– Ánshiler men kúıshiler qansha ýaqyttan beri dástúrli ónerge arnaıy ortalyqtyń qajettigi jóninde másele kóterip júr. Ulttyq mýzyka ólmeý úshin, ózderińiz qam jasamasańyzdar bolmaıtyn sekildi me, qalaı?
– «Qınalǵan Jambyl jer osy» depti ǵoı. Astanadan Qaırat Baıbosynov aǵalarymyz aıtyp, Qazaq radıosynan tikeleı efırge shyǵyp, janaıqaıymyz shyǵyp jatyr. Ony estıtin ázirshe qulaq joq. «Jartasqa bardym, kúnde aıqaı saldym, odan da shyqty jańǵyryq» dep Abaı aıtqandaı, kúnde aıqaı salyp júrmiz. Sonyń kesiri shyǵarmashylyǵymyzdyń óristeýine tıip jatatyny jasyryn emes. «Bireýge baryp, kómek suradym, ol qol ushyn bermedi» deseń, jeksuryn bolasyń. «Úıin aldy, ataǵyn aldy, Konservatorııada bildeı halyq áni kafedrasyn basqaryp otyr. Endi buǵan ne kerek?» deýi múmkin. Imanǵalı Tasmaǵambetovtiń kezinde tórt jyl Atyraýda mýzyka kolledjin basqardym. Halyqtyq mýzyka akademııasy dep at berdik. Batys aımaǵyna mýzykalyq bilim beretin joǵary oqý ornyn ashsaq degen maqsat qoıyp, quzyrly oryndarǵa barǵanymda: «Úıińdi berdik, jumysyńdy berdik, ánińdi aıtyp júrsiń. Ánińdi aıtyp, jumysyńa tynysh kelip-ketip júrmeısiń be?» degender boldy. Atyraýǵa ol úshin barǵan joqpyn, ánimdi Almatyda aıtatyn edim, úıim Almatyda da boldy, bul jerde alǵa qoıǵan jospar, artylǵan mindet, el aldynda paryz bar. Osy másele úshin, talaı tabaldyryqty tozdyrýǵa týra keldi. Ókinishke oraı, ol da eshkim tarapynan qoldaý tappady. Almatyǵa qaıtyp kelgennen keıin, ustazdyq qyzmetimdi jalǵastyryp, ánimdi aıtyp, birneshe án keshimdi ótkizdim, Qudaıǵa shúkir deıin. 2005 jyly shyǵarmashylyǵymnyń 20 jyldyǵyna oraı, Abaı atyndaǵy Opera jáne balet teatrynda «Án-amanat» degen konertimdi berdim. Tek ózimdi oılaıtyn bolsam, áldeqashan shalqyp otyratyn edim. Biraq artymyzdan ósip kele jatqan jetkinshek ónerpazdardyń taǵdyry alańdatady. Ónerdi jaqsy kóretin, qurmetteıtin halyq bar, Qudaıǵa táýbe. Halyqqa jetý úshin, qanshama buralań joldan ótý kerek. Biz birden osyndaı dárejege jetken joqpyz. Sahnada júrgenime, ustazdyǵyma bıyl – 25 jyl. Sol aralyqta nebir qıyndyqtan óttik. Nebir baqytty sátterdi de ótkizdik. Eshýaqytta toqmeıilsigen emespin, qaı ýaqytta bolsa da «dástúrli ónerde júrgen jastarǵa úlgi bolaıynshy, bylaı qaraı júrýge bolady» dep baǵyt silteýde janymdy salyp kelemin. Bireý túsiner, bireý túsinbes. Keı konertterden syzylyp, jolymyzdyń jabylyp qalýy da sondyqtan. Oǵan men moıymaımyn.
– Ulttyq mýzykaǵa jańa qadam basqan jas býynnyń jumys taba almaı, tasada qalýy olardyń izdenisiniń azdyǵy, talantynyń kemdiginen bolar. Áıtpese, tesik monshaq jerde qalmaıdy ǵoı?!
