Mańǵystaý óńirinde kúıshilik óner erekshe damyp, ózindik órnegimen erekshelenedi. Urpaqtan urpaqqa berilip kele jatqan kúı óneri Abyl, Esbaı, Esir, Qulshar, Óskenbaı, Kartbaı, Baıshaǵyr, Shamǵúl, Muurat sııaqty birtýar esimder arqyly óz jalǵasyn taýyp, rýhanı qazyna retinde saqtalyp keledi.
Bul óńirdiń kúıleri jalpy tókpe dástúrine jatqanymen, ózindik naqyshty, erekshe sazdy, qaıtalanbas oryndalý mánerimen óz aldyna jeke turǵan, kúıshilik ónerdiń ózgeshe arnalarynyń biri. El arasynda Mańǵystaý kúılerin «Adaı kúıleri» dep te ataıdy. Onyń sebebi, kúı avtorlarynyń basym kópshiligi qazaqtyń adaı rýynan shyqqandyǵy. Mańǵystaý ejelden ánshiler men kúıshilerdiń otany boldy. Mundaǵy halyqtyq jyrlar men jyraýlardyń áýeni kúı ónerine de zor yqpal jasaǵan. Mańǵystaýdyń kúıshileri ári ánshi, ári jyrshy bolyp keletini sondyqtan. Oǵan Óskenbaıdyń, Qalnııazdyń, Shamǵuldyń, Izbasardyń ónerin mysalǵa keltirýge bolady. Jyr, dastan aıtý óneri jyr-kúı, án-kúı atanyp, el arasyna keń taraǵan. Mańǵystaý kúıshileriniń ishindegi eń kórnektileriniń biri - Abyl Taraquly (1820-1892).
Abyl esimi Mańǵystaýdan asyp Qaraqalpaq, Túrikmen jáne Hıýa jerine de keń taraǵan. Ol kóp eldi aralap, nebir úlken kúı tartystarǵa qatysqan tarlan kúıshi, artyna birneshe kúıler qaldyrǵan sazger.
Qazaq kúılerine tán aýqymdylyqty, sımfonııalyq tektilikti anyq kórsetetin aspapty mýzykanyń ozyq úlgisi Abyldyń «Abyl» jáne «Naratý» kúılerin A. V. Zataevıch kúıshi L. Muhıtovtan jazyp alyp, óziniń «Qazaqtyń 500 án-kúıi» atty jınaǵynda basyp shyǵarǵan. Asa tereń sezimdi kúıshi — sazgerdiń shyǵarmashylyq joly ózi ómir súrgen zaman aǵymymen tyǵyz baılanysta órbidi. 1858-1869 jyldardaǵy tarıh pen halyq sanasynda «Jyl aýa» dep atalǵan eldiń aýyr turmysy jáne bıleýshi toptyń qanaýshylyq áreketteri halyq narazylyǵyn kúsheıtip, jer — jerde usaq kóterilister týdyryp turdy. Dál osy kezeńde týǵan zarly kúıdi tyńdaýshylar kúı ıesiniń esimimen «Abyl» atap ketken. Óte aýyr, qatal, salmaqty dybystarmen bastalatyn kúı birtindep keń kólemdi taqyrpqa aýysyp, osy tektes týyndylarda sırek kezdesetin qyzýqandylyqpen ótkirlikte estiledi: sosyn aralyq bólimnen keıin jumsaq ári názik estiletin ortańǵy býynǵa kóshedi. Negizgi taqyryptar arqyly jan-jaqty damyǵan kúı jelisi, óziniń keń aýqymdy minezinen ózgermeı, birtindep jaılap baryp, aıaqtalady.
Abyldyń kúı ónerindegi tapqyrtyq, jańashyldyǵy, atap aıtqanda, úlken kýlmınaııalyq taqyryby men ladtyq ózgeristeri osy kúıinde barynsha tolyq kórinis beredi.
Abyldyń kúıleri: «Aqsaq kulan», «Aqjeleń», «Arenjannyń shalqymasy», «Jyl aýa», «Naratý», «Abyl».
