قازىرگى تاڭدا قازاقستاندىقتار كەز-كەلگەن تويىندا ۇلتتىق بي بيلەۋدى داستۇرگە اينالدىرعان. سونىڭ ىشىندە ءجيى كەزدەسەتىنى – لەزگين ءبيى. جالپى لەزگين ءبيى كاۆكاز حالىقتارىنا ءتان. ياعني، شەشەندەر، ينگۋشتار، وسەتيندەر مەن قاراشاي-بالقارلار، گرۋزيندەر جانە ارميانداردىڭ اتا-باباسىنان بەرى كەلە جاتقان ونەر.
بۇل ءبيدى بۇكىل الەم جاقسى بىلەدى دەسەم، ارتىق ايتقاندىق ەمەس. ونىڭ اۋەنى دە، قيمىلى دا ەرەكشە. «لەزگيننىڭ» تاريحىنا توقتالىپ كەتەيىن. ەرتە كەزدەرى كاۆكاز جەرى ارقىلى ەۋروپا مەن شىعىس ەلدەرىنىڭ اراسىن بايلانىستىراتىن ساۋدا بايلانىسى جۇرگەن. بۇل ايماققا كەلگەن ەۋروپالىق ساۋداگەرلەر، ساياحاتشىلار جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءبيىن كورىپ قايران قالسا كەرەك. ول كەزدە ولار وزدەرىن «لەزگيندەر» دەپ اتاعان. كۇندەلىكتى كۇيبىڭ تىرشىلىكتەن قولدارى بوساي قالسا ءانىن ايتىپ، ءبيىن بيلەيتىن تاۋ حالقىندا ۇلتتىق ونەر از ەمەس. دەگەنمەن، كوبىنەسە جاستار جينالىپ، جىلدام ءارى تەز قيمىلدى تالاپ ەتەتىن بيدەن ءوزارا جارىسقان. قىزدار جاعى باسەڭ، سىپايى قيمىلىمەن كورگەن كوزدى باۋرايتىن بولعان. ءبيدىڭ قاي-قايسىسى بولماسىن بەلگىلى ءبىر مازمۇننان قۇرالاتىنى بەلگىلى. «لەزگين» دە تاۋ حالىقتارىنىڭ سالت-داستۇرىندە ەرەكشە ورىن الاتىن بۇركىتتىڭ قيمىلدارىنان باستاۋ العان. جىگىتتىڭ اياعىنىڭ ۇشىمەن ءجۇرىپ، ەكى قولىن جايا قيمىلداۋى ۇشۋعا دايىندالىپ وتىرعان ماڭعاز قۇستىڭ كەيپىن تانىتادى. مىسالى، گرۋزيندەر ءبيدى «كارتۋلي» دەپ اتايدى. ياعني «كارد» لەزگيندەردىڭ تىلىنەن اۋدارعاندا «قۇس» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى ەكەن. كاۆكاز ۇلتتارى ءۇشىن بۇركىت كيەلى قۇس. ءبيدىڭ وزىنەن-اق، ۇلتتىق نامىس، تاكاپارلىق سەزىلىپ تۇرادى. قۇس پاتشاسى اتانعان بۇركىتتىڭ قىراعىلىعى مەن شاپشاڭدىعى، قايسارلىعى ءدال وسى لەزگين بيىندە سومدالادى ەكەن. ەرتەدە ۇلتتىق سالت-ءداستۇر بويىنشا كاۆكازدىقتار قىزدارىن قاتتى ۇستاعان. سوندىقتان بويجەتكەندەر كوبىنە توي-تومالاقتا عانا جىگىتتەرمەن تانىسادى ەكەن. جيىن-تويدا جىگىت وزىنە ۇناعان قىزدى بيگە شاقىرادى. بيلەپ ءجۇرىپ ورتادان شىقپاقشى بولعان قىزدىڭ الدىن جىگىت وراپ الادى. بىراق، جىگىت قىزعا قولىنىڭ ۇشىن دا تيگىزبەۋى كەرەك. ونداي جاعدايدا قىز جاق ونى ولتىرۋگە دەيىن بارعان كورىنەدى. بۇل – ءداستۇردى بۇزعانى ءۇشىن جاسالعان جازا كورىنەدى. اتالارىمىزدىڭ ايتۋى بويىنشا، سوعىسقا اتتانىپ بارا جاتقان جاۋىنگەرلەردى جىگەرلەندىرۋ ءۇشىن دە وسى بي بيلەنگەن دەسەدى.
لەزگين ءبيىنىڭ اۋەنىنىڭ ءوزى ادامدى ەرىكسىز تارتادى. سوندىقتان بولار كەزىندە گلينكا ءوزىنىڭ «رۋسلان جانە ليۋدميلاسىندا»، رۋبينشتەين «ازازىلىندە» ادامنىڭ بويىنداعى قانىن قىزدىراتان «لەزگيندى» قولدانعان ەكەن. بۇگىنگە دەيىن لەزگين اۋەنى ۇلكەن سۇرانىسقا يە. ءبىزدىڭ بارلىق مەرەكەلەرىمىز ۇلتتىق ءبيسىز وتپەيدى. وزىمىزدەن كەيىنگى ۇرپاق تا ونى جالعاستىرا بەرەدى دەگەن سەنىمدەمىن.
