Táýelsizdikke qazaq halqy qalaı qol jetkizdi degen másele búgingi óskeleń jas urpaq úshin óte mańyzdy. Oǵan jaýap izdeý úshin ótken tarıhymyzǵa tereńirek úńilgenimiz oryndy bolmaq. Reseı otarlaýyna qarsy qolyna qarý alyp kúresý úsh ǵasyrǵa jýyq ýaqytty qamtydy. Táýelsizdik úshin kúres úzdiksiz jalǵasyp otyrdy.
HVIII ǵasyrdyń aıaq kezinde Syrym Datov (1783-1797 j.j.) otarshylarmen 14 jyl soǵyssa, Jolaman Tilenshıev (1822-1840 j.j.) 18 jylǵa jýyq, Sarjan Qasymov (1825-1836 j.j.) 10 jyldan astam, Isataı Taımanov pen Mahambet Ótemisov (1836-1838 j.j.) 2 jyldaı, Kenesary Qasymov (1837-1847 j.j.) 10 jyl boıy arpalysty. Janqoja Nurmuhamedov, Syzdyq Kenesaryuly erlikteri, 1916 jylǵy ult-azattyq kóterilis, Alash arystarynyń táýelsizdik úshin kúresi jáne keshegi Keńes bıligin shaıqaltqan 1986 jylǵy Jeltoqsan kóterilisi dep kóterilister sanyn tizbekteýge bolady.
XVIII ǵasyrdyń 30-40-jyldarynan bastap patshalyq Reseıdiń Qazaqstannyń biraz bóligin ózine qaratyp, bılik júrgizýi, qazaq dástúrli qoǵamynyń ishki isterine kúsh kórsetý, ne bolmasa qorqytý, seskendirý arqyly belsendi túrde aralasýy ondaǵy san ǵasyrlar boıy qalyptasqan túrli quqyqtyq jáne áleýmettik ınstıtýttar arasyndaǵy tepe-teńdikti buzdy. Eski qundylyqtar erozııaǵa ushyrap, ómir súrýdiń jańa tásilderi men formalary – óz halqynyń ortaq múddesinen góri jeke basynyń múddesin joǵary qoıýshylyq, satqyndyq pen jikshildik etek ala bastady. Qazaq halqynyń memlekettiliginiń irgesi sógilip, shańyraǵynyń shaıqalýy saldarynan qazaqtardyń biraz bóligin jat jurtshylyqqa bodandyq kóńil aýany baýrady. Biraq qazaq qoǵamyndaǵy bul psıhologııalyq ahýal adamdardyń shynaıy óz erkinen góri májbúrlikten týyndady. Bul dertke, ásirese, qazaq qoǵamynda memlekettilik sımvoly retinde sanalyp kelgen tóre tuqymy tez shaldyqty. Reseı bodanyna aınalýǵa baılanysty ornaıtyn «jańa zamanda» oryn alyp qalýǵa asyqqan sultandar Orynbor men Ombyǵa sabylyp, ózine qarasty rýlarmen «patsha aǵzamnyń quzyrynda bolý» jóninde ant-sý ishti. Aqsúıekter áýleti ekige jaryldy, erte zamandardan han-sultandarynyń sońynan ergen qara halyqtyń arasyna da jik tústi.
HIH ǵasyrdyń 20-30-shy jyldarynda otarlaý júıesiniń dástúrli qazaq qoǵamynyń barlyq órisinde keń etek alýyna sebepshi boldy. Qazaq qoǵamyn kóteriliske bastaý, halyqtyń kúsh-jigerin Reseı ústemdiligine qarsy baǵyttaý úshin onyń arasynan kósem bolýǵa laıyq tulǵa shyǵýy qajet edi. Dástúrli qazaq qoǵamynda mundaı tulǵa aqsúıek tórelerdiń ishinen shyǵýy – zańdy qubylys. Atadan balaǵa mıras bolǵan bılikke múddeli aqsúıekter ishinen tarıh osy rólge Qasym sultannyń otbasyn, sonyń ishinde Kenesary Qasymovty beıimdedi.
Kenesary bastaǵan kóterilis Reseıdiń tóńkeriske deıingi tarıhshylarynyń muqııat nazaryna ilikken bolatyn. HIH ǵasyrdyń 40-jyldarynyń aıaǵynan bastap bul oqıǵanyń jekelegen máselelerin sıpattaǵan M.I.Venıýkov, V.Potto, A.G.Serebrennıkov, baron Ýslar, P.P.Semenov-Tıan-Shanskıı, Sh.Sh.Ýálıhanov, I.F.Babkov, I.Zavalıshın, L.Meıer, M.Krasovskıı, N.Konshın, N.Sereda, A.K.Geıns, A.Ianýshkevıch sııaqty býrjýazııalyq-lıberaldy baǵyttaǵy zertteýshilerdiń eńbekterinde kórinis tapty. Olar ózderiniń qoǵamdyq-saıası kózqarastaryna oraı bul máseleni ártúrli deńgeıde qarastyrdy. Orystyń dvorıandyq-býrjýazııalyq tarıhnamasynyń monarhııalyq-otarlaýshylyq baǵytynyń keıbir ókilderiniń bul kóterilisti «búlik», «qaraqshylardyń isi» dep baǵalaýy jáne qazaq halqynyń azattyq úshin kúresin teris, sýbektıvti túsindirýinen týdy.
