قازاق حالقىنىڭ قولونەرىنىڭ سالا-سالاسىندا كەڭ قولدانىلىپ كەلگەن، ونەردىڭ وتە كونە، ءارى كۇردەلى ءتۇرى – ويۋ-ورنەك ونەرى. قازاقتىڭ قولتۋما ساندىك ونەرىنىڭ بارلىق تۇرلەرىندە دە ويۋلار مەن ورنەكتەر العاشق ى ەلەمەنت رەتىندە قولدانىلادى.
ويۋ مەن ورنەك قولونەر بۇيىمدارىنىڭ تۇتىنۋشىلىق جانە ەستەتيكالىق ءمانىن اشا تۇسەدى. سوندىقتان دا قولونەر زاتتارىنىڭ ارقايسىسىنداعى ويۋلاۋ مەن ورنەكتەۋگە، اشەكەيلەۋگە ءجىتى زەر سالا ءبىلۋ كەرەك. ويۋ-ورنەك ونەرى ەجەلگى زامانداردا قالىپتاسقان، حالقىمىزدىڭ تاريحىمەن، ومىرىمەن بىرگە ىلگەرىلەي دامىپ وتىرعان. قازاقتىڭ بايىرعى ويۋ-ورنەك ۇلگىلەرى تاريحتا «اندرونوۆ مادەنيەتى» دەگەن اتپەن بەلگىلى داۋىردەن باستالادى. بۇل ءداۋىر ءبىزدڭ ەرامىزعا دەيىنگى ەكى مىڭىنشى جىلدارعا تۋرا كەلەدى. جەر جۇزىندەگى بارلىق حالىقتاردا دەرلىك ويۋ-ورنەك ونەرى كونە زامانداردا قالىپتاسىپ، دامىپ، بۇگىنگى كۇندەرگە دەيىن ءوز قاسيەتىن جوعالتپاي، جاقسى ساقتالعان ءىرى مادەنيەت ۇلگىسى رەتىندە اتالادى. حالىق اراسىنداعى شەبەرلەر ويۋ-ورنەكپەن ساۋلەتتى عيماراتتار مەن كيىم-كەشەكەردى، قارۋ-جاراقتى تاعى باسقا تولىپ جاتقان تۇرمىستا تۇتىناتىن بۇيىمداردى مانەرلەپ، اشەكەيلەپ وتىرعان. ويۋ-ورنەك ونەرىنىڭ دامۋ بارىسىندا ءاربىر تاريحي ءداۋىردىڭ ءوز تاڭباسى بار. ويۋ-ورنەك ۇلگىسىندە ءار حالىقتىڭ ەرەكشەلىكتەرى، حالىقتىڭ كەلبەتى ايقىن تانىلادى. حالىقتىڭ گەوگرافيالىق ورتاسىنا، ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرىنە بايلانىستى، ويۋ-ورنەك ۇلگىلەرى ءار ءتۇرلى جاعدايدا دامىپ، تۇرلەنىپ وتىرادى. ماسەلەن، ىستىق ايماقتاردا تۇراتىن حالىقتاردىڭ ويۋ-ورنەكتەرىندە كوبىنە-كوپ جەمىستەر مەن وسىمدىكتەر جاپىراعى، حايۋاناتتار بولسا، جەر شارىنىڭ سولتۇستىك پوليۋسىنە جاقىنداعان سايىن ەندىكتەردە مەكەندەيتىن حالىقتاردىڭ ورنەك ۇلگىسى رەگيونالدىق وزگەرىسكە ۇشىرايدى. سونىمەن، ويۋ-ورنەك دەگەنىمىز – گەومەتريالىق جانە بەينەلەۋ ەلەمەنتتەرىنىڭ جۇيەلى ىرعاقپەن قايتالانىپ، ۇيلەسىمدى قۇرىلۋى. ويۋ ءسوزىن لاتىننىڭ ornamentum (ورنامەنت), ال ورنەك ءسوزىن ورىستىڭ ۋزور ءسوزىنىڭ بالاماسى رەتىندە قولدانۋعا بولادى. ويۋ-ورنەكتەردى كومپوزيتسيالىق قۇرىلىمىنا قاراي ءبىر جۇيەگە كەلتىرۋ ءۇشىن عالىمدار ءتورت توپقا بولەدى: 1. وسىمدىك تيپتەس ويۋ-ورنەك. كوكونىس ورنەكتەرىندە وسىمدىكتەردىڭ گۇلى، جاپىراعى، ساباعى، ءدانى ت.ب. نەگىزگى ەلەمەنتتەرى كورىنەدى. 2. زوومورفتىق ويۋ-ورنەك. ورنەكتەر نەگىزىنەن جانۋارلاردى، ياعني اڭ، قۇس، بالىق ت.