– شۇكىر سوڭعى جىلدارى ۇلتتىق كيىمگە دەگەن قىزىعۋشىلىق زور. دەگەنمەن ۇلتتىق كيىم دەپ جۇرگەندەرىمىزدىڭ كوبى اسىرە مودەرنيزاتسيالانعان دۇنيەلەر. بۇعان قالاي قارايسىز؟
– بۇگىنگى كۇنى جاس سانگەرلەر، شاعىن كاسىپكەرلەر ۇسىنىپ، قازاق ۇلتتىق كيىمى دەپ اتاپ جۇرگەن دۇنيەلەر شىنى كەرەك كوڭىلىمە قونبايدى. جەرگىلىكتى ديزاينەرلەر باتىستانىپ كەتكەن، ال وسى سالانى دوڭگەلەتىپ جۇرگەن كاسىپكەرلەردىڭ كوپشىلىگى قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنان، موڭعوليادان كەلگەن اعايىندارىمىز.ء بىر وكىنىشتىسى قانشا دەگەنمەن ولاردىڭ ونىمدەرىنەن سول مەكەن ەتكەن جەرلەردەگى حالىقتىڭ اسەرى بايقالىپ قالادى. بىراق ۇيرەنەرىمىز دە بار. ماسەلەن، موعوليادان كەلگەن قازاقتار بۇگىندە جويىلىپ كەتۋگە شاق قالعان كەستە ونەرىن شەبەر مەڭگەرگەن.
جان-جاقتان قوسپالاپ، بۇرمالاپ جاساعان دۇنيە ءوزىنىڭ ۇلتتىق كودىن جوعالتقاننان كەيىن رۋحاني مۇساپىرلىككە اپارىپ سوعادى. ماسەلەن، استاناداعى «ەۋرازيا» سىندى ساۋدا ۇيلەرىندە ساۋكەلەلەر ساتىلادى. ساۋكەلە دەگەن اتى عانا. بيىكتىگى وتىز سانتيمەتردەي جانە مارجاندى مونشاقتارمەن سلاۆيان حالىقتارىنىڭ ورنەكتەرى سالىنعان، اق ماتامەن تىستالعان. شىندىعىندا ساۋكەلە – 50-70 سانتيمەترگە دەيىن باراتىن وتە بيىك باس كيىم. ساۋكەلە كوبىنەسە قىزىل ءتۇستى ماتادان تىگىلەدى، اق كيىزدەن جاسالادى، ىشىنەن كيەتىن شاش باسارلارى بولادى. ساۋكەلە – قالىڭمالدىڭ قۇنىن وراپ اكەتەتىن دۇنيە. شەبەردى تاڭداپ، قولاقىسىن بەرىپ، ايلاپ، جىلداپ ارنايى تىكتىرەدى. وعان حالقىمىز گاۋھار، جاقۇت بار بايلىعىن قاداعان. قازاقتىڭ «جەتى جاستان جيناساڭ جەتەدى، التى جاستان جيناساڭ اسادى» دەۋى بەكەر ەمەس. ساۋكەلە باسقا ادامعا بەرىلمەيدى، ەگەر قىز بارعان جەرىندە قايتىس بولسا، ساۋكەلە توركىنىنە قايتارىلعان.
وقىسا، ىزدەنسە، ءبارى بار. وكىنىشكە وراي، الكەي مارعۇلان، حالەل دوسمۇحامەدوۆ، بەرتىندەگى وزبەكالى جانىبەكوۆتەردىڭ ەڭبەكتەرىندەگى قۇندى-قۇندى دەرەكتەردى مودەلەرلەر قاجەت ەتپەي وتىرعان سىڭايلى.