HIH ǵasyrdaǵy qazaq qoǵamyndaǵy tarıhı tulǵalardyń qoǵamdyq-saıası qyzmetin baǵalaý belgili dárejede patshalyq Reseı, keńestik kezeńde de qolǵa alynyp, tarıhı zertteý eńbekterinde kórinis tapty. Biraq qaı zamanda da ústemdik etken bılik tarıhı tulǵalar men ult-azattyq kúres basshylaryn óz ıdeologııasyna qaraı zertteýdi uıymdastyryp otyrdy. Patshalyq Reseı úshin qazaq eliniń han, sultandary, bı-batyrlary orys úkimeti jaqtastary men ekinshi top «qaraqshy», «barymtashy», «búlikshil» ataýlarymen anyqtaldy. Bul dástúr keıinnen keńestik tarıhnamada da jalǵasyn tapty. Sonyń ishinde han, sultandardyń qoǵamdyq-saıası qyzmetteri, olardyń kózqarastary ashyq burmalaýshylyqqa ushyrady. Kenesary tarıhyn zerttegen kórnekti tarıhshylar men ádebıetshiler E.Bekmahanov, B.Súleımenov, E.Dılmýhamedov, E.Ysmaıylov qýdalaýǵa ushyrap, ǵylymı shyǵarmashylyǵyna tyıym salyndy. Osydan soń qazaq handary men sultandarynyń qyzmetterine oń baǵa berilmeı, olardyń tarıhyn tolyqqandy tanyp bilý múmkin bolmady.
Sondaı-aq atalmysh qozǵalysqa qatysty qujattar jınaǵyn jınap bastyrý isi de HH ǵasyrdyń bas kezinde qolǵa alyna bastady. 1908-1915 jyldar aralyǵynda Tashkentte Reseı áskerı mınıstri A.N.Kýropatkınniń tapsyrýymen polkovnık A.G.Serebrennıkov «Sbornık materıalov dlıa ıstorıı zavoevanııa Týrkestanskogo kraıa» degen atpen 14 tomdyq qujattar jınaǵyn bastyryp shyǵardy. Osy kóptomdyqtyń alǵashqy bes tomynda Kenesary han bastaǵan qozǵalysqa qatysty 176 qujat jaryq kóredi. Munyń ózi Kenesarynyń kóterilisiniń qyrlarymen tanysýǵa múmkindik bergen edi.
HIH ǵasyrdyń 20-30-shy jyldarynda Qasymovtar otbasylyq qaýymynyń Orta júzdiń jáne olarmen kórshiles Uly jáne Kishi júzderdiń rýlaryna yqpaly zor bolatyn. Kóterilis kezinde sultan Begaly Qońyrquljaulynyń habarlamasynda bylaı delingen: «…sultan Qasym Abylaevtyń elirgen ordasy men balalary Aqmola okrýginiń mańaıyn kezip júrgen kezde, Baǵanaly, Qypshaq, Alshyn-Jappas, Tabyn, Kereıit jáne Jerjetim – Shekshek bolystarynda tonaý men barymta tolastamaıdy, tipti izgi nıettegilerdi de joldan taıdyrady».
Bul – kóterilistiń áleýmettik negizderi anyqtalǵan kezde Reseı ókimetimen qarym-qatynas qurýǵa múddeli at tóbelindeı saıası toptyń jazǵany. 1837 j. jeltoqsan aıyndaǵy ákimshilik ókiliniń qujatynda: «Qasym Abylaıhanovtyń elirgen ordasyn túbimen joıý úshin basqarmanyń sheshimimen (qazynadan qandaı da shyǵyn qajet bolsa da) qatań sharalar qoldaný. Áıtpese Qasymnyń úrim-butaǵy bizdiń úkimetke qarsy qısynsyzdyqtardy, ásirese, orystarǵa baǵynǵannan keıin ózderiniń oǵan deıingi bostandyqtarynan aıyrylǵandyǵy týraly oılardy bizdiń alańǵasar qyrǵyzdardyń kókiregine uıalatyp, olardyń kóńilderin buzýy múmkin».
Bul habarlamada Qasymovtar tegine «elirgen» degen anyqtama berilgen, sonymen qatar olardyń aýyzbirshiligi men saıası baǵyttylyǵy atalyp kórsetilgen. Reseı bıligi Kenesarynyń, onyń ákesi men aǵa-inileriniń qaırattylyǵy men jigerligin nazardan tys qaldyrmaǵan. N.Sereda óziniń maqalasynda bylaı dep jazǵan: «1840 jyldan bastap Orynbor dalasyna Kenesary jáne onyń ákesi sultan Qasym Abylaev kelisimimen halyq narazylyǵy aıqyn, úreıli jáne sozylmaly sıpatqa ıe boldy. Orynbor ákimshiligi Kenesarynyń erekshe qasıetterin eskerip, onyń árbir qadamyn ańdyp, onyń áreketterin aldyn alýǵa múmkinshiliginshe tyrysyp baqty».
Kenesary kóterilisiniń jáne onyń aǵasy Sarjan bastaǵan qozǵalystyń basty ereksheligi – oǵan patshalyq tártipke qaıyspas qarsylyq kórsetken Qasym sultan jáne onyń balalarynyń qatysýy. Kóterilisti tek Kenesary ǵana emes, búkil Qasymnyń úrim-butaǵy basqardy, sol sebepti de ol búkilhalyqtyq sıpatqa ıe boldy. Dástúrli qazaq qoǵamynda ujymdyq bastaýlar mańyzdy ról atqardy. Sondyqtan Kenesary bastaǵan kóterilisti zerttegende, oǵan ergen adamdardyń basym kópshiligi osy bastaýlardy ustandy. «Oǵan Orta jáne Kishi júzderdiń eń erjúrek batyrlary qosylyp, birge kóship-qondy. Oǵan berilgen kóshpendilerdiń kóbi orystarǵa kónip óz qystaýlarynda otyrǵanmen, oǵan jasyryn túrde zeket tólep, orystarǵa qatysty jańalyqtardy jetkizip otyrdy» dep jazady Ahmet Kenesarın. Kóteriliste qazaq qoǵamynyń saıası áleýmettik jáne rýhanı ómiri kórinis tapty. Kóterilistiń ózi kúrdeli, qaıshylyqtarǵa toly boldy.