– «Altyn qylysh qyn túbinde jatpaıdy» deıdi qazaq. Talanttyń barlyǵy birdeı emes. Talantty adamnyń óziniń bolmysy bólek. Onyń bolmysyn ekiniń biri túsine bermeıdi. Bizdiń aldymyzdaǵy, ótken ǵasyrlardaǵy tulǵalar óz ornyn taba almaı, ómirden erte ketti. Menińshe, munyń sebebi solardyń zamanyndaǵy, aınalasyndaǵy adamdardyń túsinbeýinen. Mysaly, Jambyl jákemiz Qudaıdyń bergen 100 jasyn jasady. Ekinshi jaǵynan, Jambylǵa keremet qurmet kórsetildi. Memleket arnaıy hatshysyn berip, kóńil bóldi. Al qazirgi aqyn-jazýshylarǵa ondaı jaǵdaı jasalynyp jatqan joq. Keshe Qadyr aǵamyz ketti, búgin Farıza, Ábish, Muhtar syndy tulǵalar janaıqaıyn salyp júr. Kóp bolsa, dál qazir qazaqta myń talant bar shyǵar. Sol myń adamdy úkimettiń erekshe qamqorlyǵyna alyp, halyqqa qyzmet jasatyp nege otyrmaıdy? Tyǵyryqqa tirelgen halyqqa rýhanı demeý beretin sol tulǵalar ǵoı. Halyq arasynan shyqqan tulǵalardy halyqty tárbıelep, halyqtyń rýhyn kóterýge jumsaýymyz kerek. Rýhy myqty el neni bolsa da jeńip shyǵady. Tulǵalarymyzdyń qadirine jete almaı kelemiz. Ósip kele jatqan jastardyń tulǵa bolýyna jasqanshaqtyǵy — kedergi. «Bir sóz aıtsam, jolym jabylyp qalady-aý» dep qorqady. Ekinshi, materıaldyq jaǵdaıǵa qatysty. Qaltasynda kók tıyny joq bolsa, qaıda, kimge baryp, ne aıtpaq?
– Konservatorııanyń halyq áni bólimin jylda on-on bes jas bitiredi. Mamandyǵy boıynsha jumys tappaǵan soń, toı jaǵalap, ne basqa salaǵa ketýge májbúr bolady. Sahnada, konerttik ujymda ánshi bolyp istemegen soń, áni de qalady. Sondyqtan jylda bólinetin grant sanyn azaıtý kerek emes pe?
– Konservatorııada jyl saıyn eýropalyq aspaptardy ıgerýge qanshama jastardy qabyldaıdy, sebebi olardy alatyn sımfonııalyq orkestrler, opera-balet teatrlary bar. Jaǵdaılary jasalǵan. Biz toqaldan týdyq pa? Konfýııdiń «Meni túsinbeıtinderge renjimeımin, men olardy túsinbegenime renjımin» degen sózi esime túsip otyr. Dástúrli ónerimiz ben klassıkalyq mýzykanyń jaǵdaıy nege bulaı? Men túsinbeımin. Dástúrli ándi úıretetin Qurmanǵazy atyndaǵy konservatorııada aınaldyrǵan on úsh-on tórt oryn ǵana bar. Erteńgi kúni olardyń bitirgen soń, baratyn jeri joq. Fılarmonııaǵa barsyn deıdi, olar dástúrli ánge bar-joǵy bes-alty oryn bóledi. Abaı atyndaǵy Opera jáne balet teatrynda 2005 jyly konert bergenimde, «myna jerdi kolhozǵa aınaldyrasyń» degen ártister. Sonda dástúrli ánshiler – kolhozbyz. Biz tek qana aýylda júrýge jaratylǵanbyz. Bizdiń nege arnaıy teatrymyz, arnaıy ortalyǵymyz bolmaıdy?
– Jas býyndy ulttyq mýzykaǵa uıytý úshin, tyńdaýshy tárbıeleýdi mektepten bastaý kerek qoı. Bálkim, mekteptegi án-kúı pánine reforma jasap, sabaq berýge dástúrli mýzykanttardy tartý kerek shyǵar?
