«ShITANG QAIDA, ShYRAǴYM?»
Endi ǵana otaý quryp, el ishinde toı-dýmandy ótkizip bolysymen men kelinshegimdi ertip, Qytaıǵa attandym. Shanhaıdaǵy oqýyma baılanysty birqatar bitpegen usaq-túıek sharýalarym qalyp edi. Oqıtyn ýnıversıtetimde de, jataqhanada da barlyǵy derlik ekeýimizdi jaqsy tanıdy. Úılený úshin elge ketkenim týraly da bári estigen bolatyn. Demalys kúnderi taıap qalǵan soń, sharýalarymdy kidirtpegendi jón kórdim. Sol oımen áýejaıdan shyǵyp, sheteldik stýdentterge jaýapty dekanat ornalasqan korpýsqa tikeleı tartqanmyn. Kireberiste aldymen bakalavr-stýdentterdiń oqýy jónindegi meńgerýshimiz Djoý Iang apaıym ushyrasyp, quttyqtaý sózin aıtty. Quttyqtamaı qaıtsin, meniń bul Shanhaıdy sharlap júrgenime bıyl jetinshi jyl. Bir jyl til úırený kýrsynda, tórt jyl bakalavrıatta, eki jyl magıstratýrada oqydym. Osy mańaıda barmaǵan jerim, baspaǵan taýym joq. Alyp shahardyń ár múıisin jatqa bilem. Qazaqsha aıtqanda, jataqhana komendanttarynyń qoldarynda ósken balamyn. Oǵan ilese kelesi bólmeden magıstranttar oqýy jónindegi meńgerýshimiz Lıý apaı shyqty. «Á, keldińder me? Qutty bolsyn! Al bizdiń shıtangimiz qaıda?» dep, ári quttyqtap, ári qaýjaı bastady.
Shıtang — qytaı tilinen tóteleı aýdarǵanda «baqyt toqashy» degen maǵynany bildiredi. Endi álgi Lıý apaıyma Djoý Iang qosylyp, eki jaqtan qolqalady. Bulardyń ne surap turǵanyn túsinbegen men sál ezý tartyp, joldan kele jatqanymdy aıtyp, keıin taǵy bir soǵyp, shıtangterin berýge ýáde ettim. Dekanattaǵy sharýalarymdy bitirip alyp, jataqhanama bet aldym. Jolda oılanyp kelem: «Ánsheıinde stýdentterden artyq bir zat alýǵa yńǵaısyzdanatyn qytaı oqytýshylarynyń meni qyspaqqa túsirgeni nesi? Shıtang… Ne ol «shıtang» degen?»… Sóıtip, oıǵa shomyp kele jatsam, naǵyz «shıtangshiler» aldymda kútip tur eken.
Jataqhanamyz 14-15-qabatty, eki korpýsty alyp qurylys edi. Onyń 11-qabatyna deıin ýnıversıtet muǵalimderi, odan joǵary qabattarda sheteldik stýdentter turady. Osy eki aımaqtyń arasy shekara sekildi bólingen. 11-den joǵary qabatqa muǵalimder kóterilmeıdi, al sheteldikter 1 men 11 aralyǵyndaǵy qabattarǵa attap baspaıdy. Shekara beketi retindegi 11-qabatta komendant bólmesi ornalasqan. Shynymen beket dese, beket sııaqty.
Qos korpýsqa qarama-qarsy ornalasqandyqtan, ortalarynda olardy bir-birimen baılanystyratyn dálizder salynǵan. Korpýstardyń lıftisi japsarlas ashylyp, ary qaraı eki aıyrylady. Sol dáliz ekige bóliner tusta eki komendanttyń bólmeleri ornalasqan. Bireýinde bas komendant, ekinshisinde onyń kómekshisi otyrady. Bólmelerdiń bireýi ár qabatty baqylaıtyn kameralarmen, dabyl belgisin beretin dıspetcherlik qondyrǵymen jabdyqtalǵan. Kirip-shyqqan ár adam, tipti shybyn-masalaryńa deıin komendanttardyń únemi nazarynda.
