Elımız täuelsızdıgın alyp, eŋsesın tıktegen şirek ǧasyrdan astam uaqyttyŋ ışınde memlekettıŋ barlyq salalarynda tübegeilı özgerıster oryn aldy. Memlekettıŋ dın salasynda jasalǧan maŋyzdy qadamdardyŋ arqasynda halyqtyŋ dıni-ruhani bostandyǧyna erkındık berıldı. Qazaqstannyŋ tūŋǧyş Prezidentı Nūrsūltan Nazarbaev ruhani mūramyz ben ūlttyq qūndylyqtarymyzdy jaŋǧyrtuǧa, ruhaniiatymyzdyŋ negızı bolyp tabylatyn dın mäselelerıne basa nazar audaryp, halyqqa arnaǧan joldaularynda būl mäselelerdı qalys qaldyrǧan emes.
Dın salasyndaǧy qarym-qatynastardy retteitın zaiyrly zaŋnamanyŋ arqasynda el ışınde kelısım men tūraqtylyq saqtalyp, qanşama ūlt pen konfessiianyŋ ökılderı yntymaqta ömır sürude. Degenmen soŋǧy jyldary el aumaǧynda bırqatar keleŋsız jaǧdailardyŋ oryn aluy dınımız ben dästürımızge jat, terıs piǧyldy aǧymdardyŋ el ışıne dendep engendıgın körsetedı.
Osyndai terıs dıni-saiasi ūstanymdardyŋ bırı-jalǧan salafizm ideologiiasy desek qatelespeimız. Saud Arabiiasy Koroldıgınıŋ qūryluymen saiasi küşke ainalǧan uahabşyldyq nemese «salafizm» atyn jamylǧan ideologiia arab elderımen şektelmei, älemnıŋ köptegen aimaqtaryna tarap ülgerdı. Jalǧan salafizm dep atau sebebımız, būlardyŋ ūstanymy ädılettı tu etken bastapqydaǧy taza islammen üş qainasa sorpasy qosylmaidy, qaita qataldyǧy men öşpendılıgıne qarai «neoharidjiler» dep sipattasa bolady. Psevdosalafizm közqarastary Qazaqstan mūsylmandary arasynda, äsırese jastar ortasynda keŋınen taralyp, tüsınıspeuşılıkter men qaqtyǧystarǧa negız bolyp jatqany belgılı. 2016 jyly Aqtöbe, Almaty qalalarynda oryn alǧan keleŋsız jaǧdailarda osy aǧym ökılderınıŋ äreketı bolatyn.
Syrtqy amalyna qarap küpırlıktı kesıp-pışetın täkfırge süiengen salafizmnıŋ ideologiiasy negızınen bukvalizmge, iaǧni Qūran aiattary men hadisterdıŋ mazmūnyn tüsınbei, tura maǧynasynda sözbe-söz tüsınuge, aqyl-parasatty qoldanbauǧa baǧdarlanǧan. Olar astarly maǧynaly aiattar men hadisterdıŋ tek sözdık maǧynasyn negızge ala otyryp, ışkı mänıne üŋılmesten sol küiınde qabyldau kerektıgın alǧa tartady. Mūndai ideialar tarihi tūrǧydan däleldengen mäzhabtar institutyn joqqa şyǧaryp, «är mūsylman tıkelei özı Qūran men hadiske jügınıp pätua bere alady» degen üstırt ärı şetın közqarastyŋ qalyptasuyna alyp keledı. Al būl közqaras qazırgı kezde dınışılık alauyzdyq pen pıkır qaişylyqtarynyŋ tuyndauyna jol aşuda.
Mäzhab ūstanbaityndardyŋ pıkırı boiynşa ärbır adam dındı, şariǧatty öz betterınşe oqyp, üirene alady. Ol üşın arab tılın meŋgeru jetkılıktı. Arab tılın bılgen adam Qūrandy da, sünnettı de öz betınşe oqyp, dın qaǧidalaryn tüsıne alady. Iаǧni, eşqandai mäzhabqa erudıŋ, ūstanudyŋ qajetı joq.
Aqyldy şektep, keŋınen oi qorytuǧa jol bermeitın salafiler «Dındı aqylmen tüsınuge bolmaidy, ol - filosofiia, iaǧni adasuşylyq» degen qaǧidattardy qoiyp, aiattar men hadisterdıŋ negızgı mänıne, olardyŋ qandai jaǧdaida, qaşan aitylǧanyna qaramastan tıkelei maǧynada qabyldauǧa tyrysady. Aqyl qorytyp, oi jügırtuge şekteu qoiatyndyqtan, olardyŋ qataryna jaŋadan qosylǧan adam erkın oilau qabıletınen aiyrylyp, mäŋgürtke ainalady. Öitkenı, ondai adam aiattyŋ, hadistıŋ astaryna üŋıluge därmensız, öitkenı onyŋ bılımı jetkılıksız, mätınderdı tek salafiler tüsındırgen qalypta qabyldap alady da, basqaşa oilaudy künä sanaidy.
