«شيتانگ قايدا، شىراعىم؟»
ەندى عانا وتاۋ قۇرىپ، ەل ىشىندە توي-دۋماندى وتكىزىپ بولىسىمەن مەن كەلىنشەگىمدى ەرتىپ، قىتايعا اتتاندىم. شانحايداعى وقۋىما بايلانىستى بىرقاتار بىتپەگەن ۇساق-تۇيەك شارۋالارىم قالىپ ەدى. وقيتىن ۋنيۆەرسيتەتىمدە دە، جاتاقحانادا دا بارلىعى دەرلىك ەكەۋىمىزدى جاقسى تانيدى. ۇيلەنۋ ءۇشىن ەلگە كەتكەنىم تۋرالى دا ءبارى ەستىگەن بولاتىن. دەمالىس كۇندەرى تاياپ قالعان سوڭ، شارۋالارىمدى كىدىرتپەگەندى ءجون كوردىم. سول ويمەن اۋەجايدان شىعىپ، شەتەلدىك ستۋدەنتتەرگە جاۋاپتى دەكانات ورنالاسقان كورپۋسقا تىكەلەي تارتقانمىن. كىرەبەرىستە الدىمەن باكالاۆر-ستۋدەنتتەردىڭ وقۋى جونىندەگى مەڭگەرۋشىمىز دجوۋ يانگ اپايىم ۇشىراسىپ، قۇتتىقتاۋ ءسوزىن ايتتى. قۇتتىقتاماي قايتسىن، مەنىڭ بۇل شانحايدى شارلاپ جۇرگەنىمە بيىل جەتىنشى جىل. ءبىر جىل ءتىل ۇيرەنۋ كۋرسىندا، ءتورت جىل باكالاۆرياتتا، ەكى جىل ماگيستراتۋرادا وقىدىم. وسى ماڭايدا بارماعان جەرىم، باسپاعان تاۋىم جوق. الىپ شاھاردىڭ ءار ءمۇيىسىن جاتقا بىلەم. قازاقشا ايتقاندا، جاتاقحانا كومەندانتتارىنىڭ قولدارىندا وسكەن بالامىن. وعان ىلەسە كەلەسى بولمەدەن ماگيسترانتتار وقۋى جونىندەگى مەڭگەرۋشىمىز ليۋ اپاي شىقتى. «ءا، كەلدىڭدەر مە؟ قۇتتى بولسىن! ال ءبىزدىڭ شيتانگىمىز قايدا؟» دەپ، ءارى قۇتتىقتاپ، ءارى قاۋجاي باستادى.
شيتانگ — قىتاي تىلىنەن توتەلەي اۋدارعاندا «باقىت توقاشى» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ەندى الگى ليۋ اپايىما دجوۋ يانگ قوسىلىپ، ەكى جاقتان قولقالادى. بۇلاردىڭ نە سۇراپ تۇرعانىن تۇسىنبەگەن مەن ءسال ەزۋ تارتىپ، جولدان كەلە جاتقانىمدى ايتىپ، كەيىن تاعى ءبىر سوعىپ، شيتانگتەرىن بەرۋگە ۋادە ەتتىم. دەكاناتتاعى شارۋالارىمدى ءبىتىرىپ الىپ، جاتاقحاناما بەت الدىم. جولدا ويلانىپ كەلەم: «انشەيىندە ستۋدەنتتەردەن ارتىق ءبىر زات الۋعا ىڭعايسىزداناتىن قىتاي وقىتۋشىلارىنىڭ مەنى قىسپاققا تۇسىرگەنى نەسى؟ شيتانگ… نە ول «شيتانگ» دەگەن؟»… ءسويتىپ، ويعا شومىپ كەلە جاتسام، ناعىز «شيتانگشىلەر» الدىمدا كۇتىپ تۇر ەكەن.
جاتاقحانامىز 14-15-قاباتتى، ەكى كورپۋستى الىپ قۇرىلىس ەدى. ونىڭ 11-قاباتىنا دەيىن ۋنيۆەرسيتەت مۇعالىمدەرى، ودان جوعارى قاباتتاردا شەتەلدىك ستۋدەنتتەر تۇرادى. وسى ەكى ايماقتىڭ اراسى شەكارا سەكىلدى بولىنگەن. 11-دەن جوعارى قاباتقا مۇعالىمدەر كوتەرىلمەيدى، ال شەتەلدىكتەر 1 مەن 11 ارالىعىنداعى قاباتتارعا اتتاپ باسپايدى. شەكارا بەكەتى رەتىندەگى 11-قاباتتا كومەندانت بولمەسى ورنالاسقان. شىنىمەن بەكەت دەسە، بەكەت سياقتى.