Sol «shekaranyń» mańynan óte bergenimde meni bas komendant Fan apaıymyz toqtatty: «Al Hýangtıanrýı (meniń esimimdi qytaılar óz uǵymdaryna beıimdep, osylaı ataıdy), qutty bolsyn! Bizge ákelgen neń bar endi?». Bulardyń bárine ne bolǵan ózi? Komendant bólmesinde qolyndaǵy shaǵyn kesesindegi kók shaıyn soraptap, bizge qarap jymıyp otyrǵan kómekshisin meńzep qoıady. Endi esime tústi. Elge qaıtar aldynda komendant apaıǵa ketip bara jatqanymdy, úılenetinimdi aıtyp, qoshtasýǵa kirip-shyqqanmyn. Sonda ol maǵan osy shıtang týraly birdeńe aıtqan. Men oǵan mán bermeı, jaı ǵana basymdy ızeı salǵam. Olarǵa da ne aıtarymdy bilmeı: «Qazir bári bolady!» dedim de bólmeme qaraı tarttym. Kıimderimdi jaıǵastyrýdy kelinshegime tapsyryp, shalt qımyldap, syrtqa shyǵyp, dúkennen shıtang izdedim. Astyńǵy qabatqa túsetin lıftini kútip turǵanymda álgi «bas shekarashy» bólmesinen basyn shyǵaryp: «Aldap ketseń, menen jaqsylyq kútpe!» dep qaljyńdap qoıdy. Men oǵan bir jymıyp, lıftige mindim de kettim.
Kondıterlik dúkenge baryp, shıtangtiń ne ekenin surap bilip aldym. Shıtang degenimiz ishinde túrli tátti qospasy bar, kólemi hokkeıdiń shaıbasyndaı, úlbirep pisirilgen shaǵyn toqash eken. Keıde onyń ornyna kez kelgen torttyń kesindileri júre beredi. Quny da qymbat emes, bizdińshe 60-70 teńgeniń shamasynda. Apaılarymyz toıyp jesin, qalǵanyn basqasyna taratarmyn dep 10-15 shıtangti bir-aq satyp aldym. Sonda bir paket shıtangti usynyp turǵan jas satýshy qyzdardyń biri: «Siz jańa úılengen jas jubaılardyń biri sııaqtysyz ǵoı? Bizge de birdeńe yrymdasańyzshy, juǵysty bolsyn» dep qaldy. Biraq lezde sol qylyǵynan qysylǵandaı, eki beti qyzǵylt tartyp, syqylyqtap qoıa berdi. Olardyń ázilderine kóńilim kóterilip, qoldaryna bir-bir toqashtan ustatyp kettim. Ózderi týra bizdiń qazaq sekildi yrymshyl.
Jataqqa oralyp, komendanttyń aldyna shıtangti, úıden ákelgen «Rahat» fırmasynyń kámpıtterin usynyp, shaǵyn dastarqan jaıyp jiberdim. Apaılarym máz-meıram. Sóıtip, eki shaıqumar «beketshiniń» qasyna eki jas jubaı qosylyp, tórteýmiz otyryp, shaı ishtik. Jalpy, qytaılar — barǵa qanaǵatshyl halyq. Bul elde zańdardyń qatań ekeni bárine málim. Bireýden sebepsiz zat alý, ásirese, muǵalimniń oqýshydan birdeńe suraýy jemqorlyq pen bopsalaýǵa teń áreket bolyp sanalady. Sondyqtan da jataqhana qyzmetkerleriniń álgi toqashty tabandylyqpen surap alýy maǵan ádepkide turpaıy kóringen-di.
