Almatyda naýryz aıynda «kórgen de armanda, kórmegen de armanda» deıtindeı, keremet aıtys ótti. Qyzyq bolǵanda, aqyndar alamanynda ákeli-balaly — Aıtaqyn men Jandarbek Bulǵaqovtar bir-birimen sóz jarystyryp, búgingi aıtystyń ádemi úlgisin kórsetti. Biz biri — Taldyqorǵanda, biri — Astanada turatyn qasıetti óner ıelerimen tildesip, osy erekshe jyr dodasy jaıly suraǵan edik.
- Aıtaqyn Bulǵaqovtyń aıtysqannan basqa jumysy bar ma?
- Almaty oblystyq qoǵamdyq-saıası «Alataý» gazetiniń redaktorymyn. Negizgi jumysym — fılarmonııada. Mynaý qosymsha jumys. Kúnkóris kerek qoı.
- Týǵan balasymen aıtysqan qandaı eken?
- Bul aıaqastynan boldy. Júrsin osy ıdeıasyn aıtqanda, at-tonymdy ala qashtym. Jandarbek — Astanada, men — myna jaqta júrmin. Balanyń betine qalaı kelemin?! Aıtysymyz durys shyqsa jaqsy, shyqpaı qalsa, elge kúlki bolamyz ǵoı. Júrsin «Kópti kórgen adamsyń. Bir jaǵyma shyǵysa ma desem, keıin sheginesiń. Eń bolmasa, aıtysqa janyń ashysyn da» dep biraz qaırady. Jandarbekpen de sóılesken eken, oǵan da taǵy biraz taısaqtap edim, «Áke, nar táýekel, kóreıik» dep sheshýshi sózdi sol aıtty. Sosyn ne aıtyp, ne qoıý kerek bárin oılap-oılap, ulyma telefon shaldym. «Balam, men keshegi kompartııanyń adamymyn, sen keńestik tárbıeni kórgen joqsyń, táýelsizdik alǵanda týǵan, jańa zamannyń adamysyń. Osy baǵytty ustanaıyq. Sen óz betińshe daıyndala ber, men de óz betimshe daıyndalaıyn. Árkim óz zamanyn jyrlasyn» dedim. Sonymen, bardyq. Eldiń aıtysyna qaraǵanda, jaman óner kórsetpegen sııaqtymyz. Júkeńniń «dıskisin shyǵaramyz» degen sózin estip jatyrmyz. Ózim áli habarlasqan joqpyn.
- Demek, aldyn ala daıyndyq boldy ǵoı…
- Daıyndyq bolǵanda, jobasy ǵana… Sózbe-sóz «sen mynany aıtasyń, men bylaı jaýap beremin» degen «zagotovka» bolǵan joq. Tek balam «eski men jańa zamandy jyrlaı bergenimiz, jalań bolyp qalmasyn.
Qunanbaı men Abaıdyń arasyndaǵy sózdi dáneker ete keteıik» dedi.
Qalǵany aıaqastynan shyqty.
- Balańyzben sóılesip edim «Ákemnen jeńilip qaldym» deıdi. Siz balańyzdy jeńdińiz be?
- Joq, balam jeńdi. Ulymnan utyldym.
«Bir emes, eki aqyndy baptap júrgen,
Áketaı, bul aıtysta mamam jeńdi!»
dep taýyp ketti. «Myqty bolsań, Abaıdaı ul taptyryp al» degen Qunanbaıdyń sózin aıtqanyńyzda sasyp qaldym. Sosyn shesheme qaraı burýǵa týra keldi» deıdi.
- Jandarbek neshe jastan alǵyrlyq tanyta bastady?