Kenesarynyń kóterilisi 1837 jyldyń kókteminde, ol Aqmola dalasyna kóshkennen keıin bastaldy. Onyń týynyń astyna halyq aǵylyp kelip jatty. Baıdaly, Áleki, Qoılybaı – Shaǵraı, Jasaı – Qalqaman, Temesh, Tináli bolystarynyń qazaqtary qosyldy. Olar mal, qarý-jaraq tartyp alýmen aınalysty. Kóterilisshilermen kelissózge keńesshi Menkovıch jáne Aqmola okrýginiń aǵa sultany Qońyrqulja Qudaımendın jiberildi, alaıda olardyń áreketinen eshteńe shyqpady. Menkovıch óziniń málimdemesinde bylaı dep jazady: «Olardy aýyzdyqtaý úshin otrıadtardy paıdalana otyryp qatań shara qoldaný qajet, onsyz tabysqa jetýimiz múmkin emes, óıtkeni bul bolystar bostandyqqa úırengen, baǵynýdy aýyr ezgi dep esepteıdi» dedi.
1837 jyldyń aıaǵynda Kenesary qozǵalysyna 3858 otbasy qatysty, bul kóterilis ıdeıalarynyń ómirsheńdigi jáne Kenesarynyń bedeliniń joǵarylyǵynyń kýási edi. Ýaqyt óte kóterilis qarýly kúres sıpatynda júrdi, kúz ben qysta qarýly áreketter oryn aldy, eki jaqtan da shyǵyn boldy, «qolǵa túsken oljany Kenesary ózine berilgen qyrǵyzdarǵa óz qolymen taratty».
Kenesary Qasymuly 1837 jylǵy jeltoqsanda Nıkolaı I patshaǵa jazǵan hatynda ol atasy Abylaı han zamanynda eki el arasynda oryn alǵan beıbit qatynasqa jáne shekara esebinde qabyldanǵan mejege qaıta oralýǵa shaqyrady. «… Sizdiń arǵy babalaryńyz, al bizde meniń atam Abylaı patshalyq qurǵan ýaqytta, – dep jazady Kenesary ımperator Nıkolaı I patshaǵa, – halyq beıbit jáne tynysh jaǵdaıda ómir súrdi, ony eshkim buzǵan emes. Eki jaq ta ózara saýda jasady; bizdiń jurtymyzǵa eshqandaı da salyq salynǵan joq. Al odan keıingi mezgilde bári ózgerdi, bizdiń halqymyzdan salyq jınala bastady, oǵan basqa da túrli tarshylyqtar jasalyndy. Burynǵy jasalynǵan beıbit kelisimdi buzyp, Sizdiń tómengi qaraýyńyzdaǵy basshylaryńyz búkil qazaq halqy Reseı bodandyǵyna qarady dep jalǵan kórsetti, sonyń saldarynan meniń Abylaı atama qarasty jerlerde segiz dýan ornady. Bul bizdiń halqymyz úshin óte qaıǵyly jaǵdaı, ásirese, oǵan salyqtyń salynýy ókinishti-aq. Sondyqtan da bizdiń bútin qazaq halqymyz tarshylyq kórmeı, tynysh rahatty ómir súrse eken dep, uly mártebelim, Sizge ótinish aıtýǵa ózimdi baqytty sanap, bizdiń halqymyzdy sol burynǵy kúıinde qaldyryp, dalamyzda ornalasqan segiz okrýgtik dýandar men ózge de mekemelerińizdi joıýyńyzdy suraımyn», – dep jazdy. Alaıda zańdy talap-tilegi oryndalmaı, ótinishi aıaqqa basylyp, eli men jeriniń birtutastyǵyna qatty qaýip tóngendikten, Kenesary tý ustap, tulpar minip, qol bastady. Aqyldy saıasatshy jáne sheber áskerı qolbasshy retinde ol soǵysqa jan-jaqty daıyndaldy. Jasaǵyna qarý-jaraq soǵý, sonyń ishinde zeńbirek quıý úshin orys jáne ózge ult sheberlerin de ózine tartyp, olarǵa jaqsy jaǵdaı jasady.
1838 jyldyń jazyna qaraı kóterilistiń taktıkasy anyqtaldy: olar bekinisterge shabýyl jasady. Aqmola qonysyna, Tilenim-Shat, Kósheki bekinisterine jasalǵan shabýyldar – osynyń aıǵaǵy. Kenesary Qazaqstannyń barlyq ishki aýdandarynda bıligin júrgizdi, onyń jasaqtarynyń sany júzdep sanaldy. Saıası ustanymy – patsha ákimshiligi bıliginiń ornaǵan, rýbasylary otarshyl saıasatqa beıimdelgen bekinisterdi shabýyldaý boldy. Kenesary qoıǵan basty talap – bekinisterdi joıý jáne ishki pýnktterge sheginý boldy. Óziniń talaptaryn oryndatý úshin Kenesary qýatty bekinisterdi, sonyń ishinde Aqmolany basyp alýǵa tyrysty, 1838 jyldyń tamyzynda Aqmola alynyp, órt qushty, Kenesarynyń qolyna áskerı tutqyndar tústi. Kenesary Abylaıdyń murageri retinde Orta júzdiń hany bolyp moıyndalǵanmen, sonymen qatar Kishi júzdiń rýlary ózin han retinde moıyndaýyn óte mańyzdy dep eseptedi. Jalpy, qazaq hany Abylaıdyń murageri retinde ol óz bıliginiń zańdylyǵyn nyǵaıtýdy jáne ony Torǵaı men Yrǵyz dalasynda bekitýdi maqsat tutty.