Shaı iship otyryp, apaılardyń osy qylyǵy jaıynda ózderinen suradym. Sonda komendantymyz: «Jemqorlyq degen ol múlde basqa nárse ǵoı. Bopsanyń da beti aýlaq. Biraq shıtangtiń orny bólek. Eger seniń tanysyń úılenip, onyń toıyna qatysa almasań, ol saǵan qaıta kórisken kezde shıtang berýi kerek. Bul — adamdardyń bir-biriniń baqytyna ortaqtasýynyń, qýanyshyn bólisýiniń belgisi. Juǵysty bolsyn degeni. Shıtang degen — baqyt toqashy. Iaǵnı baqyttyń dámi. Eger úılengen adam senimen shıtangin bólispese, oǵan renjýge haqyń bar. Sondyqtan ol baıqamaı qalsa, umytyp ketip jatsa, nemese bul týraly múlde bilmegen bolsa, sen shıtangti otaý qurǵan adamnan surap alýyń kerek. Bul — úılený barysynda jasalatyn salt-dástúrdiń biri. Bizdiń qytaılar zańdy qalaı qadirlese, dástúrdi de odan beter qurmetteıdi» dedi. Apaıymyzdyń aıtqan sózderi meniń buryn-sońdy eshkimnen suramaǵan, tipti oılanbaǵan saýalymnyń týyndaýyna sebep boldy: «Fan apaı, qytaılardyń úılený salttary qalaı ózi? Basqalardan qandaı erekshelikteri bar?». Sonda apaıym qolyndaǵy shaǵyn pıalasyn tóńkere saldy da, shıtangten bir tistep qoıyp, bizdi qytaı halqynyń otaý tigý barysynda jasalatyn kóneden kele jatqan salt-dástúrlerimen, ádet-ǵuryptarymen tanystyra bastady. Al men bolsam, qytaılardyń saltyn ózimizdiń qazaqı dástúrimizben salystyryp, uqsastyǵy men erekshelikterin baıyptap otyrdym…«Iýedın» — kishi qudalyq, «ýang sýsý» — qalyńmal
Qytaılarda úılený salty birneshe satydan, uzaq ýaqyt pen san túrli ǵurypty qajet etetin kúrdeli proesten turady eken. Eń aldymen bul proess ózimizdegideı qudalyqtan bastalady. Kúıeý jigittiń ákesi qalyńdyqtyń úıine aýyldyń syıly azamattarynan nemese aǵaıyndar arasyndaǵy bedeldilerinen quralǵan bir top er kisini tańdap alyp, quda túsýge jiberedi. Qytaıdyń keıbir aýdandarynda, máselen, ońtústikte, qudalar retinde áıel adamdar irikteledi. Kóptegen aýyldardyń óziniń betkeustar kásipqoı qudalary bolatyn kórinedi. Qudalyqqa barǵandardy Qytaıda «bın jen» dep ataıdy. Iaǵnı bizshe — jaýshy.
Qudalyqtyń ózi birneshe satydan turady. Jigittiń áke-sheshesi jaýshylar arqyly qalyńdyq jaǵyna «aý te ýzy» dep atalatyn, qyzyl konvertke salynǵan hat joldaıdy eken. Munda kúıeý balanyń atategi men týǵan jyly, aıy, kúni, tipti dál ómirge kelgen ýaqytyna deıin jazylatyn bolǵan. Bul hatty alǵan qyzdyń ata-anasy osynda kórsetilgen jigittiń parametrlerin balgerge berip, óz perzentimen sáıkestigin saraptap kóredi. Eger balger joramalyn jasap, eki jastyń odaǵyn ońdasa, jigit jaǵyna jaýap retinde qyz týraly málimet jazylǵan hat joldanady. Bul qudalyqqa kelisim berildi degen maǵynany bildiredi.
Sóıtip, eki jaq eki hatqa ıe bolady. Budan keıin dástúr boıynsha hattardy ár úı óz bosaǵalaryna ilip qoıyp, úsh kún kútedi eken. Eger de osy úsh kún ishinde otbasy ishinde eshkim qaıǵyly jaǵdaıǵa ushyramasa, Aspan men Jer bul qurylǵaly otyrǵan odaqqa óz rızashylyǵyn berdi degen sóz. Iaǵnı qudalasý proesi ary qaraı jalǵasa túsedi. Al osy ýaqyt ishinde úıde bireý qatty aýyryp qalsa nemese ómirden ótip ketse, qudalyq dereý toqtatylady. Bul joralǵy da «joly jaqsy kelindi» jany qalaıtyn qazaqtyń dástúrine jaqyn.