Salafilerdıŋ mätınnıŋ tıkelei mänıne jügınuınıŋ bır türı adamǧa tän sipattardy Jaratuşyǧa telu bolyp tabylady. İslam tūrǧysynan alyp qaraityn bolsaq, būl Jaratuşynyŋ esımderı men sipattaryna bailanysty tüsındırme bermei, tıkelei tüsınu, qabyldau jäne tüsındıru ädısı degendı bıldıredı.
Alaida, Jaratuşy eşbır jaratylysqa ūqsamaityndyqtan, ony qandai da bır närsemen salystyru arqyly tüsınu mümkın emes. Sondyqtan islam ǧūlamalary «Aqylǧa salyp qalai paiymdasaŋ da, Alla bärıbır odan özgeşe» dep eskertken. Mäselen, Allaǧa meken men uaqyttyŋ yqpaly jürmeitını turaly qazaqtyŋ dana oişyly Abai da bır öleŋınde jazyp qaldyrǧan bolatyn. Onda:
«Meken bergen halyq qylǧan Ol Lä mäkan,
Tüp iesın köksemei bola ma eken?
Jäne oǧan qaitpaqsyŋ ony oilamai,
Basqa maqsat aqylǧa tola ma eken?!» - delıngen.
Olai bolsa, mūndai közqarastar hanafi mäzhabyn ūstanatyn mūsylman ümbetınen erekşelenu, mūsylmandar arasynda jıkşıldık tudyrudy közdeu degen söz.
Mūndai bukvalistık ideialar köptegen dıni ūǧymdardyŋ şynaiy mänınıŋ būrmalanyp tüsındırıluıne, sol arqyly qazırgı kezde beleŋ alyp otyrǧan dıni ekstremizmnıŋ örşuıne sebep bolyp otyr. «Jihad», «täkfır», «taǧūt», «hijra», «şirk», «bidǧat» sekıldı ūǧymdardyŋ maǧynasyn būrmalau nätijesınde täkfırşıldık ideiasyn damytuǧa, sonyŋ nätijesınde öz qatarlaryndaǧy adamdardyŋ radikaldanuyna sebep bolu arqyly eldegı tynyştyq pen kelısımnıŋ būzyluyna jol aşuda.
Bügıngı künı terıs piǧyldy aǧym ökılderı Qūranda berılgen «jihad» jäne «hijret» ūǧymdaryn öz müddelerıne būrmalap qoldanyp jür. Olardyŋ būl ūǧymdarǧa bergen tüsındırmesın qabyldaǧan köptegen azamattar öz elderın mūsylmannyŋ emes, käpırdıŋ elı dep sanap, Siriia aumaǧyna «hijra» jasap, qonys audarǧanyn bılemız. Būl jaǧdaidyŋ oryn aluyna osyndai terıs piǧyldy aǧymdardyŋ uaǧyzşylarynyŋ dıni bılımı tolyq emes azamattardy arbap, qandy qasap bolyp jatqan Siriia, İrak elderıne «hijra jasauǧa» şaqyruy sebep bolyp otyrǧany jasyryn emes.
Alaida hijra jasau ūranyn tu etıp soǧys aimaqtaryna attanuşylardyŋ mūndai äreketterınıŋ islam dını senımındegı hijramen eşqandai bailanysy joq ekenı aiqyn. İslamda būl söz mūsylmandardyŋ dınıne bailanysty özgelerden qysym köruıne bailanysty basqa elge qonys audaruyn bıldıredı. Iаǧni, mūsylmandardyŋ dınderınıŋ paryzdaryn oryndauyna tyiym salynyp, meşıtter jabylyp jatsa ǧana basqa jaqqa qonys audaruy mümkın. Alaida, bızdıŋ elımızde eşbır dınnıŋ nasihattaluyna qysym qoiylyp otyrǧan joq. Mūsylmandar da qūlşylyqtaryn erkın atqaruda. Elde qanşama zäulım meşıtter boi köterıp, köbeiıp jatyr. Memleket tarapynan jasalǧan osyndai jaǧdailardy joqqa şyǧaryp, «taza islam» elın aŋsap elden aua köşkender - tek bardy baǧalamauşylar degen söz.
Hijra jasau turaly Qazaqstan mūsylmandary dıni basqarmasy «islamnyŋ negızgı rämızderı men räsımderın atqaruǧa rūqsat etılgen memleketten özge elge köşuge eşbır qajettılık joq» dep öz ūstanymyn körsetıp berdı. Sondyqtan da azamattardyŋ Taiau Şyǧys aimaǧyndaǧy soǧys alaŋdaryna ketuınıŋ islam dınındegı hijret jasau tüsınıgımen eşqandai bailanysy joq deuge bolady.