– Ábden bolady. Eń birinshi balabaqshadan bastaý kerek. Mekteptegi mýzyka pániniń baǵdarlamasyn ózgertý kerek. Mektepte mýzyka pánin 7-synypqa deıin oqıdy. Sol kezde bala barlyǵyn, búkil álemniń mýzykasyn bilip shyǵýy kerek. Ol álemniń mýzykasyn konservatorııa bitirse de bile almaıdy. Mektep baǵdarlamasynda ulttyq, dástúrli ónerimizdi barynsha oqytyp, kóbirek tyńdatý kerek. «Ne ekseń, sony orasyń» deıdi. Sheteldiń mýzykasyn tyńdasań, erteń sheteldiń mýzykasyna qaraı birjolata ketesiń.
– Munyń arjaǵynda dástúrli mýzykany basý, tunshyqtyrý saıasaty jatqan joq pa?
– Oǵan dástúrli óner tunshyqpaıdy. Dástúrli mýzykaǵa aýyldyń, ózimizdiń qazaqtyń qarabaıyr dúnıesi ǵoı dep qaraıtyn toqmeıilsý bar. Ulttyq dúnıeler arqyly jasaýǵa qarsy keńestik dáýirden qatyp qalǵan qasań saıasat bar. Eýropalyq mýzyka keremet bolý kerek. Barlyq jerge ýlap-shýlap, top-top bop shyǵý kerek. Sabyr Adaıdyń «Ár qazaq – meniń jalǵyzym» degeni, «ár qazaq – tulǵa» degeni. Bizdiń qazaqta dala sahnasy boldy, hormen de aıtty. Nege biz ándi jeke aıtqyzdyq? Ár ánshi tulǵa bolǵan soń, jeke aıtty.
– Qazir resmı konertterde ánshige bir ándi tolyq ta aıtqyzbaıdy. Toptap shyǵaratyn sherý degen dúnıe paıda boldy…
– Iá, sol, toptap shyǵaryp, bir ánshi qyryq sekýnd qana aıtý kerek deıdi. Qandaı ánshi qyryq sekýndqa syıǵyza alady? Lap etip janyp, lap etip óshti degen sóz bul. Óıtkenshe, aıtqyzbaı-aq qoısyn. Tyńdaýshy budan qandaı lázzat alady? Bıyl bizde «Koreıa jyly» ótkeli jatyr, sodan bizdiń konert uıymdastyrýshylar kóp sabaq alatyn shyǵar dep oılaımyn.
Qaıbir jyly Koreıanyń kúnderi bolyp Qazaqstanǵa keldi. Men soǵan qatystym. Uıymdastyrýshylar bizden bes-alty nómir suraǵan eken. Taǵy da opera ánshilerin, balet bıshilerin, estrada ánshilerin beripti. Solardyń ishinen olar meni tańdapty. «Bir ánniń qansha mınýtqa sozylatyndyǵyn suraǵanda, «úsh-tórt mınýt» desem, olar «bul az, ekinshi ánińizdiń de uzaqtyǵy sondaı bolsa, eki án aıtyńyz» dedi. Sóıtsem, olardyń bir shyǵarmasynyń ózi jıyrma-otyz mınýtqa sozylady eken. Bizdiń jetigen men daýylpaz syndy aspaptaryn tartqanda, shynymen lázzat alyp, demalasyz.
Bizde elge demalys bermeıdi. «Qyz qýý» sııaqty barlyǵyn qýý kerek. Biz nege bir ándi basynan-aıaǵyna deıin emin-erkin otyryp tyńdamaımyz? Bir balamyzdy bir ánmen sahnaǵa shyǵara almaımyz. Jarty óleń aıtqannan jartykesh ánshiler paıda boldy. Qazirgi ánshiniń jartykesh bolyp, janbaýynyń sebebi – osy.
– Ataqty Ǵarıfolla Qurmanǵalıevtiń aldynan sabaq alǵan sońǵy shákirtisiz. Kózin kórmesek te, muraǵattardaǵy án aıtyp jatqan beınetaspasyn kórgende, ol kisiniń kózinde erekshe ushqyn bar ekenin baıqadyq. Ánniń tabıǵatyn túsiný, ony tyńdarmanǵa jetkizýdegi sheberligin kózińizben kórdińiz. Ǵarekeńniń sol sheberligin shákirtterińizge úıretip júrgen bolarsyz?