قوس كورپۋسقا قاراما-قارسى ورنالاسقاندىقتان، ورتالارىندا ولاردى ءبىر-بىرىمەن بايلانىستىراتىن دالىزدەر سالىنعان. كورپۋستاردىڭ ءليفتىسى جاپسارلاس اشىلىپ، ارى قاراي ەكى ايىرىلادى. سول ءدالىز ەكىگە بولىنەر تۇستا ەكى كومەندانتتىڭ بولمەلەرى ورنالاسقان. بىرەۋىندە باس كومەندانت، ەكىنشىسىندە ونىڭ كومەكشىسى وتىرادى. بولمەلەردىڭ بىرەۋى ءار قاباتتى باقىلايتىن كامەرالارمەن، دابىل بەلگىسىن بەرەتىن ديسپەتچەرلىك قوندىرعىمەن جابدىقتالعان. كىرىپ-شىققان ءار ادام، ءتىپتى شىبىن-ماسالارىڭا دەيىن كومەندانتتاردىڭ ۇنەمى نازارىندا.
سول «شەكارانىڭ» ماڭىنان وتە بەرگەنىمدە مەنى باس كومەندانت فان اپايىمىز توقتاتتى: «ال حۋانگتيانرۋي (مەنىڭ ەسىمىمدى قىتايلار ءوز ۇعىمدارىنا بەيىمدەپ، وسىلاي اتايدى), قۇتتى بولسىن! بىزگە اكەلگەن نەڭ بار ەندى؟». بۇلاردىڭ بارىنە نە بولعان ءوزى؟ كومەندانت بولمەسىندە قولىنداعى شاعىن كەسەسىندەگى كوك شايىن سوراپتاپ، بىزگە قاراپ جىميىپ وتىرعان كومەكشىسىن مەڭزەپ قويادى. ەندى ەسىمە ءتۇستى. ەلگە قايتار الدىندا كومەندانت اپايعا كەتىپ بارا جاتقانىمدى، ۇيلەنەتىنىمدى ايتىپ، قوشتاسۋعا كىرىپ-شىققانمىن. سوندا ول ماعان وسى شيتانگ تۋرالى بىردەڭە ايتقان. مەن وعان ءمان بەرمەي، جاي عانا باسىمدى يزەي سالعام. ولارعا دا نە ايتارىمدى بىلمەي: «قازىر ءبارى بولادى!» دەدىم دە بولمەمە قاراي تارتتىم. كيىمدەرىمدى جايعاستىرۋدى كەلىنشەگىمە تاپسىرىپ، شالت قيمىلداپ، سىرتقا شىعىپ، دۇكەننەن شيتانگ ىزدەدىم. استىڭعى قاباتقا تۇسەتىن ءليفتىنى كۇتىپ تۇرعانىمدا الگى «باس شەكاراشى» بولمەسىنەن باسىن شىعارىپ: «الداپ كەتسەڭ، مەنەن جاقسىلىق كۇتپە!» دەپ قالجىڭداپ قويدى. مەن وعان ءبىر جىميىپ، ليفتىگە ءمىندىم دە كەتتىم.
كونديتەرلىك دۇكەنگە بارىپ، شيتانگتىڭ نە ەكەنىن سۇراپ ءبىلىپ الدىم. شيتانگ دەگەنىمىز ىشىندە ءتۇرلى ءتاتتى قوسپاسى بار، كولەمى حوككەيدىڭ شايباسىنداي، ۇلبىرەپ پىسىرىلگەن شاعىن توقاش ەكەن. كەيدە ونىڭ ورنىنا كەز كەلگەن تورتتىڭ كەسىندىلەرى جۇرە بەرەدى. قۇنى دا قىمبات ەمەس، بىزدىڭشە 60-70 تەڭگەنىڭ شاماسىندا. اپايلارىمىز تويىپ جەسىن، قالعانىن باسقاسىنا تاراتارمىن دەپ 10-15 شيتانگتى ءبىر-اق ساتىپ الدىم. سوندا ءبىر پاكەت شيتانگتى ۇسىنىپ تۇرعان جاس ساتۋشى قىزداردىڭ ءبىرى: «ءسىز جاڭا ۇيلەنگەن جاس جۇبايلاردىڭ ءبىرى سياقتىسىز عوي؟ بىزگە دە بىردەڭە ىرىمداساڭىزشى، جۇعىستى بولسىن» دەپ قالدى. بىراق لەزدە سول قىلىعىنان قىسىلعانداي، ەكى بەتى قىزعىلت تارتىپ، سىقىلىقتاپ قويا بەردى. ولاردىڭ ازىلدەرىنە كوڭىلىم كوتەرىلىپ، قولدارىنا ءبىر-ءبىر توقاشتان ۇستاتىپ كەتتىم. وزدەرى تۋرا ءبىزدىڭ قازاق سەكىلدى ىرىمشىل.
جاتاققا ورالىپ، كومەندانتتىڭ الدىنا شيتانگتى، ۇيدەن اكەلگەن «راحات» فيرماسىنىڭ كامپيتتەرىن ۇسىنىپ، شاعىن داستارقان جايىپ جىبەردىم. اپايلارىم ءماز-مەيرام. ءسويتىپ، ەكى شايقۇمار «بەكەتشىنىڭ» قاسىنا ەكى جاس جۇباي قوسىلىپ، تورتەۋمىز وتىرىپ، شاي ىشتىك. جالپى، قىتايلار — بارعا قاناعاتشىل حالىق. بۇل ەلدە زاڭداردىڭ قاتاڭ ەكەنى بارىنە ءمالىم. بىرەۋدەن سەبەپسىز زات الۋ، اسىرەسە، مۇعالىمنىڭ وقۋشىدان بىردەڭە سۇراۋى جەمقورلىق پەن بوپسالاۋعا تەڭ ارەكەت بولىپ سانالادى. سوندىقتان دا جاتاقحانا قىزمەتكەرلەرىنىڭ الگى توقاشتى تاباندىلىقپەن سۇراپ الۋى ماعان ادەپكىدە تۇرپايى كورىنگەن-ءدى.