«Jihad» tüsınıgın de terıs piǧyldy aǧymdardyŋ dıni bılımı taiaz azamattardy azǧyrudyŋ bır joly retınde paidalanady. Olardyŋ tüsınıgındegı «jihad» - täkfırşılerdıŋ «käpır» dep sanaǧan adamdaryn aiausyz qyru, atu, jaryp jıberu, äielderdı, balalardy qūldyqqa salu, olardy azaptap qinau siiaqty ozbyrlyq äreketterı. Dıni mätınderdı özderınıŋ paiymy men müddelerıne säikes būrmalap tüsındırgen terıs piǧyldy aǧymdardyŋ ügıt-nasihattarynyŋ nätijesınde sanalary ulanǧan sauatsyz azamattar ata-anasyn, tuǧan jerın tastap, Alla jolynda «jihadqa» attanuda. Al negızınde jihad ūǧymynyŋ mänı osyndai ma? Ärine, joq.
Jihadtyŋ bır maqsatqa jetu üşın küş jūmsau, küresu, dındı, otandy, mal-mülıktı qorǧau ekenın osyǧan deiıngı islam ǧūlamalary aityp ta, jazyp ta kele jatyr. Iаǧni, jihad - eŋ aldymen adamnyŋ özın jäne ışkı jan düniesın tüzetuı degen söz. Mūsylmannyŋ öz näpsısımen küresı degendı bıldıredı.
Al osyndai dıni ūǧymdardy būrmalauşy aǧymdardyŋ negızgı közdegen närsesı -mūsylmandar arasynda jık tudyryp, olardy ydyratu. Būl üşın olar öskeleŋ ūrpaqtyŋ sanasyn ulap, olardy ūlttyq qūndylyǧynan aiyru äreketterın qoldanady. Sanasy ulanyp, qalyptasqan qūndylyqtardan alystaǧan jas buyn ökılderı küizelıske ūşyrap, erkın oilaudan qalady. Mäŋgürtke ainalady. Öz tuǧanynan, ata-anasynan ajyrap, qoǧamnan oqşaulanady. Dınnıŋ qoǧamdyq qyzmetterınıŋ (onyŋ ışınde dünietanymdyq, tanymdyq, äleumettendıruşı jäne t.b. qyzmetterınıŋ) almasuy barysynda dıni sanasy men dıni amalynda dünietanymdyq mädenietı qalyptasyp beki qoimaǧan azamattardyŋ boiynda tūlǧalyq jartykeştık, äleumettık-mädeni tūrǧyda taiǧanaqtyq ürdısterı baiqalady. Dınnıŋ saiasilanuy nätijesınde dästürlı dındarlardyŋ ruhani sabaqtastyǧyna syzat tüsıp, qazaqstandyq jamaǧattyŋ dıni bıregeilıgıne nūqsan kele bastady.
Būl ürdıster ruhani qauıpsızdık salasyndaǧy aqtaŋdaqtardan habar beredı, dın salasyndaǧy memlekettık saiasattyŋ belsendılıgın qajet etedı. Jat jerlık dıni aǧymdardyŋ şielenıstı, keide tıptı agressivtı yqpalynyŋ öse tüsken qazırgı jaǧdailarynan zaiyrly Qazaqstannyŋ dıni jäne mädeni kelbetın tübegeilı özgertuge degen ūmtylysty aŋǧaruǧa bolady. Sondyqtan dıni qauıpsızdıkten tıkelei tuyndaityn eldıŋ ruhani qauıpsızdıgı mäselesı özektı küige tüsıp otyr. Memleket dın salasyna aralasyp, ǧasyrlar tezınen ötıp, el bırlıgın saqtap kelgen dästürlı qūndylyqtardy qamtamasyz ete almasa, zaiyrlylyqtyŋ egemendıgın ışınara joǧaltyp aluǧa bolady.
Şetın közqarastardy ūstanatyn dıni ideologiialyq aǧymdar ūltaralyq, dınaralyq qatynastarǧa jık tüsırıp, ūlt tūtastyǧyna, memleket tūraqtylyǧyna, dästürlı qūndylyqtarǧa ülken qater töndıretındıkten, olardyŋ el aumaǧynda taraluyna barşamyz bel şeşe atsalysuymyz qajet. Sebebı, qazırden mūndai ideologiianyŋ taraluyna tosqauyl qoia almasaq aldaǧy ūrpaqtyŋ künı ne bolary kümändı. Kez kelgen ūlttyŋ özın tarihta ūlt retınde saqtap qaluynyŋ alǧyşarty – özınıŋ ǧasyrlar boiy qalyptasqan dästürlı dınınen, tılınen, dılınen ajyramauy ekenı belgılı närse. Osyndai qūndylyqtarymyz ben täuelsızdıgımızdı saqtap qalu halqyna janaşyr ärbır jannyŋ azamattyq paryzy dep sanaimyn.
Baqytjan Saterşinov,
QR Bılım jäne ǧylym ministrlıgı
Filosofiia, saiasattanu jäne dıntanu
institutynyŋ bas ǧylymi qyzmetkerı,
filosofiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor,
«Adyrna» ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