قاراشاي حالقىنىڭ جۇمباق ەرتەگىسى: الىپ وگIز
بۇرىن مىنا ءبىزدىڭ جەردە باسى ماڭگى تاۋدا مۇز جالاسا، قۇيرىعى تومەنگى بەستاۋدا شىبىن-شىركەي قورىعان ءبىر الىپ وگىز، قاناتتارىن قاققاندا اسپاندى جاپقان ءبىر زور قۇس، كۇن شىققاندا ساقالىنىڭ تۇبىنە ءبىر وتار كولەڭكەلەپ سايالايتىن الىپ تەكە بولعان ەكەن.
ءبىر جاڭبىرلى كۇنى وسى الىپ قۇس الگى وگىزدى تەكەنىڭ مۇيىزىنە قونىپ وتىرىپ اساپ جەگەن ەكەن. وتار قويدى باعىپ، تەكەنىڭ ساقالىنا پانالاپ وتىرعان جاس جىگىت جاڭبىر توقتايدى ما دەپ اسپانعا قاراعان كەزدە الىپ وگىزدىڭ جاۋىرىنى سالبىراپ، ونىڭ كوزىنە تۇسكەن ەكەن. ول كوزىن ۋقالاعاندا جاۋىرىن جەرگە قۇلاپ تۇسكەن-ءدى. جاۋىرىننىڭ جالپاق ۇستىنە كوشىپ كەلىپ ەل قونىستانادى. ءبىر تۇلكى تىمىسكىلەپ ءجۇرىپ، جاۋىرىنعا تاپ بولىپ، ونى كەمىرىپ جەمەك بولعاندا، تۇنىمەن ەلدى ءارى-بەرى قوزعالتىپ مازالاپتى. ءبىر كۇنى جۇرت جيىلىپ، سول تۇلكىنى ولتىرەدى. ولار قۇلاپ جاتقان تۇلكى تەرىسىنىڭ ۇستىڭگى جاعىن سويادى. استىڭعى جاعىن اۋدارىپ سويۋعا شامالارى كەلمەيدى. جاڭا تۋعان ءسابيى بار ءبىر قاتىن تۇلكىنى اۋدارىپ، كەلەسى جاعىنىڭ تەرىسىن سىدىرىپ سويىپ الادى. تۇلكى تەرىسىنىڭ ۇستىڭگى جاعىنان ءدۇيىم ەل ءبىر-ءبىر تۇلكى تىماق ىستەپ كيەدى، ال استىڭعى تۇتاس تەرىسىنەن الگى سابيگە ءبىر تىماق تا شىقپاپتى. سوندا بۇلاردىڭ قايسىسى الىپ؟ ناعىز الىپ وگىز بە، الدە قۇس پا، تەكە مە؟ ايتپەسە جىگىت، تۇلكى، قاتىن، ءسابيدىڭ قايسىسى ەڭ ۇلكەن دەپ ويلايسىڭ؟
باشقۇرت حالىق ەرتەگiسى: جابايى حايۋاناتتاردىڭ پايدا بولۋى
بۇرىنعى زاماندا ءبىر كەمپىر مەن شال بولىپتى. ولاردىڭ ءبىر دە-ءبىر بالاسى بولماپتى. ولار اسقان باي بولعان: قورالارى تولى مال، كۇركەلەرى تولى قۇس بولعان. ءبىر كۇنى ولاردىڭ ۇيىنە جولاۋشىلار توقتاعان. ول كىسىلەر وزدەرى رۋحاني جولدى مۇرات تۇتقان اۋليە جاندار ەكەن.
ساراڭ باي مەن بايبىشە جولاۋشىلاردى نەمەن سىيلايمىز دەپ اقىلداسقان. «مىڭ سيىردىڭ ءبىرىن سويساق، 999 قالادى، قوي سويساق تا مال سانى كەميدى. مىسىق سويساق وڭدى بولادى» دەپ شەشكەن. سونىمەن مىسىق سويىپ، قازان اسىپ ازىرلەپ قويعان. قوناقتاردى اسقا شاقىرعان. سول كەزدە قوناقتار «سويعان نارسەنىڭ باسىن كورسەتپەسەڭدەر، استارىڭدى اۋىزعا سالمايمىز» دەپ شارت قويعان. اقىرى مىسى قۇرىعان كەمپىر مەن شال مىسىقتىڭ باسىن كورسەتۋگە ءماجبۇر بولعان. سول ارادا اۋليەلەر «ءبۇتىن مالدارىڭ سەندەردىڭ ەمەس حالىقتىڭ يگىلىگىنە بۇيىرسىن!» دەپ دۋا جاساپ، باتا قىلعان. باتا ايتىسىمەن ورىندالعان. قاراۋ باي مەن كەمپىردىڭ بۇكىل مالدارى قوڭىر اڭعا، ال قۇستارى جابايى قۇسقا اينالىپ، قورانى تاس-تالقان ەتىپ بۇزىپ شىعىپ، ايدالاعا قاشىپ كەتكەن.
سول كۇننەن باستاپ قوڭىر اڭدار: ەلىك، قۇرالاي، ارقار، بۇعى،قۇلان، سونىمەن بىرگە ءتۇز قۇستارى: ۇيرەك، قاز، قۇر، دۋاداق سەكىلدى جابايى اڭ-قۇستار پايدا بولعان، ولار بەيتانىس جاندارعا ازىققا اينالعان.
ۆاحا سۋرحاەۆ،
«ۆايناح» شەشەن-ينگۋش مادەني ورتالىعىنىڭ توراعاسى،
«دالا مەن قالا».