– Sońǵy kezde ánshilerimizdiń kópshiligi janbaıdy. Ol úshin ánshige renjýge bola ma? Birinshiden, Qudaıdan berilgen talant, ekinshiden, memlekettiń qamqorlyǵy men halyqtyń aıaly alaqany kerek. Óıtpeıinshe, janbaıdy. Tólegenniń: «janam degen júrekke ot beremin» degen sózi bar ǵoı. Sol sııaqty bul jastarǵa qazir ot beretin kim? Kezinde Ǵarıfolla Qurmanǵalıev, Júsipbek Elebekov, Ámirelerdi jer-jerden aldyrtty ǵoı. Ámire tabıǵatynan óte momyn, kóp sóılemeıtin, aýylda júrgen kisi bolǵan eken. Al án aıtqanda qazaq atyn búkil álemge pash etti. Odan keıin Ámire janbaǵanda, kim janady? Juldyzdy jaǵý kerek. Meniń klasta otyryp sabaq berip, anda-sanda konertke alyp shyqqanymnan olar janbaıdy. Oǵan memleket tarapynan qoldaý kerek. Qazirgi Opera jáne balet teatry sol kezde qazaqtyń mýzykalyq teatry bolǵan. Operalardaǵy rólderdi oınaý úshin, Ǵarekeńder kúni-túni daıyndalatyn. Sebebi olardy halyq kútip otyrdy. Memleket oǵan jaǵdaıdy jasaǵan edi. Ol janbaǵanda, kim janady? Qazir sondaı jaǵdaı meniń balalaryma jasalyp otyr ma? Jaǵdaı jasalmaǵan soń, bular jana almaıdy. Jıi konertke shyǵý kerek, kúnde qoıylymdarmen qyzyqtyryp turý kerek. Qazirgi balalardyń talanty bizdiń kezimizdegiden áldeqaıda artyq.
– 17 mamyrda Áýezov teatrynda konertińizdi bergeli jatyrsyz. Ánińizge daıyndalyp jatqannyń ornyna, barlyǵyna ózińiz júgirip júrsiz. Sizdiń konertterińiz erekshe rejıssýrasymen, qoıylymymen aıshyqtalady. Bul joly qandaı syı daıyndap otyrsyz?
– Dástúrli óner men tarıh ekeýi – egiz. Soǵan baılanysty qanshama tarıhı ánder, jyrlar dúnıege keldi. HH ǵasyrda qanshama sal-seri, ánshi-aqynymyz atylyp, jer aıdalyp ketti. Osynyń barlyǵyn saıasat jasady. Ánimizde, jyrymyzda tańbalanǵan osy bir shyndyqty shyǵarsam dep oıladym. Senarııin jazyp, rejısser Bolat Atabaevqa kórsetkenimde, ol kisi muny eldiń barlyǵy biletindigin aıtty. Halyqtyń mán bermeı jatqan jaǵyna baǵyt burýdy uıǵardyq. Ol – shetten kelgen dańǵaza, halyqty soǵyssyz-aq jaýlap alyp jatqan mýzyka. Bizdiń sharasyzdyq kúıge túsip otyrýymyzdyń sebebi – osy. Sheteldiń konertterin kórseńiz, bireýi shashyn julyp, bireýi esinen tanyp jatady. On adam, júz adam emes, myń-myńdaǵan adam sóıtip jatady ǵoı. Bul – esersoq mýzykanyń adamdardy esinen tandyrýynyń nátıjesi. Munyń sheti bizge de kelip jatyr. Bizdiń jastarymyz birjolata soǵan ketip qalmas pa eken? Asyl muralarymyzdy baǵalamaı, qadirin bilmeı, túsinbeı jatsa, buǵan kináli siz ben biz bolamyz. Konertte osy jaǵyna mán bermekpiz. Konertterimizdi teatrlandyrylǵan kórinistermen berý úshin, bar kúshimdi salamyn. Oǵan Bolat Atabaev kómegin berip jatyr. Shyǵarmashylyq jumysty jeke adam jasamaıdy, jan-jaqtan kómek kerek. Senarııime Iran Ǵaıyp aǵamyz kómektesip jatyr. «Sazgen sazy» folklorlyq-etnografııalyq ansamblimen tyǵyz baılanystamyn. Astanadan qazaqtyń myqty jyrshy qyzdary Elmıra Jańabergenova men Aıgúl Elshibaeva keledi. Qaraqat, Ómirqul, Aıgúl Maqasheva sııaqty shákirtterim qatysady. Jańalyǵym – qyzym Qýanysh birinshi ret án salady.