Sonymen, alǵashqy qadam mynadaı. Endi hat almasý proesin eki arada bolatyn zat almasý salty jalǵastyrady. Eki jaq jaýshy jiberý arqyly bir-birimen kelisimge kelgennen keıin, qudalar arasynda «ıýedın» (qytaı tilinen aýdarǵanda «kishi kelisim» degen maǵynany beredi) bastalady. Iýedın — eki jaq arasynda jasalatyn kelisimshart bolyp tabylady.
Ári qaraı qyzdyń jasaýyn daıyndaý dástúri jalǵasady. Bul qazaqtyń keıingi kezde «kıt ázirleý» dep atalyp júrgen saltyn eske salady. Aldymen jigit jaǵynan qyzǵa arnap syrǵa, jup sandy bilezik, alqa jáne t.b. áshekeıli buıymdar, qyzyl tústi quraq matalar, altyn teńgeler jiberedi. Al qyz jaǵy oǵan qarymta retinde tańdaýly sortty shaı, sharap, dándi daqyldardan turatyn qomaqty azyq-túlik qoryn joldaıdy. Sonymen qatar ıýedın kezinde eki jaq bir-birine syrt jaǵynda áıel bastamasy — fenıks pen erkek bastamasy — aıdahar beıneleri bederlengen qyzyl tústi uzyn mata nemese qaǵaz usynatyn bolǵan. Bul qaǵazdarda nemese matalarda eki jaqtyń atategi, turmys jaǵdaıy jaıynda málimetter jazylyp, er jigittiń qalyńdyqqa beriletin qalyńmal baǵasy aıtylady. Bul bizdiń qazaǵymyzdyń «syrǵa taǵý» men «batalasý» dástúrine keledi. Tek qazaqtan aıyrmashylyǵy, atalmysh kádeler qudalar bir-birimen bettespeı turyp, syrttaı jasalady. Qyzǵa beriletin qalyńmaldyń baǵasy kelisilip, ony jigit jaǵy qyzdyń úıine qorap-qorap syı-sııapat retinde jiberedi. Sonymen qatar bul qoraptardy meılinshe kólemdi etip, ishin kerekti-kereksiz zatqa toltyryp joldaıdy eken. Sebebi bul qoraptar qolǵa tıgen boıda ishine qyzdyń tósek-orny salynyp qaıtarylatyn kórinedi. Orysshalap aıtqanda: «Kakoı prıvet, takoı ı otvet!» Qytaı tilinde qalyńmal berýdi «ýang sýsý» dep ataıdy.
Qasıetti qyzyl toı
Nazar aýdaryp otyrsańyz, qytaılardyń salt-dástúrlerinde qyzyl tús kóp paıdalanylatynyn baıqaısyz. Tipti Qytaı eliniń memlekettik týyna deıin qyzyl. Óıtkeni qyzyl tús qytaılardyń qasıetti túsi bolyp sanalady. Olar baqytty da qyzyl tústi bolyp keledi dep senip, «hongshýangsı» dep áspetteıdi. «Hongshýangsı» — qyzyl tústi qos baqyt degendi bildiredi. Qaıda barsań da qyzyl tústi kóresiń.
Qytaılardyń úılený toıyn — qyzyl toı desek te artyq bolmas. Qyzyl konvert, qyzyl mata, toı bolatyn úıde bosaǵany jaǵalaı ilingen qyzyl shamdar… Kúıeýbala men qalyńdyqtyń, quda-qudaǵıdyń toıda kıetin kıiminiń túsi qandaı dep oılaısyz? Árıne, qyzyl tústi. Qytaıda alǵash kórisken nemese kópten beri júzdespegen adamdar kezdesken sátte atqarylatyn salttar da bar. Syıly adamdardy qabyldaý kezinde nemese týǵan-týystar bas qosqanda, tipti qandaı da bolsyn, bir sebeppen eki qytaı kezdese qalsa da, birge otyryp, shaı ishedi.
