تاۋەلسىزدىككە قازاق حالقى قالاي قول جەتكىزدى دەگەن ماسەلە بۇگىنگى وسكەلەڭ جاس ۇرپاق ءۇشىن وتە ماڭىزدى. وعان جاۋاپ ىزدەۋ ءۇشىن وتكەن تاريحىمىزعا تەرەڭىرەك ۇڭىلگەنىمىز ورىندى بولماق. رەسەي وتارلاۋىنا قارسى قولىنا قارۋ الىپ كۇرەسۋ ءۇش عاسىرعا جۋىق ۋاقىتتى قامتىدى. تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەس ۇزدىكسىز جالعاسىپ وتىردى.
ءحVىىى عاسىردىڭ اياق كەزىندە سىرىم داتوۆ (1783-1797 ج.ج.) وتارشىلارمەن 14 جىل سوعىسسا، جولامان تىلەنشيەۆ (1822-1840 ج.ج.) 18 جىلعا جۋىق، سارجان قاسىموۆ (1825-1836 ج.ج.) 10 جىلدان استام، يساتاي تايمانوۆ پەن ماحامبەت وتەمىسوۆ (1836-1838 ج.ج.) 2 جىلداي، كەنەسارى قاسىموۆ (1837-1847 ج.ج.) 10 جىل بويى ارپالىستى. جانقوجا نۇرمۇحامەدوۆ، سىزدىق كەنەسارىۇلى ەرلىكتەرى، 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس، الاش ارىستارىنىڭ تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسى جانە كەشەگى كەڭەس بيلىگىن شايقالتقان 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى دەپ كوتەرىلىستەر سانىن تىزبەكتەۋگە بولادى.
XVIII عاسىردىڭ 30-40-جىلدارىنان باستاپ پاتشالىق رەسەيدىڭ قازاقستاننىڭ ءبىراز بولىگىن وزىنە قاراتىپ، بيلىك جۇرگىزۋى، قازاق ءداستۇرلى قوعامىنىڭ ىشكى ىستەرىنە كۇش كورسەتۋ، نە بولماسا قورقىتۋ، سەسكەندىرۋ ارقىلى بەلسەندى تۇردە ارالاسۋى ونداعى سان عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ءتۇرلى قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتىك ينستيتۋتتار اراسىنداعى تەپە-تەڭدىكتى بۇزدى. ەسكى قۇندىلىقتار ەروزياعا ۇشىراپ، ءومىر ءسۇرۋدىڭ جاڭا تاسىلدەرى مەن فورمالارى – ءوز حالقىنىڭ ورتاق مۇددەسىنەن گورى جەكە باسىنىڭ مۇددەسىن جوعارى قويۋشىلىق، ساتقىندىق پەن جىكشىلدىك ەتەك الا باستادى. قازاق حالقىنىڭ مەملەكەتتىلىگىنىڭ ىرگەسى سوگىلىپ، شاڭىراعىنىڭ شايقالۋى سالدارىنان قازاقتاردىڭ ءبىراز بولىگىن جات جۇرتشىلىققا بوداندىق كوڭىل اۋانى باۋرادى. بىراق قازاق قوعامىنداعى بۇل پسيحولوگيالىق احۋال ادامداردىڭ شىنايى ءوز ەركىنەن گورى ماجبۇرلىكتەن تۋىندادى. بۇل دەرتكە، اسىرەسە، قازاق قوعامىندا مەملەكەتتىلىك سيمۆولى رەتىندە سانالىپ كەلگەن تورە تۇقىمى تەز شالدىقتى. رەسەي بودانىنا اينالۋعا بايلانىستى ورنايتىن «جاڭا زاماندا» ورىن الىپ قالۋعا اسىققان سۇلتاندار ورىنبور مەن ومبىعا سابىلىپ، وزىنە قاراستى رۋلارمەن «پاتشا اعزامنىڭ قۇزىرىندا بولۋ» جونىندە انت-سۋ ءىشتى. اقسۇيەكتەر اۋلەتى ەكىگە جارىلدى، ەرتە زامانداردان حان-سۇلتاندارىنىڭ سوڭىنان ەرگەن قارا حالىقتىڭ اراسىنا دا جىك ءتۇستى.