- Bala kúninde aıtysqa barǵan saıyn, jetektep alyp ketetinmin. Óıtkeni kenjem ǵoı. Jasynan sanasyna sińdi. Qudaı bergen eki bala bar. Beseý edi, úsheýi dúnıe saldy. Qudaı ózi berip, ózi aldy. «Eki balamnyń qaısysy ónerge jaqyn eken» dep, otyrǵyzyp qoıyp, dombyra úırettim. Onda Jandarbek segiz jasta edi. Dombyranyń shanaǵyna qoly jetpese de, bir jetide tóselip ketti. Úlkenim on tórt kúnde úırengen boldy. On tórt kúnnen keıin tastap ketti. Keshke qaraı ekeýin jumbaq aıtyp, maqal aıtyp, oıdan shyǵartyp jarystyratynmyn. Aqyryn qarasam, anaǵan qaraǵanda, mynaý alǵyrlaý. «Osyda birdeńe bar-aý» dep tıtteıinen baýlydym. Tórtinshi synyptarda aıtys mektebin ashtyq. Sol kezdegi bilim departamentiniń dırektory Toqqoja Estenov kóp kómek kórsetti. Al altynshy synypta «oblystyq oqýshylardyń aıtysyn nege ótkizbeske?» dep Estenovke aıtyp, eki jyl uıymdastyrdyq. Búgingi kúnge deıin Almaty oblysynda respýblıkalyq mektep oqýshylarynyń aıtysy ótip turady. Sonyń áseri kóp qamshy boldy. Burynǵy, qazirgi aıtystardy jatqa biledi. Qaı aqyn, qaı jerde ne aıtqanyn kózin jumyp aıtyp beredi. Ádebıetke de jetik. Aýyz ádebıetin kóp oqıdy. Balǵynbektiń, Aıbektiń, Bekarystyń aıtystaryn jaqsy kórdi. Bala bolyp, ý-shýǵa qumar bolyp, qazirgi selkildekti tyńdaǵan emes. Estradalyq janrdan Meırambek Bespaevtyń dombyramen úılesken ánderin tyńdaıdy. Balamnyń bir armany «Orazalymen aıtyssam» deıtin. Bir kúni «Áke, men Oraz aqyndy ustaıtyn jer taptym. Sóz saptaýyn ábden zerttedim. Onyń aıtysyndaǵy kesek-kesek sózder, teńeýler Jumataı Jaqypbaevtan alǵan azyǵy eken. Shirkin, bir jaqsy aıtys shyǵar edi-aý» dep júretin. Orekeń ómirden ótip ketip qaldy da, bul armany oryndalmady.
- Alǵash aqyndyq qyry qaı kezde baıqaldy?
- Aıtysqa shyqpaı turyp, mekteptegi músháıralarǵa qatysa bastady. Umytpasam, on jasynda bolýy kerek. Balanyń bir qınalǵan jeri — qalada ósti. «Noqta, júgen, ábzel» degen qazaqy sózderdi túsindire almaıtynmyn. Murajaıǵa aparyp «Mynaý er, mynaý tartpa, mynaý arbanyń oqtemiri» dep kórsetetinmin. Biraq kózben kórsetken basqa da, ony qolmen ustaý, seziný, túısiný bir basqa. Aýyldaǵy týǵan-týystarǵa eki jyl qatarynan jaılaýǵa jiberdik. Kúzde jaılaýdan túskende bir dápter kórgen-bilgenderin jazyp kelipti.
- Balańyz qatysqan aıtysqa qazylyq ettińiz be?
- Iá. Aldyńǵy jyly oblysta ótken respýblıkalyq stýdentter aıtysynda qazylar alqasynda otyrdym. Bala topty jaryp tur. Oǵan daý joq. Rektorymyz kelip, «El bizdiki, jer bizdiki. Jandarbektiń jeńgeni ras. Biraq bas báıgeni ózimizge alyp qalsaq, erteń sóz bolady ǵoı. Siz buǵan qalaı qaraısyz?» dedi. Balamdy shaqyryp túsindirdim. «Ózim de sony sizge aıta almaı tur edim, áke. Durys» dedi. Sóıtip, balama tıesili báıgeni syrttan kelgen aqynnyń qanjyǵasyna baıladyq. Maǵan únemi pikir-keńesin bildirip, «Basqa jaqqa ketip qaldyń, bylaı aıtýyń kerek edi» dep aıtysyma baǵa berip otyrady. Ekeýimizdiń tásilimiz eki bólek. Men ázilge jaqyndaýmyn. Ol kishkene sabyrly. Keń tolǵap aıtady.
