Qazirgi tańda qazaqstandyqtar kez-kelgen toıynda ulttyq bı bıleýdi dástúrge aınaldyrǵan. Sonyń ishinde jıi kezdesetini – lezgın bıi. Jalpy lezgın bıi Kavkaz halyqtaryna tán. Iaǵnı, sheshender, ıngýshtar, osetınder men qarashaı-balqarlar, grýzınder jáne armıandardyń ata-babasynan beri kele jatqan óner.
Bul bıdi búkil álem jaqsy biledi desem, artyq aıtqandyq emes. Onyń áýeni de, qımyly da erekshe. «Lezgınniń» tarıhyna toqtalyp keteıin. Erte kezderi Kavkaz jeri arqyly Eýropa men shyǵys elderiniń arasyn baılanystyratyn saýda baılanysy júrgen. Bul aımaqqa kelgen eýropalyq saýdagerler, saıahatshylar jergilikti halyqtyń bıin kórip qaıran qalsa kerek. Ol kezde olar ózderin «lezgınder» dep ataǵan. Kúndelikti kúıbiń tirshilikten qoldary bosaı qalsa ánin aıtyp, bıin bıleıtin taý halqynda ulttyq óner az emes. Degenmen, kóbinese jastar jınalyp, jyldam ári tez qımyldy talap etetin bıden ózara jarysqan. Qyzdar jaǵy báseń, sypaıy qımylymen kórgen kózdi baýraıtyn bolǵan. Bıdiń qaı-qaısysy bolmasyn belgili bir mazmunnan quralatyny belgili. «Lezgın» de taý halyqtarynyń salt-dástúrinde erekshe oryn alatyn búrkittiń qımyldarynan bastaý alǵan. Jigittiń aıaǵynyń ushymen júrip, eki qolyn jaıa qımyldaýy ushýǵa daıyndalyp otyrǵan mańǵaz qustyń keıpin tanytady. Mysaly, grýzınder bıdi «kartýlı» dep ataıdy. Iaǵnı «kard» lezgınderdiń tilinen aýdarǵanda «qus» degen maǵynany bildiredi eken. Kavkaz ulttary úshin búrkit kıeli qus. Bıdiń ózinen-aq, ulttyq namys, tákaparlyq sezilip turady. Qus patshasy atanǵan búrkittiń qyraǵylyǵy men shapshańdyǵy, qaısarlyǵy dál osy lezgın bıinde somdalady eken. Ertede ulttyq salt-dástúr boıynsha kavkazdyqtar qyzdaryn qatty ustaǵan. Sondyqtan boıjetkender kóbine toı-tomalaqta ǵana jigittermen tanysady eken. Jıyn-toıda jigit ózine unaǵan qyzdy bıge shaqyrady. Bılep júrip ortadan shyqpaqshy bolǵan qyzdyń aldyn jigit orap alady. Biraq, jigit qyzǵa qolynyń ushyn da tıgizbeýi kerek. Ondaı jaǵdaıda qyz jaq ony óltirýge deıin barǵan kórinedi. Bul – dástúrdi buzǵany úshin jasalǵan jaza kórinedi. Atalarymyzdyń aıtýy boıynsha, soǵysqa attanyp bara jatqan jaýyngerlerdi jigerlendirý úshin de osy bı bılengen desedi.
Lezgın bıiniń áýeniniń ózi adamdy eriksiz tartady. Sondyqtan bolar kezinde Glınka óziniń «Rýslan jáne Lıýdmılasynda», Rýbınshteın «Ázázilinde» adamnyń boıyndaǵy qanyn qyzdyratan «lezgındi» qoldanǵan eken. Búginge deıin lezgın áýeni úlken suranysqa ıe. Bizdiń barlyq merekelerimiz ulttyq bısiz ótpeıdi. Ózimizden keıingi urpaq ta ony jalǵastyra beredi degen senimdemin.
