– Shúkir sońǵy jyldary ulttyq kıimge degen qyzyǵýshylyq zor. Degenmen ulttyq kıim dep júrgenderimizdiń kóbi ásire modernızaııalanǵan dúnıeler. Buǵan qalaı qaraısyz?
– Búgingi kúni jas sángerler, shaǵyn kásipkerler usynyp, qazaq ulttyq kıimi dep atap júrgen dúnıeler shyny kerek kóńilime qonbaıdy. Jergilikti dızaınerler batystanyp ketken, al osy salany dóńgeletip júrgen kásipkerlerdiń kópshiligi Qytaı Halyq respýblıkasynan, Mońǵolııadan kelgen aǵaıyndarymyz. Bir ókinishtisi qansha degenmen olardyń ónimderinen sol meken etken jerlerdegi halyqtyń áseri baıqalyp qalady. Biraq úırenerimiz de bar. Máselen, Moǵolııadan kelgen qazaqtar búginde joıylyp ketýge shaq qalǵan keste ónerin sheber meńgergen.
Jan-jaqtan qospalap, burmalap jasaǵan dúnıe óziniń ulttyq kodyn joǵaltqannan keıin rýhanı músápirlikke aparyp soǵady. Máselen, Astanadaǵy «Eýrazııa» syndy saýda úılerinde sáýkeleler satylady. Sáýkele degen aty ǵana. Bıiktigi otyz santımetrdeı jáne marjandy monshaqtarmen slavıan halyqtarynyń órnekteri salynǵan, aq matamen tystalǵan. Shyndyǵynda sáýkele – 50-70 santımetrge deıin baratyn óte bıik bas kıim. Sáýkele kóbinese qyzyl tústi matadan tigiledi, aq kıizden jasalady, ishinen kıetin shash basarlary bolady. Sáýkele – qalyńmaldyń qunyn orap áketetin dúnıe. Sheberdi tańdap, qolaqysyn berip, aılap, jyldap arnaıy tiktiredi. Oǵan halqymyz gaýhar, jaqut bar baılyǵyn qadaǵan. Qazaqtyń «Jeti jastan jınasań jetedi, alty jastan jınasań asady» deýi beker emes. Sáýkele basqa adamǵa berilmeıdi, eger qyz barǵan jerinde qaıtys bolsa, sáýkele tórkinine qaıtarylǵan.
Oqysa, izdense, bári bar. Ókinishke oraı, Álkeı Marǵulan, Halel Dosmuhamedov, bertindegi Ózbekáli Jánibekovterdiń eńbekterindegi qundy-qundy derekterdi modelerler qajet etpeı otyrǵan syńaıly.
– Táýelsizdik alǵaly beri, ásirese sońǵy 4-5 jylda oramal taǵatyn qyz-kelinshekterdiń qatary kóbeıip keledi. «Osylar nege kımeshek kımeıdi eken» deıtinder bar. Oryndy ýáj, degenmen kımeshek tigetin mekeme joq qazir. Jalpy kımeshek qandaı bolýy kerek?
– Qazir qorapty matamen qaptap, syrtynan sharf oraı salǵandy kımeshek dep júrmiz. Al kımeshektiń ózindik pishinderi, ár aımaqtyń ózindik jergilikti, tipti rýlyq erekshelikteri bar. Kereıdiń kesteli kımeshekteri, Syr óńiriniń asyl tasty kımeshekteri, Shyǵys Qazaqstandyq áıelderdiń shashaqty kúndikteri, Dına apamyzdyń basyndaǵy kımeshek-shylaýyshy aıta bersek, talaı jerge bararmyz. Shákárimde: «Kúndikteri qaıqıyp, Báıbishe shyǵar balpıyp» degen joldar bar emes pe? Jasy ulǵaıǵan saıyn kımeshektiń kólemi ulǵaıa beredi. Jas analar kımeshektiń syrtyna baǵaly tas, monshaq taǵyp, ádemilenedi. Á.Qasteev, E. Sıdorkınde ájeleriniń baýyrynda otyrǵan jas balalardyń sýretterin qarasaq, qazaq analarynyń sımvolıkasy kımeshek ekendigin baıqaımyz. Qazaq áıelderiniń bas kıimderi Gúlfaırýz Ismaılovanyń shyǵarmalarynda asa tartymdy beınelengen.
Shoqan Qozy kórpesh Baıan Sulý mazarynyń janyndaǵy balbal tastardyń sýretin salǵan. Myńjarym jyldyq tarıhy bar balbal tas áıel músinderindegi bas kıimderge nazar aýdaryńyzshy. Joǵary jaǵy súıirlenip, tómengi jaǵy oraýǵa ıkemdelgen. Ókinishke oraı, Shoqan salǵan bul balbaldar búginge jetpedi.