شاي ءىشىپ وتىرىپ، اپايلاردىڭ وسى قىلىعى جايىندا وزدەرىنەن سۇرادىم. سوندا كومەندانتىمىز: «جەمقورلىق دەگەن ول مۇلدە باسقا نارسە عوي. بوپسانىڭ دا بەتى اۋلاق. بىراق شيتانگتىڭ ورنى بولەك. ەگەر سەنىڭ تانىسىڭ ۇيلەنىپ، ونىڭ تويىنا قاتىسا الماساڭ، ول ساعان قايتا كورىسكەن كەزدە شيتانگ بەرۋى كەرەك. بۇل — ادامداردىڭ ءبىر-ءبىرىنىڭ باقىتىنا ورتاقتاسۋىنىڭ، قۋانىشىن ءبولىسۋىنىڭ بەلگىسى. جۇعىستى بولسىن دەگەنى. شيتانگ دەگەن — باقىت توقاشى. ياعني باقىتتىڭ ءدامى. ەگەر ۇيلەنگەن ادام سەنىمەن شيتانگىن بولىسپەسە، وعان رەنجۋگە حاقىڭ بار. سوندىقتان ول بايقاماي قالسا، ۇمىتىپ كەتىپ جاتسا، نەمەسە بۇل تۋرالى مۇلدە بىلمەگەن بولسا، سەن شيتانگتى وتاۋ قۇرعان ادامنان سۇراپ الۋىڭ كەرەك. بۇل — ۇيلەنۋ بارىسىندا جاسالاتىن سالت-ءداستۇردىڭ ءبىرى. ءبىزدىڭ قىتايلار زاڭدى قالاي قادىرلەسە، ءداستۇردى دە ودان بەتەر قۇرمەتتەيدى» دەدى. اپايىمىزدىڭ ايتقان سوزدەرى مەنىڭ بۇرىن-سوڭدى ەشكىمنەن سۇراماعان، ءتىپتى ويلانباعان ساۋالىمنىڭ تۋىنداۋىنا سەبەپ بولدى: «فان اپاي، قىتايلاردىڭ ۇيلەنۋ سالتتارى قالاي ءوزى؟ باسقالاردان قانداي ەرەكشەلىكتەرى بار؟». سوندا اپايىم قولىنداعى شاعىن پيالاسىن توڭكەرە سالدى دا، شيتانگتەن ءبىر تىستەپ قويىپ، ءبىزدى قىتاي حالقىنىڭ وتاۋ تىگۋ بارىسىندا جاسالاتىن كونەدەن كەلە جاتقان سالت-داستۇرلەرىمەن، ادەت-عۇرىپتارىمەن تانىستىرا باستادى. ال مەن بولسام، قىتايلاردىڭ سالتىن ءوزىمىزدىڭ قازاقي داستۇرىمىزبەن سالىستىرىپ، ۇقساستىعى مەن ەرەكشەلىكتەرىن بايىپتاپ وتىردىم…«يۋەدين» — كىشى قۇدالىق، «ۋانگ سۋسۋ» — قالىڭمال
قىتايلاردا ۇيلەنۋ سالتى بىرنەشە ساتىدان، ۇزاق ۋاقىت پەن سان ءتۇرلى عۇرىپتى قاجەت ەتەتىن كۇردەلى پروتسەستەن تۇرادى ەكەن. ەڭ الدىمەن بۇل پروتسەسس وزىمىزدەگىدەي قۇدالىقتان باستالادى. كۇيەۋ جىگىتتىڭ اكەسى قالىڭدىقتىڭ ۇيىنە اۋىلدىڭ سىيلى ازاماتتارىنان نەمەسە اعايىندار اراسىنداعى بەدەلدىلەرىنەن قۇرالعان ءبىر توپ ەر كىسىنى تاڭداپ الىپ، قۇدا تۇسۋگە جىبەرەدى. قىتايدىڭ كەيبىر اۋداندارىندا، ماسەلەن، وڭتۇستىكتە، قۇدالار رەتىندە ايەل ادامدار ىرىكتەلەدى. كوپتەگەن اۋىلداردىڭ ءوزىنىڭ بەتكەۇستار كاسىپقوي قۇدالارى بولاتىن كورىنەدى. قۇدالىققا بارعانداردى قىتايدا «بين جەن» دەپ اتايدى. ياعني بىزشە — جاۋشى.