QARAShAI HALQYNYŃ JUMBAQ ERTEGISI: ALYP ÓGIZ
Buryn myna bizdiń jerde basy Máńgi Taýda muz jalasa, quıryǵy tómengi Bestaýda shybyn-shirkeı qoryǵan bir alyp ógiz, qanattaryn qaqqanda aspandy japqan bir zor qus, kún shyqqanda saqalynyń túbine bir otar kóleńkelep saıalaıtyn alyp teke bolǵan eken.
Bir jańbyrly kúni osy alyp qus álgi ógizdi tekeniń múıizine qonyp otyryp asap jegen eken. Otar qoıdy baǵyp, tekeniń saqalyna panalap otyrǵan jas jigit jańbyr toqtaıdy ma dep aspanǵa qaraǵan kezde alyp ógizdiń jaýyryny salbyrap, onyń kózine túsken eken. Ol kózin ýqalaǵanda jaýyryn jerge qulap túsken-di. Jaýyrynnyń jalpaq ústine kóship kelip el qonystanady. Bir túlki timiskilep júrip, jaýyrynǵa tap bolyp, ony kemirip jemek bolǵanda, túnimen eldi ári-beri qozǵaltyp mazalapty. Bir kúni jurt jıylyp, sol túlkini óltiredi. Olar qulap jatqan túlki terisiniń ústińgi jaǵyn soıady. Astyńǵy jaǵyn aýdaryp soıýǵa shamalary kelmeıdi. Jańa týǵan sábıi bar bir qatyn túlkini aýdaryp, kelesi jaǵynyń terisin sydyryp soıyp alady. Túlki terisiniń ústińgi jaǵynan dúıim el bir-bir túlki tymaq istep kıedi, al astyńǵy tutas terisinen álgi sábıge bir tymaq ta shyqpapty. Sonda bulardyń qaısysy alyp? Naǵyz alyp ógiz be, álde qus pa, teke me? Áıtpese jigit, túlki, qatyn, sábıdiń qaısysy eń úlken dep oılaısyń?
BAShQURT HALYQ ERTEGiSI: JABAIY HAIÝANATTARDYŃ PAIDA BOLÝY
Burynǵy zamanda bir kempir men shal bolypty. Olardyń bir de-bir balasy bolmapty. Olar asqan baı bolǵan: qoralary toly mal, kúrkeleri toly qus bolǵan. Bir kúni olardyń úıine jolaýshylar toqtaǵan. Ol kisiler ózderi rýhanı joldy murat tutqan áýlıe jandar eken.
Sarań baı men báıbishe jolaýshylardy nemen syılaımyz dep aqyldasqan. «Myń sıyrdyń birin soısaq, 999 qalady, qoı soısaq ta mal sany kemıdi. Mysyq soısaq ońdy bolady» dep sheshken. Sonymen mysyq soıyp, qazan asyp ázirlep qoıǵan. Qonaqtardy asqa shaqyrǵan. Sol kezde qonaqtar «Soıǵan nárseniń basyn kórsetpeseńder, astaryńdy aýyzǵa salmaımyz» dep shart qoıǵan. Aqyry mysy quryǵan kempir men shal mysyqtyń basyn kórsetýge májbúr bolǵan. Sol arada áýlıeler «Bútin maldaryń senderdiń emes halyqtyń ıgiligine buıyrsyn!» dep dýa jasap, bata qylǵan. Bata aıtysymen oryndalǵan. Qaraý baı men kempirdiń búkil maldary qońyr ańǵa, al qustary jabaıy qusqa aınalyp, qorany tas-talqan etip buzyp shyǵyp, aıdalaǵa qashyp ketken.
Sol kúnnen bastap qońyr ańdar: elik, quralaı, arqar, buǵy,qulan, sonymen birge túz qustary: úırek, qaz, qur, dýadaq sekildi jabaıy ań-qustar paıda bolǵan, olar beıtanys jandarǵa azyqqa aınalǵan.
Vaha SÝRHAEV,
«Vaınah» sheshen-ıngýsh mádenı ortalyǵynyń tóraǵasy,
«Dala men qala».