- Syrtqa shyǵaryp aıtpasańyzda, qulynyńyzben ishteı maqtanyp, masattanyp júretin shyǵarsyz…
- Shúkir. Til-kózden aman bolsa eken deımin. El maqtap jatady. «Juldyz aýrýymen aýyrypty» degen áńgime de shyqty. Ony estip, kádimgideı jatyp qaldy. «Óner adamdarynyń taǵdyry qıyn bolady. Bireý keri tartady, bireý aıaqtan shalady. Ondaı sózderge boı berme. Bir ýaqyt adam súrinýi de kerek. Ylǵı jeńiske jete bergende, jaqsy emes. Basyńa taıaq tıse, qýǵyn-súrgin kórseń, ysylasyń. Barlyq qoǵamda sondaı bolǵan. Aqıqat pen ádildiktiń arasynda bir qara mysyq ylǵı júredi, balam» dep jubattym. Qazir Qudaıǵa shúkir, bes ýaqyt namaz oqıdy. Namazǵa jyǵylǵaly kóp nárseni túsindi ǵoı. Búginde artyq-aýys sózimizge eskertý jasaǵanda, ózimiz qyzaramyz.
- Óziniń áńgimesine qaraǵanda, sizdiń aıtýyńyzsha da qaǵilez sııaqty…
- Elgezek. «Anany, mynany jasasaq. El qatarly bıznes kózin ashsaq» dep aldy-artyn kóp saraptap, baǵamdap júredi. Qoldyń qysqalyǵy ǵoı, birdeńege jetkizseń, birdeńege jetpeıdi. Eldiń bári bizdi «aıtystan alyp jatyr, baı» dep oılaıdy. Almadyq emes, Qudaı balamyzdyń nıetine qaraı berdi. Sonyń bárin aǵaıyn-týys bar, solardyń jaqsylyǵyna, toı-tomalaǵyna shashyp jiberippin. Jambasymyzǵa basyp, ýysymyzdan shyǵarmaı otyrýdy bilmeıdi ekenbiz. Qazir qarasam, qaltamda soqyr tıyn da joq. «Áke, osynsha dúnıe qalaı keldi, solaı ketti. Kishkene oılanbaı jasadyń-aý» dep ózime syn aıtqany da bar.
- Kólik miný jaǵynan kim alda kele jatyr?
- Aıtystan men — eki, Jandarbek onnan asa kólik aldy.
Julynǵan jyr Aıtaqyn:
- Áke — shańyraq, al bala — kerege eken,
Ekeýi bir otaýǵa kerek eken.
Aınalaıyn, qaraǵym, beri qara,
Men saǵan, tarıhtan syr, derek etem.
Bir kezdegi bala Abaı, Qunanbaıǵa,
Óziniń oıyn aıtyp keledi eken.
- Áke sizden ozdym ǵoı bilim alyp,
Sizden meniń zeıinim zerek eken, -
degen sózge Qunanbaı ashýlanbaı,
Jaýabyn salmaqtyraq beredi eken.
- Qulynym, Qunanbaıdaı bolý úshin,
Abaıdaı bala taptyr, — degen eken.
Endi men saǵan qaraı burylaıyn,
Bul bala mámilege kele me eken.
Bir saýal taǵy saǵan men tastaıyn,
Bilimiń menikinen bólek eken.
Bul aıtysta sen jeńdiń be, men jeńdim be?
Ekeýimizdi synaǵan óleń eken.
Ákesiniń shákirti jas Jandarbek,
Qanekı, bul sózime ne der eken?!
Jandarbek:
- Men nege keregedeı kerilmeımin,
Eldiń sózin sóıleýden erinbeımin.
Jeńdiń be, jeńildiń be dep suraısyz,
Jańaǵy saýalyńnan sheginbeımin.
Sózińizge astarlap jaýap berem,
Men nege máre jaqtan kórinbeımin.