ب. ءتۇرلى جاندىكتەردى جانە ولاردىڭ مۇشەلەرىن بەينەلەيدى. 3. كوسموگونيالىق ورنەك. ورنەكتەر دوڭگەلەك، يرەك، شيماي ت.ب. قۇرالادى. 4. گەومەتريالىق ورنەك. بالداق، تۇمار، ت.ب. جوعارىدا اتالعان نەگىزگى ورنەك تۇرلەرىنەن بولەك قازاق شەبەرلەرى كوپ قولداناتىن ويۋ-ورنەك ەلەمەنتتەرىنىڭ مىناداي اتاۋلارى بار: ا) اسپان الەمىندەگى قۇبىلىستارعا بايلانىستى ورنەكتەر: اي، كۇن، جۇلدىز، ايشىق، ءايمۇيىز، قۇس جولى، جۇلدىزشا، كەمپىرقوساق ت.ب. ءا) زاتتاردىڭ اتاۋىنا بايلانىستى ورنەكتەر: بالعا، بالتا، تاراق، بالداق، كۇمبەز، تاباق، قارماق ت.ب. ب) ەپيگرافيالىق ورنەكتەر – ياعني جازۋدى ورنەك تارىزدەندىرىپ، بەلگىلى ءبىر زاتتىڭ بەينەسىنە كەلتىرە ادەمىلەپ، استارلاپ جازۋ. ۆ) رۋ تاڭبالارى مەن ەل تاڭبالارى جانە مالعا سالىناتىن ەن تاڭبالارعا بايلانىستى ويۋ-ورنەك ەلەمەنتتەرى: تۇمار، ايشىق، بوساعا، اباق، تاراق، كوز، ءشومىش، شىلبىر، كوسەۋ، اشاماي، ت.ب.
حالقىمىزدىڭ بىزگە جەتكەن ويۋ-ورنەك ۇلگىلەرى – باي مۇرا، سارقىلماس قازىنا. قازاق قولونەرىندە ويۋ-ورنەك وتە كەڭىنەن قولدانىلادى. حالىق شەبەرلەرىنىڭ قولىنان شىققان بۇيىمداردىڭ ويۋ-ورنەكپەن بەزەندىرىلمەگەنى كەمدە-كەم. ويۋ-ورنەك قولدانبالى قولونەر بۇيىمدارىنىڭ تۇتىنۋ جانە ەستەتيكالىق ءمان-ماعىناسىن اشا تۇسەدى. سوندىقتان قولونەر شەبەرلەرى جاساعان زاتتاردىڭ ارقايسىسىنىڭ قالاي اشەكەيلەنىپ، ورنەكتەلگەنىنە ءجىتى زەر سالعان ءجون. ويۋ-ورنەك ونەرى ەجەلگى زامانداردا قالىپتاسىپ، دامىپ، بۇگىنگى كۇندەرگە دەيىن ءوز قاسيەتىن جويماي، ءىرى رۋحاني مادەنيەت ۇلگىسى رەتىندە ساقتالىپ كەلەدى.
حالىق شەبەرلەرى ويۋ-ورنەكپەن، ساۋلەتتى عيماراتتارىمەن، كيىم-كەشەك، جيھاز، قارۋ-جاراق، ات ابزەلدەرىن، زەرگەرلىك اشەكەي زاتتارىن ت.ب. تۇرمىستا تۇتىناتىن زاتتارىن بەزەندىرىپ وتىرعان. ويۋ ويىپ، ورنەك سالام دەسەڭىز… ءوز بەتىمەن ويۋ ويۋدى ۇيرەنۋ ءۇشىن مىناداي قۇرالداردى سايلاپ الۋ قاجەت: قايشى، قارىنداش، وشىرگىش. ءبىر پاراق شارشى قاعاز الىنىڭ دا، ەكىگە بۇكتەڭىز. سودان كەيىن ءورت قاباتتاپ بۇكتەسەڭىز ءۇشبۇرىش پايدا بولادى. سول ءۇشبۇرىشتىڭ بەتىنە بولاشاق ورنەكتىڭ سۋرەتىن سالىپ، اق بولىگى مەن قارا بولىگىنىڭ اراسىن قۋالاپ، قايشىمەن ويىپ الىڭىز. ويىپ بولعان سوڭ، قاعازدىڭ بۇكتەۋىن جازساڭىز، ويۋ ۇلگىسىن الاسىز. مىنە، وسى ادىسپەن ءارتۇرلى جازىقتىق الىپ (شارشى، رومب، ءۇشبۇرىش، شەڭبەر) سولاردىڭ ىشىنە ءار ءتۇرلى ورنەكتەرمەن كومپوزيتسيا قۇرۋعا بولادى.
قىزعالداق سەرىكتايقىزى، تەحنولوگيا ءپانى مۇعالىمى