Úılený toılarynda da shaıdyń orny bólek. Munda shaı berýdiń eki úrdisi bar. Bireýi «úlkenderge qurmet kórsetý», ekinshisi «uly elge aınalý» (baýyrlasý) dep atalady. Qurmet kórsetýde jańa otaý qurýshy eki jas tizerlep turyp, bir-biriniń áke sheshesine kese usynyp, shaı ishkizedi. Baýyrlasýda eki jaqtyń otbasynyń múshesi bop sanalatyn ár adamnyń aty, shańyraqtaǵy ózindik orny atalyp, arnaıy shaı taratylady. Iaǵnı úılený dástúrindegi shaıdyń máni zor. Degenmen qytaılyq qudalar alǵashqy júzdesýde shaı emes, sharap ishedi. Óıtkeni onyń túsi de qyzyl. Bastamasy baqyttan bolsyn degen yrymmen quda-qudaǵı ádepkide sharaptan alyp otyrady eken. Bettesý barysynda eki jaq arasynda taǵy da syı almasý úrdisi bolady.
Bizderdegideı shapan jabý salty olarda da bar. Biraq bularda eki quda bir-birine halat japqyzady. Áıelder jaǵy ózara shaǵyn toqymaly oramaldar almasady. Árıne, halat ta, oramal da tolyǵymen demese de, qyzyl tústiń qatysýynsyz bolmaıdy. Sonymen qatar qazaqta quıryq-baýyr asatý degen káde bar emes pe? Sol sekildi bularda da asatýdyń bir-eki túri bolsa kerek. Ata-enesimen tanysýǵa kelgen kúıeýbalaǵa enesi qyzyl tústi eki túıir burshaq beredi eken. Kúıeýbala ol burshaqtardy kesedegi sýǵa salyp, sol kúıinde sýymen qosa jutyp jiberýge tıis. Bul urpaqty bolsyn degen nıetpen jasalatyn yrymǵa jatady. Sondaı-aq qyzǵa da arnalǵan arnaıy «asatý» salty bolady. Ata-enesi bolashaq kelinine ishindegi eti áli qyp-qyzyl, shıkileı pisken tushpara asatady.
Tushpara — qytaılar úshin baılyqtyń belgisi. Al «shıki» sózi qytaı tilinde «týý» jáne «týylý» sózderimen birdeı dybystalady. «Shyng». Baı, balaly bol degen maǵynada jasalatyn yrym. Osyndaı usaq-túıek yrym, kádelerin atqaryp bolyp, qudalar úılený ýaqytyn belgileıdi de, shaǵyn toı jasap, qyzdy qyzyl zembilge otyrǵyzyp alyp ketetin uly kúnge deıin qosh aıtysyp, tarqasady.
Qudalasqannan soń «shaqyrtý» bastalady. Eki jaq óz aǵaıyn-týma, kórshi-qolańdaryna pisirilgen toqash túrinde shaqyrtý jiberedi. Bul toqashtardyń betinde joǵaryda atalǵan áıel men erkek bastamalary — fenıks pen aıdahar beınelenedi. Onyń qasyna toı ıeleriniń esimi jazylǵan shaǵyn qyzyl taqtaıshalar qosa beriledi.
ANT ShAIYNYŃ ShARAPATY
Qytaılardyń úılený úrdisiniń bizge uqsatatyn taǵy bir jeri bar. Ol — syńsý salty. Tek qytaı qyzynyń syńsýy úsh kúnge sozylady eken. Úıinen keterden buryn qyz aýladan aspaı, ishten arnaıy oryn taýyp alyp, úsh kún boıy dostarymen, týǵan-týystarymen qoshtasýmen bolady. Osy kúnderi qyzdyń kózinen aqqan jas tyıylmaıdy. Bul qyzdyń ishinde jatqan sherin, muńyn, qylyǵynyń barlyǵyn osy úıde tastap, jańa úıge taza, bos, pák kóńilmen attanýdyń belgisi kórinedi. Keter kezinde kózine jas almaýdy kórgensizdikke sanaǵan. Bul kúni qyz bala «júzin tazartý» maqsatynda betterindegi artyq qylshyq, túkterdiń barlyǵyn julyp, betin aq opamen boıaǵan. Sonymen qosa, shash úlgisin qyz keıpinen áıeldikke ózgertý maqsatynda kúni boıy shash taraýmen bolǵan. Bul iste qasyna kómekshi retinde joly jeńil jeńgeleriniń birin alǵan.