قۇدالىقتىڭ ءوزى بىرنەشە ساتىدان تۇرادى. جىگىتتىڭ اكە-شەشەسى جاۋشىلار ارقىلى قالىڭدىق جاعىنا «تساۋ تە ۋزى» دەپ اتالاتىن، قىزىل كونۆەرتكە سالىنعان حات جولدايدى ەكەن. مۇندا كۇيەۋ بالانىڭ اتاتەگى مەن تۋعان جىلى، ايى، كۇنى، ءتىپتى ءدال ومىرگە كەلگەن ۋاقىتىنا دەيىن جازىلاتىن بولعان. بۇل حاتتى العان قىزدىڭ اتا-اناسى وسىندا كورسەتىلگەن جىگىتتىڭ پارامەترلەرىن بالگەرگە بەرىپ، ءوز پەرزەنتىمەن سايكەستىگىن ساراپتاپ كورەدى. ەگەر بالگەر جورامالىن جاساپ، ەكى جاستىڭ وداعىن وڭداسا، جىگىت جاعىنا جاۋاپ رەتىندە قىز تۋرالى مالىمەت جازىلعان حات جولدانادى. بۇل قۇدالىققا كەلىسىم بەرىلدى دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى.
ءسويتىپ، ەكى جاق ەكى حاتقا يە بولادى. بۇدان كەيىن ءداستۇر بويىنشا حاتتاردى ءار ءۇي ءوز بوساعالارىنا ءىلىپ قويىپ، ءۇش كۇن كۇتەدى ەكەن. ەگەر دە وسى ءۇش كۇن ىشىندە وتباسى ىشىندە ەشكىم قايعىلى جاعدايعا ۇشىراماسا، اسپان مەن جەر بۇل قۇرىلعالى وتىرعان وداققا ءوز ريزاشىلىعىن بەردى دەگەن ءسوز. ياعني قۇدالاسۋ پروتسەسى ارى قاراي جالعاسا تۇسەدى. ال وسى ۋاقىت ىشىندە ۇيدە بىرەۋ قاتتى اۋىرىپ قالسا نەمەسە ومىردەن ءوتىپ كەتسە، قۇدالىق دەرەۋ توقتاتىلادى. بۇل جورالعى دا «جولى جاقسى كەلىندى» جانى قالايتىن قازاقتىڭ داستۇرىنە جاقىن.
سونىمەن، العاشقى قادام مىناداي. ەندى حات الماسۋ پروتسەسىن ەكى ارادا بولاتىن زات الماسۋ سالتى جالعاستىرادى. ەكى جاق جاۋشى جىبەرۋ ارقىلى ءبىر-بىرىمەن كەلىسىمگە كەلگەننەن كەيىن، قۇدالار اراسىندا «يۋەدين» (قىتاي تىلىنەن اۋدارعاندا «كىشى كەلىسىم» دەگەن ماعىنانى بەرەدى) باستالادى. يۋەدين — ەكى جاق اراسىندا جاسالاتىن كەلىسىمشارت بولىپ تابىلادى.
ءارى قاراي قىزدىڭ جاساۋىن دايىنداۋ ءداستۇرى جالعاسادى. بۇل قازاقتىڭ كەيىنگى كەزدە «كيت ازىرلەۋ» دەپ اتالىپ جۇرگەن سالتىن ەسكە سالادى. الدىمەن جىگىت جاعىنان قىزعا ارناپ سىرعا، جۇپ ساندى بىلەزىك، القا جانە ت.ب. اشەكەيلى بۇيىمدار، قىزىل ءتۇستى قۇراق ماتالار، التىن تەڭگەلەر جىبەرەدى. ال قىز جاعى وعان قارىمتا رەتىندە تاڭداۋلى سورتتى شاي، شاراپ، ءداندى داقىلداردان تۇراتىن قوماقتى ازىق-تۇلىك قورىن جولدايدى. سونىمەن قاتار يۋەدين كەزىندە ەكى جاق ءبىر-بىرىنە سىرت جاعىندا ايەل باستاماسى — فەنيكس پەن ەركەك باستاماسى — ايداھار بەينەلەرى بەدەرلەنگەن قىزىل ءتۇستى ۇزىن ماتا نەمەسە قاعاز ۇسىناتىن بولعان. بۇل قاعازداردا نەمەسە ماتالاردا ەكى جاقتىڭ اتاتەگى، تۇرمىس جاعدايى جايىندا مالىمەتتەر جازىلىپ، ەر جىگىتتىڭ قالىڭدىققا بەرىلەتىن قالىڭمال باعاسى ايتىلادى. بۇل ءبىزدىڭ قازاعىمىزدىڭ «سىرعا تاعۋ» مەن «باتالاسۋ» داستۇرىنە كەلەدى. تەك قازاقتان ايىرماشىلىعى، اتالمىش كادەلەر قۇدالار ءبىر-بىرىمەن بەتتەسپەي تۇرىپ، سىرتتاي جاسالادى. قىزعا بەرىلەتىن قالىڭمالدىڭ باعاسى كەلىسىلىپ، ونى جىگىت جاعى قىزدىڭ ۇيىنە قوراپ-قوراپ سىي-سياپات رەتىندە جىبەرەدى. سونىمەن قاتار بۇل قوراپتاردى مەيلىنشە كولەمدى ەتىپ، ءىشىن كەرەكتى-كەرەكسىز زاتقا تولتىرىپ جولدايدى ەكەن. سەبەبى بۇل قوراپتار قولعا تيگەن بويدا ىشىنە قىزدىڭ توسەك-ورنى سالىنىپ قايتارىلاتىن كورىنەدى. ورىسشالاپ ايتقاندا: «كاكوي پريۆەت، تاكوي ي وتۆەت!» قىتاي تىلىندە قالىڭمال بەرۋدى «ۋانگ سۋسۋ» دەپ اتايدى.
