Qazaq halqynyń qolóneriniń sala-salasynda keń qoldanylyp kelgen, ónerdiń óte kóne, ári kúrdeli túri – oıý-órnek óneri. Qazaqtyń qoltýma sándik óneriniń barlyq túrlerinde de oıýlar men órnekter alǵashq y element retinde qoldanylady.
Oıý men órnek qolóner buıymdarynyń tutynýshylyq jáne estetıkalyq mánin asha túsedi. Sondyqtan da qolóner zattarynyń árqaısysyndaǵy oıýlaý men órnekteýge, áshekeıleýge jiti zer sala bilý kerek. Oıý-órnek óneri ejelgi zamandarda qalyptasqan, halqymyzdyń tarıhymen, ómirimen birge ilgerileı damyp otyrǵan. Qazaqtyń baıyrǵy oıý-órnek úlgileri tarıhta «andronov mádenıeti» degen atpen belgili dáýirden bastalady. Bul dáýir bizdń eramyzǵa deıingi eki myńynshy jyldarǵa týra keledi. Jer júzindegi barlyq halyqtarda derlik oıý-órnek óneri kóne zamandarda qalyptasyp, damyp, búgingi kúnderge deıin óz qasıetin joǵaltpaı, jaqsy saqtalǵan iri mádenıet úlgisi retinde atalady. Halyq arasyndaǵy sheberler oıý-órnekpen sáýletti ǵımarattar men kıim-keshekerdi, qarý-jaraqty taǵy basqa tolyp jatqan turmysta tutynatyn buıymdardy mánerlep, áshekeılep otyrǵan. Oıý-órnek óneriniń damý barysynda árbir tarıhı dáýirdiń óz tańbasy bar. Oıý-órnek úlgisinde ár halyqtyń erekshelikteri, halyqtyń kelbeti aıqyn tanylady. Halyqtyń geografııalyq ortasyna, ádet-ǵuryp, salt-dástúrine baılanysty, oıý-órnek úlgileri ár túrli jaǵdaıda damyp, túrlenip otyrady. Máselen, ystyq aımaqtarda turatyn halyqtardyń oıý-órnekterinde kóbine-kóp jemister men ósimdikter japyraǵy, haıýanattar bolsa, jer sharynyń soltústik polıýsine jaqyndaǵan saıyn endikterde mekendeıtin halyqtardyń órnek úlgisi regıonaldyq ózgeriske ushyraıdy. Sonymen, OIý-ÓRNEK degenimiz – geometrııalyq jáne beıneleý elementteriniń júıeli yrǵaqpen qaıtalanyp, úılesimdi qurylýy. Oıý sózin latynnyń ornamentum (ornament), al órnek sózin orystyń ýzor sóziniń balamasy retinde qoldanýǵa bolady. Oıý-órnekterdi kompozıııalyq qurylymyna qaraı bir júıege keltirý úshin ǵalymdar tórt topqa bóledi: 1. Ósimdik tıptes oıý-órnek. Kókónis órnekterinde ósimdikterdiń gúli, japyraǵy, sabaǵy, dáni t.b. negizgi elementteri kórinedi. 2. Zoomorftyq oıý-órnek. Órnekter negizinen janýarlardy, ıaǵnı ań, qus, balyq t.b. túrli jándikterdi jáne olardyń múshelerin beıneleıdi. 3. Kosmogonııalyq órnek. Órnekter dóńgelek, ırek, shımaı t.b. quralady. 4. Geometrııalyq órnek. Baldaq, tumar, t.b. Joǵaryda atalǵan negizgi órnek túrlerinen bólek qazaq sheberleri kóp qoldanatyn oıý-órnek elementteriniń mynadaı ataýlary bar: A) Aspan álemindegi qubylystarǵa baılanysty órnekter: aı, kún, juldyz, aıshyq, aımúıiz, qus joly, juldyzsha, kempirqosaq t.b. Á) Zattardyń ataýyna baılanysty órnekter: balǵa, balta, taraq, baldaq, kúmbez, tabaq, qarmaq t.b. B) Epıgrafııalyq órnekter – ıaǵnı jazýdy órnek tárizdendirip, belgili bir zattyń beınesine keltire ádemilep, astarlap jazý. V) Rý tańbalary men el tańbalary jáne malǵa salynatyn en tańbalarǵa baılanysty oıý-órnek elementteri: tumar, aıshyq, bosaǵa, abaq, taraq, kóz, shómish, shylbyr, kóseý, ashamaı, t.b.
Halqymyzdyń bizge jetken oıý-órnek úlgileri – baı mura, sarqylmas qazyna. Qazaq qolónerinde oıý-órnek óte keńinen qoldanylady. Halyq sheberleriniń qolynan shyqqan buıymdardyń oıý-órnekpen bezendirilmegeni kemde-kem. Oıý-órnek qoldanbaly qolóner buıymdarynyń tutyný jáne estetıkalyq mán-maǵynasyn asha túsedi. Sondyqtan qolóner sheberleri jasaǵan zattardyń árqaısysynyń qalaı áshekeılenip, órnektelgenine jiti zer salǵan jón. Oıý-órnek óneri ejelgi zamandarda qalyptasyp, damyp, búgingi kúnderge deıin óz qasıetin joımaı, iri rýhanı mádenıet úlgisi retinde saqtalyp keledi.
Halyq sheberleri oıý-órnekpen, sáýletti ǵımarattarymen, kıim-keshek, jıhaz, qarý-jaraq, at ábzelderin, zergerlik áshekeı zattaryn t.b. turmysta tutynatyn zattaryn bezendirip otyrǵan. Oıý oıyp, órnek salam deseńiz… Óz betimen oıý oıýdy úırený úshin mynadaı quraldardy saılap alý qajet: qaıshy, qaryndash, óshirgish. Bir paraq sharshy qaǵaz alynyń da, ekige búkteńiz. Sodan keıin órt qabattap búkteseńiz úshburysh paıda bolady. Sol úshburyshtyń betine bolashaq órnektiń sýretin salyp, aq bóligi men qara bóliginiń arasyn qýalap, qaıshymen oıyp alyńyz. Oıyp bolǵan soń, qaǵazdyń búkteýin jazsańyz, oıý úlgisin alasyz. Mine, osy ádispen ártúrli jazyqtyq alyp (sharshy, romb, úshburysh, sheńber) solardyń ishine ár túrli órnektermen kompozıııa qurýǵa bolady.
Qyzǵaldaq Seriktaıqyzy, tehnologııa páni muǵalimi