Kenesarynyń ult-azattyq kóteriliste qandaı qolbasshy, tarıhta qandaı uly tulǵa bolǵandyǵy týraly orys tarıhshysy N.Seredanyń ózi bylaısha tamsana oı tolǵaıdy: «Kenesary óz jasaqtarynyń mártebeli ámirshisi bola bildi. Onyń rýhy dem bergen jaýyngerlerge eýropalyq ásker qolbasshylarynyń ózi qyzyǵar edi. Jortýylda jolyndaǵynyń bárin jaıpaıtyn dala daýylyndaı ekpindi de tegeýrindi. Kenesary eshbir bóget aldynda kidirmeıtin, qaıta kezdesken kedergi onyń qaırat-jigerin janyp, shamyrqandyra túsip, kózdegen maqsat jolyndaǵy tosqaýyldardy talqandar keremet kúsh bitirip, odan saıyn órshelendirip jiberetin. Kenesarynyń boıyndaǵy kúlli osyndaı qasıetterdi kóshpendiler bıik baǵalap, onyń qareket-qımylyna qatysýshylardyń júregi basshysyna degen sheksiz súıispenshilikpen soǵyp, janyn pıda etýge deıin barǵyzady». Al endi aǵylshyndyq Tomas Atkınson Kenesary Qasymuly týraly bylaı dep jazdy: «Kenesary qazaqtardan ǵajaıyp jaýyngerler daıarlady. Naıza men aıbaltany tamasha ıgergen, shapshańdyǵyna kóz ilespeıtin Kenesary jigitteri ózinen kúshi basym jaýdan qaımyqpaı soǵysyp, jeńip shyǵa beretinin estigenim bar. Eger bilikti ofıerleri bolsa, qazaqtar álemdegi eń áıgili atty ásker qurar edi. Olarǵa tarıhta dańqy asqan Shyńǵys han jıhangerleriniń keremet qasıetteriniń bári tán».
Kenesarynyń kóterilisin basyp-janyshtaýǵa belsendi áreket jasaǵan Orynbor Shekaralyq komıssııasynyń tóraǵasy M.V.Ladyjenskıı Shyǵys, Batys, Orta Orda bólikteriniń aǵa sultandary Ahmet Jantórınge, Baımuhamed Aıshýaqulyna jáne Arslan Jantórınge joldaǵan alǵashqy buıryqtary men nusqaýlarynda-aq Kenesary qosyndaryna baryp qaıtatyn tyńshylar sanyn kóbeıtýdi talap etti. 1844 jyldyń 25 qyrkúıeginde jazylǵan osyndaı qujatta: «Qazirdiń ózinde aǵa sultan Arslan Jantórınnen málimetter kelip túskeni, endi Ahmet Jantórınnen kútip otyrǵany» týraly aıtylyp, Kenesary aýyldaryna taıaý mańdarda kóship-qonyp júrgen qazaqtardan, bolmasa onyń senimdi adamdarynan shynaıy málimetter jınap, qupııa túrde Shekara komıssııasynyń tóraǵasyna habarlap otyrýdyń qajettiligi kórsetilipti. Mundaı jumystar úshin aǵa sultandarǵa «qurmetti marapattar», al «jansyzdarǵa» aqshalaı syılyq berýge ýáde etiledi (QROMM. 4-q., 1-t., 385-is. 52-p.). Osy nusqaýǵa sáıkes aǵa sultandar barlaý júrgizýge laıyqty degen adamdardy iriktep alyp, Kenesary jasaqtary ornalasqan jerlerge jiberip jatty. Olarǵa eshbir kúdik týdyrmaıtyndaı jeleýlermen kóterilisshiler qosyndaryna enip, myna jaıttardy anyqtaý júkteledi: 1) Kenesary aýyldaryndaǵy úı sany qansha? 2) Aýyldary bir jerde me, álde ár jerde me? Qonǵan oryndary qaıda? 3) Kenesarynyń úı-jaıy, dúnıe-múlki qaı aýyldarynda, olardy bir jerde ustaı ma, álde bólektep pe? Kimder kúzetedi? 4) Kenesarynyń ózi qaı jerde jáne oǵan jaqyn júrgen sultandar men qurmetti kisiler kimder? Qasynda qansha adam bar? Barymtaǵa jiberilgenderi bar ma? Bolsa, qansha kisi, qaı jaqqa jóneltildi, kim bastap ketti? 5) Kenesarynyń shepterge, áskerı otrıadtarǵa, orys bodandyǵyna ótken qazaqtarǵa qarsy qandaı qımyl-áreket jasaý nıetteri bar? 6) Ol Sibir jáne Orynbor otrıadtarynyń shyqqany týraly bile me? Oǵan qarsy qandaı áreket jasamaqshy? 7) Sultandar men starshyndardan shep mańyna shabýyl jasaýǵa, barymtaǵa kimderdi qolaılaıdy, kimderdi kóbirek jumsaıdy? Olardyń arasynan eń senimdi kisileri kimder? 8) Shep turǵyndary men «qyrǵyzdardan» barymtalap alǵan mal-múlikteri qaıda jáne olar qandaı mólsherde? 9) Tutqyndar qaıda jáne qalaı ustalady, olardy qashyryp jiberýge qandaı múmkindikter bar? 10) Kenesarynyń aǵa sultandarǵa jáne Ordadaǵy ózge de ákimshilik shen ıeleri men qurmetti kisilerine pikiri qandaı? 11) Osyndaı kisilermen astyrtyn baılanystary bar ma? Orys bodandyǵyna ótken, ákimshilikke jaqyn «qyrǵyzdar» arasynan shepte jáne Orynbordyń ishinde bolyp jatqan jaıttardy jasyryn jetkizip turatyn kisileri bar ma? 12) Kenesarynyń ózi qaı jerdi qystamaq? Qystaýda úı-ormanymen bola ma, joq salt basy ma? 13) Onyń minis attary, ásirese, urysqa daıarlanǵan kólikteriniń kúıi qalaı? 14) Oq-dári men myltyqty qaıdan jáne qandaı baǵaǵa alady? (QROMM. 4-q., 1-t., 385-is. 5-10-p.p.).