قاسيەتتى قىزىل توي
نازار اۋدارىپ وتىرساڭىز، قىتايلاردىڭ سالت-داستۇرلەرىندە قىزىل ءتۇس كوپ پايدالانىلاتىنىن بايقايسىز. ءتىپتى قىتاي ەلىنىڭ مەملەكەتتىك تۋىنا دەيىن قىزىل. ويتكەنى قىزىل ءتۇس قىتايلاردىڭ قاسيەتتى ءتۇسى بولىپ سانالادى. ولار باقىتتى دا قىزىل ءتۇستى بولىپ كەلەدى دەپ سەنىپ، «حونگشۋانگسي» دەپ اسپەتتەيدى. «حونگشۋانگسي» — قىزىل ءتۇستى قوس باقىت دەگەندى بىلدىرەدى. قايدا بارساڭ دا قىزىل ءتۇستى كورەسىڭ.
قىتايلاردىڭ ۇيلەنۋ تويىن — قىزىل توي دەسەك تە ارتىق بولماس. قىزىل كونۆەرت، قىزىل ماتا، توي بولاتىن ۇيدە بوساعانى جاعالاي ىلىنگەن قىزىل شامدار… كۇيەۋبالا مەن قالىڭدىقتىڭ، قۇدا-قۇداعيدىڭ تويدا كيەتىن كيىمىنىڭ ءتۇسى قانداي دەپ ويلايسىز؟ ارينە، قىزىل ءتۇستى. قىتايدا العاش كورىسكەن نەمەسە كوپتەن بەرى جۇزدەسپەگەن ادامدار كەزدەسكەن ساتتە اتقارىلاتىن سالتتار دا بار. سىيلى ادامداردى قابىلداۋ كەزىندە نەمەسە تۋعان-تۋىستار باس قوسقاندا، ءتىپتى قانداي دا بولسىن، ءبىر سەبەپپەن ەكى قىتاي كەزدەسە قالسا دا، بىرگە وتىرىپ، شاي ىشەدى.
ۇيلەنۋ تويلارىندا دا شايدىڭ ورنى بولەك. مۇندا شاي بەرۋدىڭ ەكى ءۇردىسى بار. بىرەۋى «ۇلكەندەرگە قۇرمەت كورسەتۋ»، ەكىنشىسى «ۇلى ەلگە اينالۋ» (باۋىرلاسۋ) دەپ اتالادى. قۇرمەت كورسەتۋدە جاڭا وتاۋ قۇرۋشى ەكى جاس تىزەرلەپ تۇرىپ، ءبىر-ءبىرىنىڭ اكە شەشەسىنە كەسە ۇسىنىپ، شاي ىشكىزەدى. باۋىرلاسۋدا ەكى جاقتىڭ وتباسىنىڭ مۇشەسى بوپ سانالاتىن ءار ادامنىڭ اتى، شاڭىراقتاعى وزىندىك ورنى اتالىپ، ارنايى شاي تاراتىلادى. ياعني ۇيلەنۋ داستۇرىندەگى شايدىڭ ءمانى زور. دەگەنمەن قىتايلىق قۇدالار العاشقى جۇزدەسۋدە شاي ەمەس، شاراپ ىشەدى. ويتكەنى ونىڭ ءتۇسى دە قىزىل. باستاماسى باقىتتان بولسىن دەگەن ىرىممەن قۇدا-قۇداعي ادەپكىدە شاراپتان الىپ وتىرادى ەكەن. بەتتەسۋ بارىسىندا ەكى جاق اراسىندا تاعى دا سىي الماسۋ ءۇردىسى بولادى.
بىزدەردەگىدەي شاپان جابۋ سالتى ولاردا دا بار. بىراق بۇلاردا ەكى قۇدا ءبىر-بىرىنە حالات جاپقىزادى. ايەلدەر جاعى ءوزارا شاعىن توقىمالى ورامالدار الماسادى. ارينە، حالات تا، ورامال دا تولىعىمەن دەمەسە دە، قىزىل ءتۇستىڭ قاتىسۋىنسىز بولمايدى. سونىمەن قاتار قازاقتا قۇيرىق-باۋىر اساتۋ دەگەن كادە بار ەمەس پە؟ سول سەكىلدى بۇلاردا دا اساتۋدىڭ ءبىر-ەكى ءتۇرى بولسا كەرەك. اتا-ەنەسىمەن تانىسۋعا كەلگەن كۇيەۋبالاعا ەنەسى قىزىل ءتۇستى ەكى ءتۇيىر بۇرشاق بەرەدى ەكەن. كۇيەۋبالا ول بۇرشاقتاردى كەسەدەگى سۋعا سالىپ، سول كۇيىندە سۋىمەن قوسا جۇتىپ جىبەرۋگە ءتيىس. بۇل ۇرپاقتى بولسىن دەگەن نيەتپەن جاسالاتىن ىرىمعا جاتادى. سونداي-اق قىزعا دا ارنالعان ارنايى «اساتۋ» سالتى بولادى. اتا-ەنەسى بولاشاق كەلىنىنە ىشىندەگى ەتى ءالى قىپ-قىزىل، شيكىلەي پىسكەن تۇشپارا اساتادى.