Qazir kımeshekti tigetin, satatyn bir de bir kásiporyndy kezdestirmedim. Jelbir-jeken, qyzyldy-jasyldy, ońdy-soldy tigilgen kóılekter. Ár halyq óziniń turmysyna, tabıǵatyna saı kıinedi ǵoı, osyny nege eskermeımiz?
– Shoqan Ýálıhanovtyń sýretterindegi áıelder obrazyn erekshe yntamen zerdelep júrgenińizdi bilemiz. Ondaǵy bas kıimder qandaı eken?
– Shoqannyń sýretterinde bas kıimderdiń keremet úlgileri bar. Al Shoqan kózimen kórgenin salǵan. Soǵan qarap byltyr Ulttyq akademııalyq kitaphanada ǵalymnyń 185 jyldyǵyna oraı kórme ótkizdik. Shoqan sýretterin negizge alyp, qazaq áıelderiniń bas kıim úlgilerin kórsettik. Sáýkelesi bar, taqııasy bar, qarqarasy bar, segiz bas kıim, bes kımeshek tiktim. Kolledj stýdentteri kelip dáris aldy. Sol kezdegi dırektor belgili jazýshy, dramatýrg Rahymjan Otarbaev úlken qoldaý jasady. Kórme arqyly qazaq halqynyń ulttyq qolóneri, salt-dástúri, yrym-tyıymy týraly ájeptáýir materıaldar jınaldy. Ol kisi jumystan ketken soń, etnografııa zalynda turǵan kózimniń maıyn tamyzyp jasaǵan zattarymnyń bárin jıyp alyp, qoımaǵa atyp urdy. Ózim úshin emes, el kórse, baskıimge qatysty halqymyzdyń ǵasyrlar boıy qalyptasqan erejesin saqtasa degen edim.
Ózime qaıtaryp berýin talap ettim. Onyń biraz sharýasy bar eken. Men patenttep alýdy oılamappyn. Kitaphana basshysy qujattaryn rettestirgen soń beremiz dedi. Baıqaýymsha ulttyq qundylyqtarǵa kózqaras tómen. Tek maqtan úshin, daqpyrt úshin ǵana isteletin sııaqty. Al «kıe», «qut» degen uǵymdar adyra qalǵan. Ata-babalar murasynyń obal-saýabyn oılaıtyn ýaqyt kelgen sııaqty.
– Bas kıimderdiń qandaı túrlerin jasap edińizder?
– Aldymen Shoqannyń ájesi Aıǵanymnyń sýretin taýyp aldyq. Jaqsylap qarasańyz kımeshektiń syrtyna altyn tıyndar tigilgen. Sonyń úlgisin keltirdik. Keıinnen oıymyzdan Zeıneptiń obrazyn shyǵardyq. Ol Baıanaýyldyq Musa Shormanovtardyń qyzy, osal jerden emes. Arhıv qujattaryna qarap, Kereký óńirindegi arǵyndardyń kımeshek úlgisin jınadyq. Ishki ıntýıııa men derekter negizinde bir qyryna taqııa kıgizdik. Shoqan týraly pesalardaǵy bas kıimderdi qarap shyqtym. Óıtkeni olardy Sábıt Muqanovtyń ózi kórdi, qate bolsa, aıtar edi ǵoı. Shoqannyń jary ataqty Tezek tóreniń qyzy, onyń sáýkelesin jasadyq. Gúlfaırýz Ismaılovanyń sýretterin kóptep qaradym. Syr óńirinde keń taralǵan qasabanyń bir nusqasyn jasadyq. El bile júrsin, búginde Jamal Omarovanyń, Roza Baǵlanovanyń kıgen qasabalary qundy jádiger retinde el murajaılarynda saqtaýly. Shoqannyń Ystyqkól qyrǵyzdarynyń áıelderin salǵan sýreti bar. Sondaǵy basy súıirleý kelgen bas kıimdi jáne qyrǵyzdyń kımeshegin (olar elechek deıdi) tiktik. Sol sátterde kishkentaı kásipkerlik ashyp, bas kıimder tigýmen aınalyssam ba eken degen oı kelgenin qaıtesiz.
– Osynyń bárin ózińiz tiktińiz be?
– Ulttyq ónerdiń eksklıýzıvke aınalyp ketýi, onymen aınalysatyn adam azdyǵynan. «Sheshe kórgen ton pisher» deıdi. Anam Naǵıma Zeınollaqyzy óte sheber adam bolatyn. Aǵaıyn-týysqa, kóńiline jaqqan adamdarǵa sáýkele, balaly bolǵandarǵa taqııa tigip beretin. «Basyńa bas qosylsyn», «Basyńnan baq taımasyn» dep tileýles bolatyn. Namazyn oqyp, qajylyqqa barǵan, taqýa jan edi. Halıfa Altaı, Ámına Nuǵyman taǵy da basqa dindar, ǵulamalarmen dámdes bolǵan jan.