Barlaýshylar, ásirese, Myńbaı men Úmbet nusqaýda kórsetilgen on tórt bap boıynsha tolyq málimetter jetkizedi. Sońǵylary Kenesary aýyly Qaraqumnyń «Qarasúńgir-Tuzdaq» atalatyn qudyǵynda, onyń otbasy, dúnıe-múlki, ózi de osynda, Ordasy aýyldyń naq ortasynda, janynda júrgender Shoqpyt, Qudaımende, Erjan jáne Naýryzbaı sultandar, Jeke, Janaıdar, Súten jáne Shoqpar batyrlar bar dep habarlaıdy.
Osyndaı málimetter negizinde Orynborda Kenesary jasaqtarynyń is-qımyly, bir jerden ekinshi jerge qozǵalýy, áskerı qarymy qalt jibermeı qadaǵalanady. Aǵa sultandar Kenesary men Orynbor ákimshiligi arasyndaǵy qatynastardy ýshyqtyrýǵa, sóıtip, Kenesarymen kelissóz júrgizýge múmkindik bermeýge barynsha kúsh salady. Baımuhamed Aıshýaquly, ásirese, Kenesarynyń Orta Azııa handyqtarymen baılanysy barlyǵy týraly habardy tikeleı Ladyjenskııge jetkizip, kóterilisti kúshpen basý kerektigine aqyl-keńes beredi. Onyń joǵaryda aıtylǵan Jumyr Izmuhameduly degen tyńshysy qarý-jaraqqa aıyrbastaý úshin 1100 qoı aıdatqanyn jáne oǵan qosa Kenesarynyń Hıýa hanyna 30 jorǵa, 2 tutqyn orysty bir ókilimen birge jibergenin, hannan «orystarǵa qarsy turý úshin» dep eki zeńbirek, eki júz shamhal (myltyq) suratqanyn estıdi (QROMM. 4-q., 1-t., 385-is. 245-p).
Osy derekterdi Baımuhamed sultan Orynbor Shekaralyq komıssııasyna jetkizip, Kenesarynyń sózderine de, elshilerine de senbeýge úgitteıdi. Otarshyldardy Kenesarynyń Orta Azııa handyqtarymen qatynasy barlyǵy asa abyrjytty. Patsha ókimeti barlaý men tyńshylyq qyzmetti óristete otyryp, 1845 jyldan bastap kóterilisti tezirek janshý qamyna kóshedi. Biraq 1845 j. Uly júz sultandary men bıleriniń Reseıge bodan bolýdy qabyldaýy kóterilisshilerdiń jaǵdaıyn aýyrlata tústi. Patsha ókimeti Uly júz qazaqtary men Alataý qyrǵyzdarynyń kóterilisshiler qataryna qosylmaýy jóninde san alýan aıla-amaldardy qoldandy. General-maıor Vıshnevskıı Orta júzdiń Aıagóz, Qarqaraly, Kókpekti okrýgteriniń aǵa sultandaryn Kenesaryǵa qarsy kúreske tartty.
1846 jyldyń bas kezinde Kenesary Balqash pen Ile ózeni mańyna qonys aýdardy. Alaıda osy ýaqyttan bastap Kenesarynyń opat bolýyna deıingi kóterilistiń sońǵy kezeńi týraly zertteýlerde birizdilik joq. E.B.Bekmahanov pen J.Qasymbaevtyń eńbekterinde patshalyq Reseıdiń Alataý qyrǵyzdary men Qoqan handyǵynyń kúshterin Kenesaryǵa qarsy baǵyttaýdaǵy áreketteri nanymdy derekter negizinde qarastyrylǵan (Bekmahanov E. Qazaqstan HIH ǵasyrdyń 20-40-jyldarynda. A., 1994. 335-b.; Qasymbaev J. Kenesary han. A., 1993.). E.B.Bekmahanov orys áskerı shenderi men qyrǵyzdar arasynda tikeleı baılanys ornatylǵany, jasaýyl Nıýhalovtyń qyrǵyz bılerine hat joldap, Kenesaryǵa qarsy birlesip kúresýge shaqyrǵany týraly qujattardy keltiredi.