تۇشپارا — قىتايلار ءۇشىن بايلىقتىڭ بەلگىسى. ال «شيكى» ءسوزى قىتاي تىلىندە «تۋ» جانە «تۋىلۋ» سوزدەرىمەن بىردەي دىبىستالادى. «شىنگ». باي، بالالى بول دەگەن ماعىنادا جاسالاتىن ىرىم. وسىنداي ۇساق-تۇيەك ىرىم، كادەلەرىن اتقارىپ بولىپ، قۇدالار ۇيلەنۋ ۋاقىتىن بەلگىلەيدى دە، شاعىن توي جاساپ، قىزدى قىزىل زەمبىلگە وتىرعىزىپ الىپ كەتەتىن ۇلى كۇنگە دەيىن قوش ايتىسىپ، تارقاسادى.
قۇدالاسقاننان سوڭ «شاقىرتۋ» باستالادى. ەكى جاق ءوز اعايىن-تۋما، كورشى-قولاڭدارىنا پىسىرىلگەن توقاش تۇرىندە شاقىرتۋ جىبەرەدى. بۇل توقاشتاردىڭ بەتىندە جوعارىدا اتالعان ايەل مەن ەركەك باستامالارى — فەنيكس پەن ايداھار بەينەلەنەدى. ونىڭ قاسىنا توي يەلەرىنىڭ ەسىمى جازىلعان شاعىن قىزىل تاقتايشالار قوسا بەرىلەدى.
انت شايىنىڭ شاراپاتى
قىتايلاردىڭ ۇيلەنۋ ءۇردىسىنىڭ بىزگە ۇقساتاتىن تاعى ءبىر جەرى بار. ول — سىڭسۋ سالتى. تەك قىتاي قىزىنىڭ سىڭسۋى ءۇش كۇنگە سوزىلادى ەكەن. ۇيىنەن كەتەردەن بۇرىن قىز اۋلادان اسپاي، ىشتەن ارنايى ورىن تاۋىپ الىپ، ءۇش كۇن بويى دوستارىمەن، تۋعان-تۋىستارىمەن قوشتاسۋمەن بولادى. وسى كۇندەرى قىزدىڭ كوزىنەن اققان جاس تىيىلمايدى. بۇل قىزدىڭ ىشىندە جاتقان شەرىن، مۇڭىن، قىلىعىنىڭ بارلىعىن وسى ۇيدە تاستاپ، جاڭا ۇيگە تازا، بوس، پاك كوڭىلمەن اتتانۋدىڭ بەلگىسى كورىنەدى. كەتەر كەزىندە كوزىنە جاس الماۋدى كورگەنسىزدىككە ساناعان. بۇل كۇنى قىز بالا «ءجۇزىن تازارتۋ» ماقساتىندا بەتتەرىندەگى ارتىق قىلشىق، تۇكتەردىڭ بارلىعىن جۇلىپ، بەتىن اق وپامەن بوياعان. سونىمەن قوسا، شاش ۇلگىسىن قىز كەيپىنەن ايەلدىككە وزگەرتۋ ماقساتىندا كۇنى بويى شاش تاراۋمەن بولعان. بۇل ىستە قاسىنا كومەكشى رەتىندە جولى جەڭىل جەڭگەلەرىنىڭ ءبىرىن العان.
كۇن ورتاسىنان اۋا بەرگەن شاقتا قىزىلدى-سارىلى بەزەندىرىلگەن زەمبىل كوتەرىپ، جىگىتتىڭ وكىلدەرى كەلەدى. ءداستۇر بويىنشا ءبىر ايەل، ءبىر جاس قىز قالىڭدىقتى ەكى قولتىعىنان دەمەپ، وعان سىڭسۋ ايتقىزىپ، وسى زەمبىلگە وتىرعىزۋعا ءتيىس. سول وتىرعاننان كەلىننىڭ اياعى جەرگە تيمەۋى كەرەك. ول پاك كۇيىندە اتتانىپ، جولدا بالە-جالانى اياعىنا ىلمەي، سول كۇيىندە جاڭا بوساعانى اتتاۋ كەرەكتىگىن بىلدىرەدى. زەمبىل ۇيگە جاقىنداعان ۋاقىتتا كۇيەۋبالا قىتاي ميفولوگياسىندا ۇرپاق تاراتۋ قۇدايى بولىپ سانالاتىن چجان-سيان كەيپىنە ەنىپ تۇرادى. زەمبىل كورىنە باستاعاننان-اق ول سول جاققا قاراي ساداق وقتارىن اتۋى كەرەك. بۇنىڭ كوزدەگەن نىساناسى — ارينە، ءوزىنىڭ بولاشاق جارى ەمەس. قىتاي اڭىزدارى بويىنشا چجان-سيان جىن-شايتانداردى ساداق وعىمەن اتىپ قۋعان ەكەن. سول سەكىلدى بۇل بولاشاق كۇيەۋدىڭ ءوز جارىمەن بىرگە جاڭا بوساعاعا جىن-جىپىردىڭ ەرىپ كەلۋىنەن ساقتانۋ ماقساتىندا جاساپ جاتقان ءداستۇرلى شاراسى كورىنەدى. قىز زەمبىل توقتاعان جەردەن بوساعاعا دەيىن توسەلگەن قىزىل كىلەمشە ۇستىمەن ءجۇرىپ وتەدى. بوساعا الدىندا قىتايلار ءۇشىن جايلىلىق پەن تىنىشتىقتىڭ بەلگىسى بولىپ سانالاتىن ەردەن اتتايدى.