Kún ortasynan aýa bergen shaqta qyzyldy-saryly bezendirilgen zembil kóterip, jigittiń ókilderi keledi. Dástúr boıynsha bir áıel, bir jas qyz qalyńdyqty eki qoltyǵynan demep, oǵan syńsý aıtqyzyp, osy zembilge otyrǵyzýǵa tıis. Sol otyrǵannan kelinniń aıaǵy jerge tımeýi kerek. Ol pák kúıinde attanyp, jolda bále-jalany aıaǵyna ilmeı, sol kúıinde jańa bosaǵany attaý kerektigin bildiredi. Zembil úıge jaqyndaǵan ýaqytta kúıeýbala qytaı mıfologııasynda urpaq taratý qudaıy bolyp sanalatyn Chjan-sıan keıpine enip turady. Zembil kórine bastaǵannan-aq ol sol jaqqa qaraı sadaq oqtaryn atýy kerek. Bunyń kózdegen nysanasy — árıne, óziniń bolashaq jary emes. Qytaı ańyzdary boıynsha Chjan-sıan jyn-shaıtandardy sadaq oǵymen atyp qýǵan eken. Sol sekildi bul bolashaq kúıeýdiń óz jarymen birge jańa bosaǵaǵa jyn-jypyrdyń erip kelýinen saqtaný maqsatynda jasap jatqan dástúrli sharasy kórinedi. Qyz zembil toqtaǵan jerden bosaǵaǵa deıin tóselgen qyzyl kilemshe ústimen júrip ótedi. Bosaǵa aldynda qytaılar úshin jaılylyq pen tynyshtyqtyń belgisi bolyp sanalatyn erden attaıdy.
Kireberiste Aspan men Jerdiń, Kún men Aıdyń qudaılaryna arnalǵan dastarqan jaıylǵan stolǵa, sosyn osy úıdiń ıelerine ıilip sálem berý mindet. Osy sátte olardyń neke qııý saltanaty bastalyp, eki jas ata-ana, aǵaıyn-týys, kórshi-qolań, dos-jarańdarynyń kózinshe bir-birine adal bolýǵa ant etedi. Kúıeý jigit jaryn qolynan jetektep tósek ústine aparyp otyrǵyzady. Budan keıin bizdiń bir keseden neke sýyn ishetinimizdeı, bular da «ant shaıyn ishedi». Biraq olar bir kese emes, eki keseden, bir-biriniń qolynan ishedi. Bul ydystary «keseleri ortaqtasty, ıaǵnı bastary qosyldy» degendi bildiredi.
Aıta ketetin jaıt, osy kádelerdiń barysynda qyz balanyń beti bas kıimine ilingen shaǵyn perdemen búrkeýli bolady. Anttaryn berip, shaıdan urttaǵannan keıin, jigit jaǵynan joly bolǵan jeńesheleriniń bireýi kelip, qyz betindegi perdeni sheshedi. Sodan keıin jas kelinniń betinen pisken jumyrtqamen sıpap júrgizip ótedi de, onyń qolyna usynady. Bul eki birdeı káde — Aspanasty eli turǵyndarynyń kelin túsirýdegi ózindik maı quıýy men betashary. Sońǵy eki káde úılený salty men ádet-ǵuryptarynyń aqyrǵy satysy bolyp tabylady. Beti ashylǵan kelindi qalaǵan adam kelip kórýine bolady.
Sonymen qatar ol adamdar kelinniń betine tesile qarap, jeńil ǵana balaǵattaý sózderin aıtýǵa tıisti. Jáne de jas kelin oǵan eleń qylmaı, bul aıtylǵan sózderdi kóńiline almaýy kerek. Eshbir sózdi elemegen qalpy, eki kózin tómen salyp, dybys shyǵarmaı otyrýǵa tıis. Bul — kóz tımesin degen maqsatta ádeıi jasalatyn daǵdy. Ary qaraı uly mereke ulttyq oıyn, án men kúı, ázil men kúlkige toly úlken toımen jalǵasyn tabady. Toı ótkennen keıingi alǵashqy tańda jas kelinshek ózimizdiń qazaq kelinderindeı erte turyp, dastarqan jaıyp, ata-enesine tátti shaıyn berýge mindetti eken.