– تاۋەلسىزدىك العالى بەرى، اسىرەسە سوڭعى 4-5 جىلدا ورامال تاعاتىن قىز-كەلىنشەكتەردىڭ قاتارى كوبەيىپ كەلەدى. «وسىلار نەگە كيمەشەك كيمەيدى ەكەن» دەيتىندەر بار. ورىندى ءۋاج، دەگەنمەن كيمەشەك تىگەتىن مەكەمە جوق قازىر. جالپى كيمەشەك قانداي بولۋى كەرەك؟
– قازىر قوراپتى ماتامەن قاپتاپ، سىرتىنان شارف وراي سالعاندى كيمەشەك دەپ ءجۇرمىز. ال كيمەشەكتىڭ وزىندىك پىشىندەرى، ءار ايماقتىڭ وزىندىك جەرگىلىكتى، ءتىپتى رۋلىق ەرەكشەلىكتەرى بار. كەرەيدىڭ كەستەلى كيمەشەكتەرى، سىر ءوڭىرىنىڭ اسىل تاستى كيمەشەكتەرى، شىعىس قازاقستاندىق ايەلدەردىڭ شاشاقتى كۇندىكتەرى، دينا اپامىزدىڭ باسىنداعى كيمەشەك-شىلاۋىشى ايتا بەرسەك، تالاي جەرگە بارارمىز. شاكارىمدە: «كۇندىكتەرى قايقيىپ، بايبىشە شىعار بالپيىپ» دەگەن جولدار بار ەمەس پە؟ جاسى ۇلعايعان سايىن كيمەشەكتىڭ كولەمى ۇلعايا بەرەدى. جاس انالار كيمەشەكتىڭ سىرتىنا باعالى تاس، مونشاق تاعىپ، ادەمىلەنەدى. ءا.قاستەەۆ، ە. سيدوركيندە اجەلەرىنىڭ باۋىرىندا وتىرعان جاس بالالاردىڭ سۋرەتتەرىن قاراساق، قازاق انالارىنىڭ سيمۆوليكاسى كيمەشەك ەكەندىگىن بايقايمىز. قازاق ايەلدەرىنىڭ باس كيىمدەرى گۇلفايرۋز يسمايلوۆانىڭ شىعارمالارىندا اسا تارتىمدى بەينەلەنگەن.
شوقان قوزى كورپەش بايان سۇلۋ مازارىنىڭ جانىنداعى بالبال تاستاردىڭ سۋرەتىن سالعان. مىڭجارىم جىلدىق تاريحى بار بالبال تاس ايەل مۇسىندەرىندەگى باس كيىمدەرگە نازار اۋدارىڭىزشى. جوعارى جاعى سۇيىرلەنىپ، تومەنگى جاعى وراۋعا يكەمدەلگەن. وكىنىشكە وراي، شوقان سالعان بۇل بالبالدار بۇگىنگە جەتپەدى.
قازىر كيمەشەكتى تىگەتىن، ساتاتىن ءبىر دە ءبىر كاسىپورىندى كەزدەستىرمەدىم. جەلبىر-جەكەن، قىزىلدى-جاسىلدى، وڭدى-سولدى تىگىلگەن كويلەكتەر. ءار حالىق ءوزىنىڭ تۇرمىسىنا، تابيعاتىنا ساي كيىنەدى عوي، وسىنى نەگە ەسكەرمەيمىز؟
– شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ سۋرەتتەرىندەگى ايەلدەر وبرازىن ەرەكشە ىنتامەن زەردەلەپ جۇرگەنىڭىزدى بىلەمىز. ونداعى باس كيىمدەر قانداي ەكەن؟
– شوقاننىڭ سۋرەتتەرىندە باس كيىمدەردىڭ كەرەمەت ۇلگىلەرى بار. ال شوقان كوزىمەن كورگەنىن سالعان. سوعان قاراپ بىلتىر ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحانادا عالىمنىڭ 185 جىلدىعىنا وراي كورمە وتكىزدىك. شوقان سۋرەتتەرىن نەگىزگە الىپ، قازاق ايەلدەرىنىڭ باس كيىم ۇلگىلەرىن كورسەتتىك. ساۋكەلەسى بار، تاقياسى بار، قارقاراسى بار، سەگىز باس كيىم، بەس كيمەشەك تىكتىم. كوللەدج ستۋدەنتتەرى كەلىپ ءدارىس الدى. سول كەزدەگى ديرەكتور بەلگىلى جازۋشى، دراماتۋرگ راحىمجان وتارباەۆ ۇلكەن قولداۋ جاسادى. كورمە ارقىلى قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق قولونەرى، سالت-ءداستۇرى، ىرىم-تىيىمى تۋرالى اجەپتاۋىر ماتەريالدار جينالدى. ول كىسى جۇمىستان كەتكەن سوڭ، ەتنوگرافيا زالىندا تۇرعان كوزىمنىڭ مايىن تامىزىپ جاساعان زاتتارىمنىڭ ءبارىن جيىپ الىپ، قويماعا اتىپ ۇردى. ءوزىم ءۇشىن ەمەس، ەل كورسە، باسكيىمگە قاتىستى حالقىمىزدىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ەرەجەسىن ساقتاسا دەگەن ەدىم.
وزىمە قايتارىپ بەرۋىن تالاپ ەتتىم. ونىڭ ءبىراز شارۋاسى بار ەكەن. مەن پاتەنتتەپ الۋدى ويلاماپپىن. كىتاپحانا باسشىسى قۇجاتتارىن رەتتەستىرگەن سوڭ بەرەمىز دەدى. بايقاۋىمشا ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا كوزقاراس تومەن. تەك ماقتان ءۇشىن، داقپىرت ءۇشىن عانا ىستەلەتىن سياقتى. ال «كيە»، «قۇت» دەگەن ۇعىمدار ادىرا قالعان. اتا-بابالار مۇراسىنىڭ وبال-ساۋابىن ويلايتىن ۋاقىت كەلگەن سياقتى.
