني عۇرىپتارى مەن مەيرامدارى، ءدىن جانە قۇقىق، ءدىن جانە ۇلتتىق رۋحانيات جانە زايىرلى مورال نەگىزدەرى سىندى پاندەردى جۇيەلى تۇردە وكىتۋ قاجەت.
ءدىندار جاستاردى ءدىني ەتيكالىق ءومىر سالتقا ۇيرەتىپ، بىرتىندەپ ءدىن نەگىزدەرىن وقىتۋ قاجەت.
ەلىمىزدىڭ ورتالىق، شىعىس جانە باتىس ايماقتارىندا ءدىنتانۋ ماماندىقتارىن دايارلايتىن وقۋ ورىندارىن اشۋ ارقىلى ءدىنتانۋشى كادر تاپشىلىعىن شەشۋگە بولار ەدى.
ءدىني سانانىڭ راديكاليزاتسيالانۋىنا قارسى تۇراتىن ساليقالى ءدىني ۇستانىم مەن زايىرلى قاعيداتتى عىلىمي نەگىزدە زەردەلەۋ قاجەت.
جوعارعى وقۋ ورىندارىندا زايىرلى قوعام جانە ءدىن ءپانىن ەنگىزۋ قاجەت.
ءداستۇرلى دىندەردىڭ ورتاق قۇندىلىقتارىن ناسيحاتتاۋدى كۇشەيتۋگە ءتيىسپىز.
دىنتانۋشىلىق سوزدىك پەن تەرمينولوگياعا قاتىستى ەڭبەكتەر شىعارۋدى قولعا الۋ كەرەك.
زايىرلى ەتيكا جانە ءدىني مورالعا قاتىستى عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيالاردى ءجيى ۇيىمداستىرۋ قاجەت.
داستۇردەن تىس ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ جانە سەكتانتتىق توپتاردىڭ جۇمىسى تۋرالى عىلىمي ساراپتامالىق زەرتتەۋ جۇمىستارىن باق بەتتەرىندە جاريالاپ وتىرۋ كەرەك.
جوعارعى وقۋ ورىندارىندا كۋراتورلار مەن ۇستازدار ءۇشىن ءدىني فاناتيزم جانە ەكسترەميزم، لاڭكەستىك قاۋىپ-قاتەرىڭ الدىن الۋعا قاتىستى سەمينارلار وتكىزۋ.
ءدىني جانە ءدىني ەمەس دۇنيەتانىم سۇحباتى ماسەلەسىنە وراي زايىرلى عالىمدار مەن ءدىندارلاردىڭ دوڭگەلىك ۇستەلىن وتكىزۋ.
مونوقالالاردا جاستارعا كاسىبي باعدار بەرۋ جانە مادەني-سپورتتىق كەشەندەر جۇمىسىن جەتىلدىرۋگە ءمان بەرۋ قاجەت.
ءدىني توزىمدىلىك پەن ۇلتارالىق بىرلىك، ەركىن ويشىلدىق پەن دىندارلىق، ءدىني مادەنيەتتەردىڭ ءار الۋاندىلىعى جونىندە كونفەرەنتسيالار وتكىزىپ، بۇل جۇمىستاردىڭ ناتيجەلەرىن باق بەتتەرىندە جاريالاۋ.
ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىنە ءداستۇرلى ءدىن وكىلدەرىنىڭ ۋاعىز، ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە تىيىم سالۋ.
ءباسپاسوز بەتتەرىندە جاڭا ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى دەرەكتەر مەن مالىمەتتەر جاريالاپ تۇرۋ.
اسىرە دىنشىلدىك پەن دۇمشە ءدىندارلاردىڭ ءدىني ءومىر سالتقا كەرى اسەر تيگىزەتىنىڭ كورسەتۋ ءجون.
ءدىندار جاستاردى ادەپتىلىك پەن ادامگەرشىلىك نەگىزدەرىندە تاربيەلەۋ.
ءدىني ەكسترەميزم مەن لاڭكەستىك يدەولوگياسىنا قارسى تۇراتىن سىني جانە بايسالدى ۇستانىم قالىپتاستىرۋعا قاتىستى دارىستەر مەن سەمينارلار وتكىزۋ.
دىنگە قۇشتار جاستاردى ەڭ الدىمەن ۇلتتىق رۋحاني قۇندىلىقتار پەن زايىرلى مەملەكەتتىك نەگىزدە تاربيەلەپ،يسلامداعى كوركەم مىنەزدىلىك جانە ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتارعا باۋلىپ، وتاندى ءسۇيۋ، قوعام مەن ادامدى قۇرمەتتەۋ سىندى ۇستانىمدى ساناسىنا ءسىڭىرۋ كەرەك. بۇل تۇرعىدا مينيسترلىك كوپتەگەن ىستەردى اتقارىپ جاتىر. ەندىگى مىندەت ءبىز وسى ءدىن سالاسىنا قاتىستى مينيسترلىك ۇسىنعان تۇجىرىمدامانى ۇرپاق ساناسىنا ساۋاتتى سىڭىرە ءبىلۋمىز كەرەك.
سۇحباتتاسقان تۇرسىنعالي ءالىپ
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