HH ǵasyrdyń alǵashqy shıreginde, ıaǵnı 1923 jyly Alash zııalylary Tashkentte «Kenesary-Naýryzbaı» jáne «Qyz Jibek» qıssalaryn biriktirip kitap etip shyǵarǵan. Ony qurastyrǵan jáne túsinikterin jazǵan – belgili qoǵam qaıratkeri, aýyz ádebıetin zertteýshi Halel Dosmuhamedov. Zertteýshi, ásirese, «Kenesary-Naýryzbaı» qıssasynyń avtory Nysanbaı aqynnyń sózderine jáne Kenesary ómirine baılanysty keńirek túsinikteme bergen. Avtor Kenesary bastaǵan kóterilistiń sońǵy kúnderine keńirek toqtady. Kenesarynyń qyrǵyzdarmen bolǵan soǵysyna bylaısha toqtaǵan: «Kenesary áýeli qazaqqa jaqyn otyrǵan Qosshy men Soltyny shapqan. Onan keıin Sarbaǵyshty shapqan. 1846 jyly osy kúngi Bishpektiń tóńireginde bir úlken soǵys bolǵan. Kele jatqan Kenesaryny toqtatam dep, Sarbaǵysh Qalpaq batyr kóp qolmen Bishpektiń tóńireginde Kenesaryǵa jolyqqan. Kóp qyrǵyn bolǵan. Soǵysta Qalpaq ólgen. Qyrǵyzdar jeńilip qashqan. Ekinshi úlken soǵys 1847 jyly kóktemde bolǵan. Kenesary kóp qolmen kelip, Kekilik taýyna ordasyn tigip, Alataýdyń teriskeı jaǵyndaǵy qyrǵyzdardy shaba bastaǵan. Soǵystyń myqty bolǵan orny – Samsy (Shamshy) asýy, Erjannyń qolǵa túsken jeri de osy Samsy asýy» (Dosmuhamedov H. Kenesarynyń sońǵy kúnderi. // «Jalyn», 1994. №9-10. 228-294-bb.).
Kenesary Ulytaýdan, Kishitaýdan, Ile ózeniniń Balqashqa quıar jerindegi «Qamaýǵa» aýyp barǵan. Kenesary «Qamaýda» jatqanda 1846 jyly Aıagózden Kenesaryǵa qarsy patsha úkimeti ásker jiberedi. Áskerdiń bastyǵy Nıýhalov degen jasaýyl bolady. Kenesary «Qamaýdy» tastap, Shýǵa qaraı órleıdi. Nıýhalov Qyzylaǵashta jatyp, qyrǵyzdyń manaptaryna hat jazady: 1. Buǵy rýynan Boranbaı Baımuratulyna; 2. Sarbaǵyshty bılep turǵan Orman Nııazbekulyna; 3. Solty rýyn bılep turǵan manaby Janǵarash Esqojaulyna. Ol hatta «Kenesaryǵa kónbeńder, Kenesaryny joıyńdar. Kenesary – senderdiń de, patsha úkimetiniń de dushpany. Patsha úkimeti sizderge járdemdesetin bolady» degen mazmunda (Nedzveskıı V.E. Pamıatnaıa knıjka ı adres-kalendar Semırechenskoı oblastı na 1905 g. Vernyı, 1905. s.11.).
Sonymen qatar H.Dosmuhamedov Kenesary men Naýryzbaıdyń qalaı qyrǵyzdar qolyna túskenin bylaısha jazady. Kekilik Seńgirde qazaqtar bytyrap, jan-jaqqa qashyp ketedi. Kenesary men Naýryzbaı da qashqan. Qyrǵyzdar qýyp, Shýdyń kúnshyǵys jaǵyndaǵy Kekilikten on-on bes shaqyrymdaı jerdegi Almaly saı, ıakı Sý alman degen jerde aty turyp qalǵan Kenesaryny ustap alǵan. Naýryzbaı da sol shamada Kenesarydan bólek ustalǵan. Tórelerdi atqa mingizip, qyrǵyzdar taý ishindegi eline aparady. Ózderin bólek úı tigip berip, qurmetpen syılaıdy. Kenesary, Naýryzbaıdyń jatqan úıi Jolba degen qyrǵyzdyń úıi eken. Osy úıde tóreler jeti kún jatqan. Kenesaryny Sarbaǵysh Tastanbek balalary, Naýryzbaıdy Sarbaǵysh Tileýqabyl balalary jabylyp óltirgen. Ekeýi eki bólek qoıylǵan. Kenesary Bordy degen saıǵa kómilgen. Bordy Toqmaqtan jıyrma bes shaqyrymdaı Býamǵa júretin qara joldyń oń jaǵy bolady. Naýryzbaıdyń qaıda kómilgeni áli anyq emes (Dosmuhamedov H. Kenesarynyń sońǵy kúnderi («Jalyn», 1994. №9-10. 290-294-bb.).