– باس كيىمدەردىڭ قانداي تۇرلەرىن جاساپ ەدىڭىزدەر؟
– الدىمەن شوقاننىڭ اجەسى ايعانىمنىڭ سۋرەتىن تاۋىپ الدىق. جاقسىلاپ قاراساڭىز كيمەشەكتىڭ سىرتىنا التىن تيىندار تىگىلگەن. سونىڭ ۇلگىسىن كەلتىردىك. كەيىننەن ويىمىزدان زەينەپتىڭ وبرازىن شىعاردىق. ول باياناۋىلدىق مۇسا شورمانوۆتاردىڭ قىزى، وسال جەردەن ەمەس. ارحيۆ قۇجاتتارىنا قاراپ، كەرەكۋ وڭىرىندەگى ارعىنداردىڭ كيمەشەك ۇلگىسىن جينادىق. ىشكى ينتۋيتسيا مەن دەرەكتەر نەگىزىندە ءبىر قىرىنا تاقيا كيگىزدىك. شوقان تۋرالى پەسالارداعى باس كيىمدەردى قاراپ شىقتىم. ويتكەنى ولاردى ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ءوزى كوردى، قاتە بولسا، ايتار ەدى عوي. شوقاننىڭ جارى اتاقتى تەزەك تورەنىڭ قىزى، ونىڭ ساۋكەلەسىن جاسادىق. گۇلفايرۋز يسمايلوۆانىڭ سۋرەتتەرىن كوپتەپ قارادىم. سىر وڭىرىندە كەڭ تارالعان قاسابانىڭ ءبىر نۇسقاسىن جاسادىق. ەل بىلە ءجۇرسىن، بۇگىندە جامال وماروۆانىڭ، روزا باعلانوۆانىڭ كيگەن قاسابالارى قۇندى جادىگەر رەتىندە ەل مۇراجايلارىندا ساقتاۋلى. شوقاننىڭ ىستىقكول قىرعىزدارىنىڭ ايەلدەرىن سالعان سۋرەتى بار. سونداعى باسى سۇيىرلەۋ كەلگەن باس كيىمدى جانە قىرعىزدىڭ كيمەشەگىن (ولار ەلەچەك دەيدى) تىكتىك. سول ساتتەردە كىشكەنتاي كاسىپكەرلىك اشىپ، باس كيىمدەر تىگۋمەن اينالىسسام با ەكەن دەگەن وي كەلگەنىن قايتەسىز.
– وسىنىڭ ءبارىن ءوزىڭىز تىكتىڭىز بە؟
– ۇلتتىق ونەردىڭ ەكسكليۋزيۆكە اينالىپ كەتۋى، ونىمەن اينالىساتىن ادام ازدىعىنان. «شەشە كورگەن تون پىشەر» دەيدى. انام ناعيما زەينوللاقىزى وتە شەبەر ادام بولاتىن. اعايىن-تۋىسقا، كوڭىلىنە جاققان ادامدارعا ساۋكەلە، بالالى بولعاندارعا تاقيا تىگىپ بەرەتىن. «باسىڭا باس قوسىلسىن»، «باسىڭنان باق تايماسىن» دەپ تىلەۋلەس بولاتىن. نامازىن وقىپ، قاجىلىققا بارعان، تاقۋا جان ەدى. حاليفا التاي، ءامينا نۇعىمان تاعى دا باسقا ءدىندار، عۇلامالارمەن دامدەس بولعان جان.
ءبىز مەكتەپتە ورىس تاريحىن، كەڭەس تاريحىن وقىدىق. كەيىننەن ينستيتۋتتا شەت ەلدەردىڭ مۋزىكا، ونەر تاريحىن وقىدىق. قازاق مۋزىكاسى مەن ونەرى تاريحى 4-كۋرستا عانا ءجۇردى. سول كەزدەگى وقۋ باعدارلاماسى نەگىزىندە. نەگىزى ولكە تاريحىنان باستاپ، سوسىن كەڭەيە بەرۋ كەرەك. ال ءبىز افريكانىڭ مەملەكەتتەرىن، ونىڭ استانالارىنا، باسشىلارىنا دەيىن جاتقا ايتامىز. ال ءوز تۋعان جەرىمىزدەگى تۇلعالاردى، ءداستۇردى بىلمەيمىز. كىتاپحانادا جۇرگەندە شەشەندىك ءسوز ونەرى كۋرسىن تەگىن اشۋعا ارەكەتتەندىك. حابارلاندىرۋ دا بەردىك. ءبىر-ەكى ادام عانا كەلدى. ال باسقا تىلدەردىڭ كۋرستارىنا بارساڭ، ءتىپتى ءۇندى تىلىندە، ۋاقىتىن جىبەرمەيدى، اقشاسىن تولەيدى، دۋمانداتىپ، قاراكوز قىزدارىمىز سونداي قۇمارتىپ تۇرىپ ءۇندى ءبيىن بيلەيدى. وسى ءوز سالت-داستۇرىمىزگە دەگەن سالعىرتتىقتىڭ كەسىرىنەن سان سوعىپ قالماساق بولعانى.