– Dástúrdiń saf altyndaı taza qalpyn buzbaı ustanǵan Ǵarıfolla, Manarbek, Dánesh, Jánibek ata-aǵalarymyz óziniń janynan dástúrdiń izimen án týdyrǵan ǵoı. Olardan qalǵan ánderdiń joǵary baǵalanýy, dástúrli, qazaqy ánniń qadirin bilgennen bolar? Sizdiń de shyǵarǵan ánińizdi estigen edik…
– Aqseleý Seıdimbek aǵamyzdyń artynda «Saryarqasy» men «Dáýren-aıy» ǵana qaldy ǵoı. Eki ánniń ózimen búkil eldi tabyndyryp, tańǵaldyryp ketti. Qarap otyrsańyz, Abaıda da án kóp emes. Sal-serilerdiń án murasy on, jıyrma, otyz án aınalasynda ǵana. Úkili Ybyraıdyń bir «Gákkýiniń» ózi myń ánge tatymaı ma? Tórt-aq áni qalǵan Mádıdiń «Qarakeseginiń» ózi nege turady? Týdyraıyn dep týdyrmaıdy eshkim, Alla taǵala ózi beredi. Sońǵy ýaqyttary ózdiginen áýender keledi. Kompozıtor bolaıyn degen men joq. Ózdiginen kelgen bes-alty áýenim bar. Maraltaı Raıymbekulynyń sózine jazylǵan «Alataý» degen ánimdi, taǵy bir-eki ánimdi konertte oryndaımyn.
Datym bar…
Bireýdiń júregi, bireýdiń búıregi aýyrǵanda, medıınalyq ortalyqtar emdeıdi. Al rýhanı aýrý, ash adamdar qaıda baryp emin alady? Mýzykamen emdeý medıınada da bar. Nege biz halyqqa osy jaǵynan mýzykalyq emdeý ortalyǵyn ashpaımyz?! Men konservatorııada júrip, bir-eki kún án estimeı qalsam, aýyramyn. Biraz ýaqyt án salmasam da, aýyryp qalamyn. Án de – halyqty rýhanı emdeýdiń túri. Ne nárse bolsa da, aýyrtpalyq júrekke túsedi ǵoı. Júrekti án-kúımen emdeýge bolady. Oblystarda halyq shyǵarmashylyǵy ortalyǵy degen bar. Áýesqoılarǵa arnalǵan bolsa da, ol da kerek. Eldiń bári kásibı jolǵa túsip kete almaıdy. Halyq shyǵarmashylyǵy ortalyqtarynyń atqaryp otyrǵan jumystary bólek. Ózimizdiń taza klassıkalyq dúnıelerimizdi budan da joǵary deńgeıge kóterýimiz kerek. Áli de álemge tanytýymyz kerek. Ulttyǵymyzdyń sımvoly ulttyq mýzykamyzdy dáripteıtin dástúrli óner ortalyqtaryn ashý kerek. Onyń ishine baǵalanbaı el-elde júrgen qolónershiler, sheberler, aıtyskerler jınalsa. Ulttyq ónerimizge qatysty dúnıeniń barlyǵy sol jerden tabylsa, oblystardan, aýdandardan ashylsa, dástúrli ánshi, kúıshilerge jumys tabylatyn edi.
Jadyra JUMAKÚLBAI,
«Alash aınasy»