كىرەبەرىستە اسپان مەن جەردىڭ، كۇن مەن ايدىڭ قۇدايلارىنا ارنالعان داستارقان جايىلعان ستولعا، سوسىن وسى ءۇيدىڭ يەلەرىنە ءيىلىپ سالەم بەرۋ مىندەت. وسى ساتتە ولاردىڭ نەكە قيۋ سالتاناتى باستالىپ، ەكى جاس اتا-انا، اعايىن-تۋىس، كورشى-قولاڭ، دوس-جاراڭدارىنىڭ كوزىنشە ءبىر-بىرىنە ادال بولۋعا انت ەتەدى. كۇيەۋ جىگىت جارىن قولىنان جەتەكتەپ توسەك ۇستىنە اپارىپ وتىرعىزادى. بۇدان كەيىن ءبىزدىڭ ءبىر كەسەدەن نەكە سۋىن ىشەتىنىمىزدەي، بۇلار دا «انت شايىن ىشەدى». بىراق ولار ءبىر كەسە ەمەس، ەكى كەسەدەن، ءبىر-ءبىرىنىڭ قولىنان ىشەدى. بۇل ىدىستارى «كەسەلەرى ورتاقتاستى، ياعني باستارى قوسىلدى» دەگەندى بىلدىرەدى.
ايتا كەتەتىن جايت، وسى كادەلەردىڭ بارىسىندا قىز بالانىڭ بەتى باس كيىمىنە ىلىنگەن شاعىن پەردەمەن بۇركەۋلى بولادى. انتتارىن بەرىپ، شايدان ۇرتتاعاننان كەيىن، جىگىت جاعىنان جولى بولعان جەڭەشەلەرىنىڭ بىرەۋى كەلىپ، قىز بەتىندەگى پەردەنى شەشەدى. سودان كەيىن جاس كەلىننىڭ بەتىنەن پىسكەن جۇمىرتقامەن سيپاپ جۇرگىزىپ وتەدى دە، ونىڭ قولىنا ۇسىنادى. بۇل ەكى بىردەي كادە — اسپاناستى ەلى تۇرعىندارىنىڭ كەلىن تۇسىرۋدەگى وزىندىك ماي قۇيۋى مەن بەتاشارى. سوڭعى ەكى كادە ۇيلەنۋ سالتى مەن ادەت-عۇرىپتارىنىڭ اقىرعى ساتىسى بولىپ تابىلادى. بەتى اشىلعان كەلىندى قالاعان ادام كەلىپ كورۋىنە بولادى.
سونىمەن قاتار ول ادامدار كەلىننىڭ بەتىنە تەسىلە قاراپ، جەڭىل عانا بالاعاتتاۋ سوزدەرىن ايتۋعا ءتيىستى. جانە دە جاس كەلىن وعان ەلەڭ قىلماي، بۇل ايتىلعان سوزدەردى كوڭىلىنە الماۋى كەرەك. ەشبىر ءسوزدى ەلەمەگەن قالپى، ەكى كوزىن تومەن سالىپ، دىبىس شىعارماي وتىرۋعا ءتيىس. بۇل — كوز تيمەسىن دەگەن ماقساتتا ادەيى جاسالاتىن داعدى. ارى قاراي ۇلى مەرەكە ۇلتتىق ويىن، ءان مەن كۇي، ءازىل مەن كۇلكىگە تولى ۇلكەن تويمەن جالعاسىن تابادى. توي وتكەننەن كەيىنگى العاشقى تاڭدا جاس كەلىنشەك ءوزىمىزدىڭ قازاق كەلىندەرىندەي ەرتە تۇرىپ، داستارقان جايىپ، اتا-ەنەسىنە ءتاتتى شايىن بەرۋگە مىندەتتى ەكەن.
جەلى ارقىلى جۇپتاسۋ
مىنەكي، «شەكاراشى» اپايىمنىڭ شيتانگ جەپ وتىرىپ ايتىپ بەرگەنىنەن باسقا دا دەرەك كوزدەرىنەن بىلگەن-تۇيگەنىمنىڭ مازمۇنى وسى. ءتىلىمىز، ءدىنىمىز، ءتۇرىمىز بولەك بولعانىمەن ادام ومىرىندەگى ەڭ ماڭىزدى سالتاناتتى كۇندى تويلاۋداعى ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرىمىزدىڭ ۇقساستىعىن قاراسايشى. جوعارىدا كەلتىرىلگەن ۇردىستەردىڭ بارلىعى دەمەسەك تە، تۇگەل دەرلىگى ەكى ەلدە دە ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالعان.