Kenesary kóterilisiniń keıbir qyrlaryn asha túsýde Á.Dilibaevtiń eńbeginiń orny erekshe. 1949 jyly Kenesarynyń qyrǵyzdarmen sońǵy ret urys jasaǵan jerlerin jaıaý aralaǵan. Oqıǵaǵa qatysqan batyrlardyń urpaqtarynan kóptegen áńgimeler jazyp alady. Qoljazbadaǵy maǵlumattar uzaq jyldar boıy ǵylymı aınalymǵa tartylmaı keldi. Á.Dilibaev jınastyrǵan materıaldar tek 1999 jyly jaryq kórdi. Qordaı aýdanynyń «Talapty» kolhozynyń soltústik jaǵynda jatqan bir qyrqa bolady. Ol jerdi buryn halyq «Kene hannyń aq qyrqasy» dep ataıdy eken. Ol týraly Nurpa Tólebaıuly degen aqsaqal bylaı deıdi: «El jaılaýdan túsip, Shýdyń boıynda otyrǵan kez eken, bir kúni erteń-erte aq qyrqaǵa tolǵan aq úı qonyp qalypty. Sóıtse, ol Kene hannyń aýyly eken. Qordaıdan túnde asyp, sol jerge kelip qonǵan eken. Birazdan keıin aýylǵa jasaýyldar kelipti. Meniń ákem qasyna kisi ertip, erýlikke soıys alyp, hannyń aýylyna barypty. Olardy qonaqúıge túsiripti. Bir kezde: «Han shaqyrady», – dep eki jigit kelip, olardy ertip, hannyń úıine alyp kiripti. Sálemdesip, jón surap bolǵasyn Kene han: «Jantaı, Ormandarmen urysaıyn degen joq edim. «El bolaıyq» degenge kónbedi. Jaýǵa qosyldy. Elshimdi baılap, urlyǵyn bylaı istep jatyr. Kiná ózderinde, erteń elin shabamyn. Dýlat balasy, irgeli el edińder, kózderińmen kórip, oljalaryńdy alyńdar», – depti. Bishpektiń qasynda qyrǵyzdarmen soǵys bolyp, qyrǵyzdar qoly jeńilip qashypty. Túsken oljany han elge taratyp beripti de teriskeıge qaıta kóship ketipti dep meniń ákem sonyń ishinde bolyp, olja alǵan áńgimelerin aıtyp otyrar edi. Kene hannyń tý tikken jeri Maıtóbe bolǵan. Men ol Maıtóbeni jáne Almaly men Sýalman saılaryn ádeıilep baryp kórdim. Maıtóbe, Shý ózeniniń boıyndaǵy kishileý tóbe. Oń jaǵynan 1-2 shaqyrymdaı jerde aryndy Shý aǵyp jatyr. Odan ary shyǵystan ońǵa tartyp, batysqa qaraı ketken qyrǵyzdyń Alataýy tur. Onyń tósinen qulaı aqqan Qyzylsý, Samsy, t.b. sýlar Shýǵa quıyp jatyr. Maıtóbeniń teristik shyǵysyna tıe Kekilik taýynyń bıigi «Áýlıe shoqy» tur. Batys jaq baýraıynda Chapaev atyndaǵy kolhoz bar. Onyń batysynda Shýǵa kelip tirelgen úlken saı jatyr. Ol saı qazir Qaraqońyz saıy dep atalady. Shýdan bastap teristikke qaraı shalqaıa sol Qaraqońyz saıymen 11-12 shaqyrymdaı júrgende úlken eki taraý bolady. Sonyń birinshisin «Almaly saı» nemese jaı ǵana «Sýalman» dep ataıdy. Ol eki saıdyń ishi tolǵan qalyń aǵash, aǵyn sýy bar. Kenesary men Naýryzbaı sol Almalynyń ishinde qolǵa túsken (Dilibaev Á. Aýyz ádebıeti úlgileri men zertteý maqalalar. Almaty, 1999. 85-88-bb.). Á.Dilibaev Kenesarynyń joryǵy kezinde qyrǵyzdardyń Shý ózenin bógep, qazaq jasaǵyn sýsyz qaldyrdy deıtin keıbir málimetterdi de teriske shyǵaryp, onyń sebebin aıqyn dáleldermen kórsetip beredi. Keıbir áńgimelerde: «Manaptar Shýdy bólip jiberip, Kenesarynyń jasaǵyn sýsyz tastapty» deıdi. Onyń eshbir shyndyqqa syıar jeri joq. Men Shý boıymen órlep Maıtóbeden joǵary 50-60 shaqyrym jerdegi «Kolos» kolhozyna jáne odan da ary bardym. Ol arada Shýdy burǵan jáne buratyndaı eshbir arna nemese yńǵaıly jer joq. Shýdyń oń jaǵy qaıqy, kóterińki dóńes bolyp ketedi. Ol jaqqa Shýdy burdy deýshilik – tek jer jaǵdaıyn bilmeýshiliktiń áseri. «Sol jaqqa burdy» – deýge taǵy bolmaıdy, óıtkeni ol jaǵy Býamnan bastap, Maıtóbege deıin Shýdy janaı jarysa jatqan taý bolady. Al sonymen qatar taýdan qulap, atyryla aǵyp, tas aǵyzyp jatqan aryndy Shýdy aǵyzbaı baılap qoıdy deý tipti qulaqqa kiretin emes. Ony tipti osy kúngi tehnıkalyq dáýirdiń ózinde isteýge bolmaıdy. Sondyqtan «Shýdy baılap, sýsyz qaldyrdy» deýshilik – jer jaǵdaıyn bilmeı aıtyp júrgenderdiń sózi. «Qazaq SSR-nyń tarıhynda da» sondaı etip kórsetilgen, bul durys emes dep jazady (Dilibaev Á. Aýyz ádebıeti úlgileri men zertteý maqalalar. Almaty, 1999. 88-89-bb.).