Ákemnen jeńilsem de osy aıtysta,
Sheshemniń kúıeýinen jeńilmeımin.
Minekı, bizdiń aıtys tamam boldy,
Batpaqqa tastamassyń balańdy endi.
Jeńdim be, jeńildim be, bile almadym,
Áıteýir shaıqasýǵa shamam keldi.
Aıtaqyn óz balasyn jeńdi ǵoı dep,
Bireý ishten daýysyn saǵan berdi.
Jandarbek óz ákesin jeńdi ǵoı dep,
Bireý ishten daýysyn maǵan berdi.
Bul aıtysta ózimdi emes, sizdi de emes,
Ardaqtap aıtpaımyn ba anamdy endi.
Bir emes, eki aqyndy baptap júrgen,
Áketaı, bul aıtysta mamam jeńdi!
Jandarbek BULǴAQOV: ÁKEMNEN JEŃILDIM
- Jas peri Jandarbek qaı jerde bilim alady? Qaıda turady?
- Astanada Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetinde til-ádebıet mamandyǵy boıynsha oqyp jatyrmyn. 2-kýrsty tamamdaımyn. Aqyn bolsam — úıde jatamyn. Stýdent kúıime tússem — jataqhanadamyn.
- Aqyn bolatyn keziń kóp pe, stýdent bolatyn keziń kóp pe?
- Sózdiń shyny kerek, aqyn bolatyn kezim kóp.
- Demek, sabaqtan jıi qalasyń…
- Aqyn bolǵanda, úıde jatyp, burqyratyp óleń jazý emes. Toı-dýman, aıtys qýyp ketesiń… Sabaqtan da qalmaýǵa tyrysamyn.
- Eýrazııanyń erkesi boldyń ǵoı…
- Men bolashaq til-ádebıet mamanymyn. Aıtys — ádebıettiń janry bolǵan soń, aqyndar aıqasy maǵan taptyrmaıtyn tájirıbe. Ónerdi múlde túsinbeıtin oqytýshylar da bar. Keıde azdap túsinispeı qalamyz. Qazir eshkim eshkimniń erkeligin kótermeıtin zaman bop qaldy ǵoı. Jalpy, «aqyn edim, ánshi edim» dep ónerimdi buldamaımyn. Ustanymym — «Aqyn bolý shart emes, azamat bolý paryzyń».
- Internettegi óziń týraly aqparatqa qaraǵanda, úılenip úlgergen sııaqtysyń…
- Joq, ázirge shańyraq kótermedim. Qyzdar mazalamasyn dep ádeıi «úılendim» dep jazyp qoıǵanmyn.
- Mazalaıtyndar kóp pe?
- Barshylyq qoı.
- Ákesimen aıtysqan qalaı bolady eken?
- Toqsanynshy jyldardyń basynda Syr elinde Manap Kókenov balasy Ábdikárim Kókenovpen aıtysqan eken. Qazaq kókpar tartyssa da, ákesi men balasy talasyp, eki jaqqa tartqan ǵoı. Aıtysta da dál solaı. Men biraq ákemnen jeńilip qaldym.
- Mamań jeńgen joq pa?
- Mamam únemi jeńiste ǵoı…
- Ákeńdi jeńbegenińe ókinishiń bar sııaqty…
- Joq, ákemmen aıtysqanym úshin baqyttymyn. Qýanbasam, ókinbeımin. Ákem aıtysta baqandaı 20 jyl ter tókti. Bılikten biraz qysym kórdi. Ádiletsizdik te kórdi. Men ákemdi odan beter asqaqtatý úshin de aıtysqa keldim.
- Esimiń Jandarbek Begimbetovtiń qurmetine qoıylǵanyn bilemiz. Sen ol kisi týraly ne bilesiń?
- Ol kisiniń kózin kórmedim. Biraq aqyndar áli kúnge adamgershiligin, ónerin, aıtystaryn aıtyp júredi. Kezinde Dánesh Raqyshev Jandarbek Begimbetovtiń daýysyn estip «Kenenniń jas kezindegi daýysy osyndaı bolǵan shyǵar» depti. Jandarbek aǵanyń anasynan bata alǵanmyn.