قۇدا ءتۇسۋ، قىز ۇزاتۋ، اس اساتۋ، قالىڭمال… سان ەلدىڭ ەرتەدەگى تاريحىنان حابار بەرەتىن، بۇگىنگە دەيىن ۇمىتىلماعان داعدىلار مەن ۇردىستەر، سالتتار مەن داستۇرلەر وسىلايشا ءوزارا قابىسىپ جاتىر.
شىنىندا دا، قازىرگى زاماندا سالت-داستۇرگە كوپ كوڭىل بولىنە بەرمەيدى. كوپتەگەن تويلار ءبىر ستسەناريمەن جاسالادى: قىز بەن جىگىتتىڭ اكە-شەشەسى مەيرامحانادا كەزدەسەدى، توي شىعىنىن اقىلداسادى. توي كۇنى ءبارى نەكە سارايىندا باس قوسادى. جاس جۇبايلار جۇزىك الماسادى. استا-توك توي جاسالادى. ءبىتتى! بىرەۋلەر وسىنىڭ بارلىعىنا دا باسىن قاتىرماي، جەرگىلىكتى احاج-عا (زاگس) بارىپ، نەكە كۋالىگىنە قولىن قويا سالادى.
وسىدان نەبارى ونشاقتى جىل بۇرىن اقش-تىڭ لاس-ۆەگاس قالاسىنا قۇمار ويىن ويناۋعا بارىپ، اياق استىنان ۇيلەنىپ كەلەتىن «جۇلدىزدار» تۋرالى ەستىپ، جاعامدى ۇستاعانمىن. بۇعان ءبىر جاعىنان سەنبەگەنمىن دە. قالاي عانا بۇل مۇمكىن بولادى؟ سوندا سالت-ءداستۇر قايدا؟ اعايىن-تۋىستىڭ، اكە-شەشەنىڭ پىكىرى ەسكەرىلمەي مە؟ بۇل دا ولاردىڭ ەشقاشان بىتپەيتىن «پيارلارىنىڭ» ءبىرى شىعار دەپ ويلايتىنمىن. بۇگىندە ول تاڭعالارلىق جايت بولماي كەتتى. ۇيلەنگىڭ كەلسە، ءتىپتى احاج-عا دا بارۋدىڭ قاجەتى جوق. ۇيىڭدە ينتەرنەت، قولاستىڭدا كومپيۋتەر بولسا، جەتكىلىكتى. جەلىگە كىر دە جانۇيالى بولا بەر. دەگەنمەن دۇرىس ەمەس قوي وسىنىڭ ءبارى…
يننوۆاتسيانى قولدانىپ، ىلگەرى جىلجيمىز دەپ وي-سانامىز بەن رۋحاني دۇنيەمىزدىڭ كەيىن شەگىنگەنىن بايقاماي جاتىرمىز. پروگرەسس قۋىپ، رەگرەسكە ۇشىراعان ءبىراز حالىقتىڭ سوڭىنان ەرىپ كەتپەسەك بولعانى. جوعارىداعىنى وقىپ، قالىڭ ەلدىڭ كادەلەرىنەن مالىمەت الا وتىرىپ، ءوز حالقىمىزدىڭ سالت-داستۇرىمەن سالىستىرساق، رۋحاني بايلىعىمىزدىڭ قانشالىقتى مول ەكەنىنە كوزىمىز جەتەدى.
بۇگىندە قىتاي كوشەلەرىندە قىزىل تۇسپەن كومكەرىلگەن قىزۋ تويعا كوپ كۋا بولاسىڭ. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە تويحانالارعا باس سۇقساڭ، قوس ىشەكتى دومبىرانى دىڭعىرلاتىپ، كەلىننىڭ بەتىن اشىپ تۇرعان اسابالاردى، مەشىتكە كىرسەڭ، ورامال تارتىپ، قول جايىپ، اكە-شەشەلەرىنىڭ الدىندا اللاعا ءمىناجات ەتىپ، نەكە قيدىرىپ وتىرعان جاستاردى كورەسىڭ. بۇل دەگەنىمىز قازاقتا دا، قىتايدا دا اتا-بابالار قالدىرعان ۇلتتىق وي-سانا، ءۇردىس-داعدى، سالت-ءداستۇر مولىنان ساقتالىپ قالعانىن بىلدىرەدى. ەكى ەلدە دە ۇلكەنگە قۇرمەت، سىيلىعا سىي-سياپات، اكە-شەشەگە دەگەن ءىلتيپات كورسەتۋ ءۇردىسى بار. مۇنى كۇللى شىعىس جۇرتىنىڭ ورتاق قۇندىلىعى دەۋگە بولادى.
قىز الىپ، قىز بەرىسكەن قۇدالىق قاي حالىققا دا جات ەمەس ەكەنىن وسىدان اڭعارامىز.
«ايقىننىڭ» قىتايداعى ءتىلشىسى