JELI ARQYLY JUPTASÝ
Minekı, «shekarashy» apaıymnyń shıtang jep otyryp aıtyp bergeninen basqa da derek kózderinen bilgen-túıgenimniń mazmuny osy. Tilimiz, dinimiz, túrimiz bólek bolǵanymen adam ómirindegi eń mańyzdy saltanatty kúndi toılaýdaǵy ádet-ǵuryp, salt-dástúrimizdiń uqsastyǵyn qarasaıshy. Joǵaryda keltirilgen úrdisterdiń barlyǵy demesek te, túgel derligi eki elde de áli kúnge deıin saqtalǵan.
Quda túsý, qyz uzatý, as asatý, qalyńmal… San eldiń ertedegi tarıhynan habar beretin, búginge deıin umytylmaǵan daǵdylar men úrdister, salttar men dástúrler osylaısha ózara qabysyp jatyr.
Shynynda da, qazirgi zamanda salt-dástúrge kóp kóńil bóline bermeıdi. Kóptegen toılar bir senarıımen jasalady: qyz ben jigittiń áke-sheshesi meıramhanada kezdesedi, toı shyǵynyn aqyldasady. Toı kúni bári neke saraıynda bas qosady. Jas jubaılar júzik almasady. Asta-tók toı jasalady. Bitti! Bireýler osynyń barlyǵyna da basyn qatyrmaı, jergilikti AHAJ-ǵa (ZAGS) baryp, neke kýáligine qolyn qoıa salady.
Osydan nebári onshaqty jyl buryn AQSh-tyń Las-Vegas qalasyna qumar oıyn oınaýǵa baryp, aıaq astynan úılenip keletin «juldyzdar» týraly estip, jaǵamdy ustaǵanmyn. Buǵan bir jaǵynan senbegenmin de. Qalaı ǵana bul múmkin bolady? Sonda salt-dástúr qaıda? Aǵaıyn-týystyń, áke-shesheniń pikiri eskerilmeı me? Bul da olardyń eshqashan bitpeıtin «pıarlarynyń» biri shyǵar dep oılaıtynmyn. Búginde ol tańǵalarlyq jaıt bolmaı ketti. Úılengiń kelse, tipti AHAJ-ǵa da barýdyń qajeti joq. Úıińde ınternet, qolastyńda kompıýter bolsa, jetkilikti. Jelige kir de januıaly bola ber. Degenmen durys emes qoı osynyń bári…
Innovaııany qoldanyp, ilgeri jyljımyz dep oı-sanamyz ben rýhanı dúnıemizdiń keıin shegingenin baıqamaı jatyrmyz. Progress qýyp, regreske ushyraǵan biraz halyqtyń sońynan erip ketpesek bolǵany. Joǵarydaǵyny oqyp, qalyń eldiń kádelerinen málimet ala otyryp, óz halqymyzdyń salt-dástúrimen salystyrsaq, rýhanı baılyǵymyzdyń qanshalyqty mol ekenine kózimiz jetedi.
Búginde Qytaı kóshelerinde qyzyl túspen kómkerilgen qyzý toıǵa kóp kýá bolasyń. Bizdiń elimizde de toıhanalarǵa bas suqsań, qos ishekti dombyrany dyńǵyrlatyp, kelinniń betin ashyp turǵan asabalardy, meshitke kirseń, oramal tartyp, qol jaıyp, áke-shesheleriniń aldynda Allaǵa minájat etip, neke qıdyryp otyrǵan jastardy kóresiń. Bul degenimiz qazaqta da, qytaıda da ata-babalar qaldyrǵan ulttyq oı-sana, úrdis-daǵdy, salt-dástúr molynan saqtalyp qalǵanyn bildiredi. Eki elde de úlkenge qurmet, syılyǵa syı-sııapat, áke-sheshege degen iltıpat kórsetý úrdisi bar. Muny kúlli shyǵys jurtynyń ortaq qundylyǵy deýge bolady.
Qyz alyp, qyz berisken qudalyq qaı halyqqa da jat emes ekenin osydan ańǵaramyz.
«Aıqynnyń» Qytaıdaǵy tilshisi