– جالپى بولاشاق سانگەرلەرگە ۇلتتىق كيىمنىڭ تاريحى ءجوندى وقىتىلمايتىن سەكىلدى كەيدە.
– بىلتىر ۇلكەن ءبىر مودولەرمەن اڭگىمەلەسىپ قالدىم. تاريحشى ەكەن، ءورىستىلدى. «زامان سولاي بولدى، قازاقشانى ەندى ۇيرەنىپ ءجۇرمىن» دەپ اعىنان جارىلا ءبىر ارتىسكە تىككەن باس كيىمىن كورسەتتى. «بۇل ينتەرپرەتاتسيالىق دۇنيەم، ەكى جاعىن دا اينالدىرىپ كيۋگە بولادى»، – دەيدى. ويلاندىم، قازاقتار باس كيىمدى ەشقاشان تەرىس كيمەيدى. سوسىن «بۇل قازاقتىڭ باس كيىمى ەمەس» دەدىم. قازاقتىڭ كيىمىن تىكسەڭىز، وسى حالىقتىڭ ۇستانىم قاعيدالارىنان، ىرىم، سەنىمىنەن الشاقتاماعانىڭىز دۇرىس بولار تەگى دەدىم. بەتىمە باجىرايا قارادى، ويلاناتىن سياقتى. جۋىردا ءبىر ءسان كورسەتىلىمىن بايقاپ قالدىم. كويلەگىنىڭ ءبىر جەڭى بار، ءبىر جەڭى جوق. ال قازاق قاشان سىڭارجاقتىقتى جاقتىرعان؟ باتا بەرگەندە «ءتورت قۇبىلاڭ تەڭ بولسىن!» دەمەي مە؟ وسى ورايدا ارتىستەردىڭ ىشىندە تامارا اسار، ايگۇل قوسانوۆانىڭ كيىمدەرى ۇنامدى، جاراسىمدى تىگىلىپ ءجۇر دەپ ويلايمىن.
ماماندارعا كەلسەك، الماتىدا ت.جۇرگەنوۆ اتىنداعى ونەر اكادەمياسىندى ونەر تاريحى وقىتىلادى. بىلىكتى ماماندار جەتكىلىكتى. ءبىرى بولماسا ءبىرى ءجون سىلتەر. سوندا اينالىپ كەلگەندە ءبارىن وزىمىزدەن تاباتىنىمىزدى تۇسىنەر. فرانتسيالىق ەننون دەگەن بيىك، ءسۇيىر بۇرىشتى باس كيىمدەر تاريحىمەن تانىسسام، ونى 17-18-عاسىرلاردا ەڭ باي، باقۋاتتى ايەلدەر عانا كيگەن ەكەن. باس كيىمنىڭ ارتىندا قىتاي جىبەگىنەن ۆۋال بولعان. بالكىم جىبەك جولى ارقىلى قازاقتىڭ ساۋكەلەسى ەۋروپاعا جەتىپ، سانگە اينالعان شىعار…
– ۇلتتىق كيىمنىڭ ساف ۇلگىلەرىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن قانداي دەرەككوزدەردى قاراۋعا كەڭەس بەرەر ەدىڭىز؟
– ەڭ الدىمەن انا ءتىلىمىزدى تازا مەڭگەرۋ كەرەك. ءسوز ۇقپاعان ادامنان نە سۇراۋعا بولادى؟ سوعان ءمان بەرمەيمىز. اۋىز ادەبيەتىن قاراڭىز. جىر-داستاندار ەگجەي-تەگجەيلى سۋرەت، كينو ەمەس پە؟ تىلمەن سالىنعان سۋرەت. قىز بالانىڭ كيىمى كوبىنەسە قىزىل، جاسىل تۇستەن تاڭدالادى، «قۇلپىر» دەگەن ويۋ بار ماسەلەن. سالت، ءداستۇر ادەت-عۇرپىمىزدا قانشاما دەرەك بار. «سىرعاڭدى قايىق قىلىپ وتكىز مەنى»، «قوس ەتەك، بۇراڭ بەل، قۋالاي سوعار، قوڭىر جەل»، «بۇرمەلى كويلەك»، «تۇلكى تىماق»، «قۇندىز ىشەك» دەمەۋشى مە ەدى حالىق اندەرىندە. اتام قازاقتان كەلە جاتقان باتالاردا ينفورماتسيا مول.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
جانار ەلدوسقىزى