Biz mektepte orys tarıhyn, keńes tarıhyn oqydyq. Keıinnen ınstıtýtta shet elderdiń mýzyka, óner tarıhyn oqydyq. Qazaq mýzykasy men óneri tarıhy 4-kýrsta ǵana júrdi. Sol kezdegi oqý baǵdarlamasy negizinde. Negizi ólke tarıhynan bastap, sosyn keńeıe berý kerek. Al biz Afrıkanyń memleketterin, onyń astanalaryna, basshylaryna deıin jatqa aıtamyz. Al óz týǵan jerimizdegi tulǵalardy, dástúrdi bilmeımiz. Kitaphanada júrgende sheshendik sóz óneri kýrsyn tegin ashýǵa árekettendik. Habarlandyrý da berdik. Bir-eki adam ǵana keldi. Al basqa tilderdiń kýrstaryna barsań, tipti úndi tilinde, ýaqytyn jibermeıdi, aqshasyn tóleıdi, dýmandatyp, qarakóz qyzdarymyz sondaı qumartyp turyp úndi bıin bıleıdi. Osy óz salt-dástúrimizge degen salǵyrttyqtyń kesirinen san soǵyp qalmasaq bolǵany.
– Jalpy bolashaq sángerlerge ulttyq kıimniń tarıhy jóndi oqytylmaıtyn sekildi keıde.
– Byltyr úlken bir modolermen áńgimelesip qaldym. Tarıhshy eken, orystildi. «Zaman solaı boldy, qazaqshany endi úırenip júrmin» dep aǵynan jaryla bir ártiske tikken bas kıimin kórsetti. «Bul ınterpretaııalyq dúnıem, eki jaǵyn da aınaldyryp kıýge bolady», – deıdi. Oılandym, qazaqtar bas kıimdi eshqashan teris kımeıdi. Sosyn «Bul qazaqtyń bas kıimi emes» dedim. Qazaqtyń kıimin tikseńiz, osy halyqtyń ustanym qaǵıdalarynan, yrym, seniminen alshaqtamaǵanyńyz durys bolar tegi dedim. Betime bajyraıa qarady, oılanatyn sııaqty. Jýyrda bir sán kórsetilimin baıqap qaldym. Kóıleginiń bir jeńi bar, bir jeńi joq. Al qazaq qashan syńarjaqtyqty jaqtyrǵan? Bata bergende «Tórt qubylań teń bolsyn!» demeı me? Osy oraıda ártisterdiń ishinde Tamara Asar, Aıgúl Qosanovanyń kıimderi unamdy, jarasymdy tigilip júr dep oılaımyn.
Mamandarǵa kelsek, Almatyda T.Júrgenov atyndaǵy Óner akademııasyndy óner tarıhy oqytylady. Bilikti mamandar jetkilikti. Biri bolmasa biri jón silter. Sonda aınalyp kelgende bárin ózimizden tabatynymyzdy túsiner. Franııalyq ennon degen bıik, súıir buryshty bas kıimder tarıhymen tanyssam, ony 17-18-ǵasyrlarda eń baı, baqýatty áıelder ǵana kıgen eken. Bas kıimniń artynda qytaı jibeginen výal bolǵan. Bálkim Jibek joly arqyly qazaqtyń sáýkelesi Eýropaǵa jetip, sánge aınalǵan shyǵar…
– Ulttyq kıimniń saf úlgilerin qaıta qalpyna keltirý úshin qandaı derekkózderdi qaraýǵa keńes berer edińiz?
– Eń aldymen ana tilimizdi taza meńgerý kerek. Sóz uqpaǵan adamnan ne suraýǵa bolady? Soǵan mán bermeımiz. Aýyz ádebıetin qarańyz. Jyr-dastandar egjeı-tegjeıli sýret, kıno emes pe? Tilmen salynǵan sýret. Qyz balanyń kıimi kóbinese qyzyl, jasyl tústen tańdalady, «qulpyr» degen oıý bar máselen. Salt, dástúr ádet-ǵurpymyzda qanshama derek bar. «Syrǵańdy qaıyq qylyp ótkiz meni», «Qos etek, burań bel, qýalaı soǵar, qońyr jel», «búrmeli kóılek», «túlki tymaq», «qundyz ishek» demeýshi me edi halyq ánderinde. Atam qazaqtan kele jatqan batalarda ınformaııa mol.
– Áńgimeńizge rahmet!
Janar ELDOSQYZY