Ádebıetshi-ǵalym E.Ysmaıylov tarıhı jyrlarǵa súıenip jáne muraǵat derekteri men 1917 jylǵa deıin jaryq kórgen orys zertteýshileriniń eńbekterin paıdalana otyryp, Kenesary bastaǵan kóterilisti jan-jaqty sıpattaǵan. Ǵalym Qalıjan Bekhojınmen birige otyryp, 1941 jyly Kenesary, Naýryzbaı jáne olardyń batyrlary jaıyndaǵy jyr-dastandar men ańyz-áńgimeler jınaǵyn baspaǵa ázirlegen. Zertteý sol kezde esh jerde jarııalanbaı, tek 1948 jyly «Qazaq ádebıetiniń tarıhynda» Kenesary, Naýryzbaıǵa arnalǵan VIII bóliminde ǵana kishigirim úzindi retinde berilgen. Ǵalymnyń óz qolymen jazǵan 275 betten turatyn qoljazbasy Ortalyq Ǵylymı kitaphananyń qoljazbalar qorynda saqtaýly. E.Ysmaıylov Kenesary bastaǵan kóterilistiń tarıhı mańyzynyń zor ekendigin baıqatyp, óz oıyn bylaı dep baıandaıdy: «Kenesary bastaǵan qazaq halqynyń kóterilisi Reseıdiń qatal, reakııashyl patshasy Nıkolaı I-diń monarhııasyn Orta Azııadaǵy tegeýrindi kúshimen on jyl boıy silkindire, úreılendire bilgen bul uly zor qozǵalysty tarıh betinde joqqa sanaý tarıhty tanýdaǵy topastyq ekendigin moıyndaý kerek» (Ysmaıylov E. Kenesary-Naýryzbaı bastaǵan halyq kóterilisi. Almaty, 1941. OǴK-nyń qoljazbalar qory. 1328 býma. 2-3-bb. ). Mine, avtordyń sol kezdegi qoǵamdyq oıdy qoryqpaı, ulttyq tarıhty obektıvti túrde jazýǵa tyrysýy onyń eńbeginiń qundylyǵyn arttyra túsedi. Ǵalym «Kenesary-Naýryzbaı bastaǵan kúresti qazaq halqynyń ult-azattyq kúresi deýge bola ma? Muny osy ýaqytqa deıin qalaı túsinip keldik?» degen suraqtar qoıa otyryp, bul kóterilisti baǵalaýdaǵy úsh túrli kózqaras bar ekendigin aıtady.
Birinshi kózqaras – sol zamandaǵy býrjýazııashyl-shovınıst tarıhshylardyń, patsha sheneýnikteriniń Kenesary ury, el tonaýshy, barymtashy «shaıkiler» toby degen. Bul kózqarasty osy zamanda da jańartyp, biraq túrli aýyr, jaman sózdermen boıap jaqtaýshylar tabylady. Bul jóninde Iakýnınniń «Bolshevık Kazahstana» jýrnalynyń 1939 jyly 8-sanynda basylǵan maqalasyn aıtýǵa bolady. Munda ol Kenesary el tonaǵysh «shaıkiler» toby, handyqqa, shenge ókpelegish, arǵy tegi han bolyp edi, tegi jamannan jaqsy adam shyqpaıdy, sondyqtan munyń qozǵalysy halyqtyki emes, feodaldyq qozǵalys deıdi.
Ekinshi pikir – býrjýazııashyl-ultshyldardyń pikiri. Bular óz pikirin 1934 jyly Muhtar Áýezovtiń «Han Kene» pesasy qoıylǵan kezde ashyq aıtty. Kenesary sııaqty qanaýshy taptan, han tuqymynan shyqqan alaıaq ury arqyly qazaq halqynyń kúresin kórsetemin deý – aljasqandyq. Kenesaryny dáripteýshiler handy arman etýshiler degen provakaııalyq ósekterin taratyp, qastyq nıetpen pesany sahnaǵa qoıýdy toqtattyrdy. Kenesary-Naýryzbaıdyń erlik áreketin sahnadan kórip, súısine qol shapalaqtaýshy jurtshylyqty – ultshyldyq, obyvateldik dep sókti (Seıfýllın, Qabylov, t.b.; sonda 6-b.).
Kelesi úshinshi pikir aıtylǵan 5-bet jyrtyp alynǵan. Degenmen 6-betke ótkende avtor Kenesaryny aıbyndy batyr, halyqtyń shyn qamqory, dosy bolǵan erler dep baǵalaıtyn pikir týraly aıtady. Ári qaraı ózimiz osy úshinshi pikirdi qýattaıtyn bolǵandyqtan, osyny keńirek túsindireıik, – dep, Kenesary kóterilisin sıpattaýǵa kirisip, kóterilisti týdyrǵan tarıhı-qoǵamdyq sebepteriniń bastylaryna toqtalady (Sonda. 10-20-bb.). Sonymen qatar zertteýshi salystyrý barysynda Kenesary kóterilisi buǵan deıingi bolǵan kóterilisterden aýmaǵy keń jáne Qazaqstannyń negizgi aımaqtaryn qamtydy dep, qaı aımaqtar qatysqandyǵyn aıtady. Búkil qazaq dalasy Kenesaryǵa tilektes boldy, ár aýyl, ár úı Kenesarynyń qorǵany boldy. Sondyqtan kóterilis birden tez qanattanyp, ult-azattyq jolyndaǵy búkil qazaq dalasynyń zor halyqtyq qozǵalysyna aınaldy, – dep oryndy tujyrymdaıdy. Kenesary qyrǵyzdar qolynan mert bolǵannan keıin, Reseı ımperııasynyń otarlaýyna qarsy kúresti onyń uldary Japar men Syzdyq sultandar jalǵastyrdy. Syzdyq sultan Reseı bıligine qarsy jıyrma jylǵa jýyq at ústinen túspeı kúrese bildi.
Rashıd Orazov,
Sh.Sh.Ýálıhanov atyndaǵy
Tarıh jáne etnologııa ınstıtýtynyń
ǵylymı qyzmetkeri,
«Ana tili».