Abyldyń eń kórnekti shákirti, asqan kúıshi Esbaı Balustauly boldy. Jastaıynan «Tazbala kúıshi» atanǵan Esbaı óte sheber oryndaýshy bolǵan, buǵan onyń óz kúıleri kýá bola alady. Onyń «Bógelek», «Terisqaqpaı», «Álem jalǵan», «Óttiń dúnıe» t.b. kúıleri oryndaýshydan eki qoldyń da tolyq damyǵan sheberligin qajet etedi. Esbaı «Úsh ananyń tartysy» atty tarıhı kúı tartysyna qatysyp, jeńimpaz atanyp, aty elge keń jaıylady. Osy kúı tartysqa qatysýshylardyń taban astynda shyǵarǵan kúıleri Mańǵystaý óńirinde jıi oryndalady. Esbaı kúıleriniń barlyǵy derlik notaǵa túsirilip, jınaqtalǵan, zertteýshi A.Toqtaǵannyń «Kúı-táńirdiń kúbiri» atty eńbegi kúıshi shyǵarmashylyǵyna arnalǵan.
Mańǵystaýǵa aty shyqqan kúıshi-sazgerlerdiń biri - Qulshar Bahtyǵalıev. Qulshar Mańǵystaý kúı mektebin jetik meńgerip qana qoımaı, óz janynan jıyrmadan astam kúı shyǵarǵan, kúıshi-kompozıtor. Qulshardyń tyńdaýshylarǵa asa súıikti, elge keń taraǵan kúıleri, onyń kempir jáne qyzben kúı tartysynda tý ǵan «Qyz qamaǵan», «Kerbez kerik», «At jortaq», «Syq-saq», «Kebis qalǵan» kúıleri Mańǵystaý óńirinen asyp, ıisi, qazaq kúı qoryna qosylǵan qaıtalanbas órnekti, asyl týyndylarǵa aınaldy. Qulshar kúılerin tyńdaı otyryp, onyń óte kúrdeli amaldarmen oryndalatynyn baıqaımyz. Mundaǵy oryndaýshylyq mánerdiń ózgesheligi, oń qol men sol qol sheberlikteriniń joǵary deńgeıde damýy, kúıshiniń asqan oryndaýshy bolǵanyn dáleldeı túsedi, tipti onyń ózindik «Qulshar shalys» degen ádisi de bolǵan kórinedi. Qazaq kúı qorynda Qulshardyń «Tilemsek», «Jap ta, qymta», «Nar ıdirgen», «Kúıdim-jandym» sııaqty t.b. kúıleri saqtalǵan. Qulshardyń kúıshilik mektebi — «qyryq myltyq» mektebi dep te atalǵan.
Mańǵystaýdaǵy kúıshilik ónerde «Shońaı mektebi» dep atalatyn kúı oryndaý dástúri de bar. Bul dástúr adaıdyń Shońaı rýynan shyqqan kúıshilerge baılanysty atalsa kerek. Osy mekteptiń eń kórnekti ókili — Esir Aıshýaquly (1840-1904). «Esir — qazaq kúı ónerinde saýsaqpen sanarlyq daryndardyń jetken bıigine kóterilip, áldeneshe shákirttiń ustazyna aınalǵan, «Shońaı» dombyra mektebin dúnıege ákelgen ónerdegi dara tulǵalardyń biri». Esir kúıleriniń keń alqapqa kóp taramaǵanynyń basty sebebi, ol el aralap, kúıin kásipke aınaldyrmaǵan adam. Týǵan óńirinen kóp alysqa shyqpaı, óz tustastarynan bólekteý ómir súrgen. Malǵa kedeı bolsa da qudyq qazyp, sý tartyp, baý-baqsha ósirip, ustahana ashyp, qol ónerdi kásip qylǵan. Bar ómiri eńbekpen ótken momyn Esir, óz kúılerin úıinde otyryp, ustahana ishinde,baqshasynyń tusynda shyǵara bergen. Onyń kúıleriniń naqyshyn úırenip, elge taratatyn shákirtteri de az bolǵan. Esirdiń kúıshilik murasy — Manǵystaý dástúrinen órbigen ózindik sazdy, oryndalý máneri kúrdeli, sazdyq tili baı, asyl qazyna. Ol Hıýa handyǵyna baryp, biraz júrip, sondaǵy kórgen-bilgenderin kúı tilimen sýretteıdi. Osy saparynda ol bes kúıden turatyn kúı tizbegin shyǵarady. Olar «Qos aıyrǵan», «Toǵyz túıeshi», «Kóktóbe», «Mana taý», «Aq jarma» dep atalady. Kúıshi shyǵarmalarynyń shyńy — «Aq jarma» kúıi. «Aǵynan jarylyp», qýanysh sezimin dál kórkemdegen «Aq jarma» kúıi adamnyń lepirgen kóńil tasqynyn eki ishektiń qońyr únimen ǵajaıyp deńgeıde kórsete bilgen asa qundy kórkem týyndy.