- Jaqsy ákeniń abyroıy balaǵa azyq bola ma eken?
- Júrsin aǵam «Men biraz ýaqyt famılııama jumys istedim, endi ol maǵan qyzmet etse deımin» dep edi. Men «Aıtaqynnyń balasymyn» dep maqtanbaı, ákem «Jandarbek meniń balam» dep maqtanatyn halge jetse deımin. Onyń ústine, aıtys aqyny qansha ataqty bolsa da, onyń ataǵy qarapaıym tyńdaýshylary úshin ǵana. Al joǵary jaqtaǵylarǵa, aıtys kórmeıtinderge biz eshkim de emespiz. Isiń túsip, keıbireýiniń aldyna barsań, «Aıtysker aqyn degen kim?» dep emes, «Aıtysker aqyn degen ne?» dep suraıtyndar bar.
- Ishińde bir qyjyl bar…
- Bar, árıne. Aıtys aqyndarynyń biri — muǵalim, biri — asaba. Jalpy, aıtys aqyndary qańǵyryp ketti. Mysaly, kóz aldyńda adam ólip bara jatsa, aman alyp qalý úshin amal qylasyń ǵoı. Al kóz aldymyzda ulttyq óner ólip bara jatyr, eshkim úndemeıdi. Qazaq tiliniń qaımaǵy aıtysta emes pe? Aıtysqa tyıym salyp, ana tildi damytam deý — gúldiń japyraǵyna sý quıyp, tamyryn kesip tastaǵanmen birdeı. Bul búkil qazaqtyń qyjyly bolý kerek. Tek Júrsin Ermanov qana basyn báıgege tigip, shapqylap júr. Qazaqtyń óneri tek soǵan kerekteı… Baıaǵyda eki aqyn aıtysyp, bireýine qııanat jasalsa, zaldaǵylar aıqaı-shý shyǵaryp, arty tóbeleske ulasatyn jaǵdaılar bolǵan. Qazir bir aqynǵa emes, ulttyń ónerine qııanat jasalyp otyr. Biraq eshkim úndemeıdi. Al kerisinshe, aıtysqa tigilgen júldelerge kúıip-pisetinder jetkilikti. Sodan memleket eshqandaı shyǵyn kórmeıdi. Halyqtyń qazynasyna qol suǵyp jatqan da eshkim joq. Biraq «Baıdyń asyn baıǵus qyzǵanady» degendeı, «aıtyskerler jarty saǵat otyryp, aqsha-mashına alyp jatyr» dep baıbalam salady.
- «Aıqynnyń» oqyrmandaryna aıtaryń bar ma?
- Qynda qalǵan qylyshtaı tilimiz bar,
Shyńǵyryp sharmaýda tur jyrymyz dál.
Aıtys joqta, kóńilge medeý qylyp,
«Aıqynnan» bizdi kóre turyńyzdar.
Týra bı
Júrsin ERMANOV: MAMASY JEŃDI
- Ákesi «balam jeńdi» deıdi, balasy «Ákem jeńdi» deıdi. Siz aıtyńyzshy, ekeýiniń qaısysy jeńdi?
- Mamasy jeńdi. Ony balasy aıtty ǵoı. 25 jyldan astam aıtyspen aınalysyp júrmin. Talaı aıtystar bolyp jatyr. Sonyń ishinde Aıtaqyn men Jandarbek Bulǵaqovtardyń aıtysy kórkemdik dárejesi, saıası ótkirligi, tereńdigi, jarasymy, ótken zaman men bu zamandy teńdestirýi, salystyrýy arqyly aıtqan ýájderi joǵary dárejede dep sanaımyn. Ákesi men balasy urpaq pen urpaqty baılanystyra otyryp, qoǵamǵa qajetti kóp pikirlerdi ortaǵa saldy. Másele kimniń jeńgeninde emes, aıtystyń sapasynda. Kópten beri bolmaǵan, jaqsy aıtys boldy.
Aıqyn gazeti