ءحىح عاسىردىڭ 20-30-شى جىلدارىندا وتارلاۋ جۇيەسىنىڭ ءداستۇرلى قازاق قوعامىنىڭ بارلىق ورىسىندە كەڭ ەتەك الۋىنا سەبەپشى بولدى. قازاق قوعامىن كوتەرىلىسكە باستاۋ، حالىقتىڭ كۇش-جىگەرىن رەسەي ۇستەمدىلىگىنە قارسى باعىتتاۋ ءۇشىن ونىڭ اراسىنان كوسەم بولۋعا لايىق تۇلعا شىعۋى قاجەت ەدى. ءداستۇرلى قازاق قوعامىندا مۇنداي تۇلعا اقسۇيەك تورەلەردىڭ ىشىنەن شىعۋى – زاڭدى قۇبىلىس. اتادان بالاعا ميراس بولعان بيلىككە مۇددەلى اقسۇيەكتەر ىشىنەن تاريح وسى رولگە قاسىم سۇلتاننىڭ وتباسىن، سونىڭ ىشىندە كەنەسارى قاسىموۆتى بەيىمدەدى.
كەنەسارى باستاعان كوتەرىلىس رەسەيدىڭ توڭكەرىسكە دەيىنگى تاريحشىلارىنىڭ مۇقيات نازارىنا ىلىككەن بولاتىن. ءحىح عاسىردىڭ 40-جىلدارىنىڭ اياعىنان باستاپ بۇل وقيعانىڭ جەكەلەگەن ماسەلەلەرىن سيپاتتاعان م.ي.ۆەنيۋكوۆ، ۆ.پوتتو، ا.گ.سەرەبرەننيكوۆ، بارون ۋسلار، پ.پ.سەمەنوۆ-تيان-شانسكي، ش.ش.ءۋاليحانوۆ، ي.ف.بابكوۆ، ي.زاۆاليشين، ل.مەيەر، م.كراسوۆسكي، ن.كونشين، ن.سەرەدا، ا.ك.گەينس، ا.يانۋشكەۆيچ سياقتى بۋرجۋازيالىق-ليبەرالدى باعىتتاعى زەرتتەۋشىلەردىڭ ەڭبەكتەرىندە كورىنىس تاپتى. ولار وزدەرىنىڭ قوعامدىق-ساياسي كوزقاراستارىنا وراي بۇل ماسەلەنى ءارتۇرلى دەڭگەيدە قاراستىردى. ورىستىڭ دۆورياندىق-بۋرجۋازيالىق تاريحناماسىنىڭ مونارحيالىق-وتارلاۋشىلىق باعىتىنىڭ كەيبىر وكىلدەرىنىڭ بۇل كوتەرىلىستى «بۇلىك»، «قاراقشىلاردىڭ ءىسى» دەپ باعالاۋى جانە قازاق حالقىنىڭ ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسىن تەرىس، سۋبەكتيۆتى تۇسىندىرۋىنەن تۋدى.
ءحىح عاسىرداعى قازاق قوعامىنداعى تاريحي تۇلعالاردىڭ قوعامدىق-ساياسي قىزمەتىن باعالاۋ بەلگىلى دارەجەدە پاتشالىق رەسەي، كەڭەستىك كەزەڭدە دە قولعا الىنىپ، تاريحي زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىندە كورىنىس تاپتى. بىراق قاي زاماندا دا ۇستەمدىك ەتكەن بيلىك تاريحي تۇلعالار مەن ۇلت-ازاتتىق كۇرەس باسشىلارىن ءوز يدەولوگياسىنا قاراي زەرتتەۋدى ۇيىمداستىرىپ وتىردى. پاتشالىق رەسەي ءۇشىن قازاق ەلىنىڭ حان، سۇلتاندارى، بي-باتىرلارى ورىس ۇكىمەتى جاقتاستارى مەن ەكىنشى توپ «قاراقشى»، «بارىمتاشى»، «بۇلىكشىل» اتاۋلارىمەن انىقتالدى. بۇل ءداستۇر كەيىننەن كەڭەستىك تاريحنامادا دا جالعاسىن تاپتى. سونىڭ ىشىندە حان، سۇلتانداردىڭ قوعامدىق-ساياسي قىزمەتتەرى، ولاردىڭ كوزقاراستارى اشىق بۇرمالاۋشىلىققا ۇشىرادى. كەنەسارى تاريحىن زەرتتەگەن كورنەكتى تاريحشىلار مەن ادەبيەتشىلەر ە.بەكماحانوۆ، ب.سۇلەيمەنوۆ، ە.ديلمۋحامەدوۆ، ە.ىسمايىلوۆ قۋدالاۋعا ۇشىراپ، عىلىمي شىعارماشىلىعىنا تىيىم سالىندى. وسىدان سوڭ قازاق حاندارى مەن سۇلتاندارىنىڭ قىزمەتتەرىنە وڭ باعا بەرىلمەي، ولاردىڭ تاريحىن تولىققاندى تانىپ ءبىلۋ مۇمكىن بولمادى.
سونداي-اق اتالمىش قوزعالىسقا قاتىستى قۇجاتتار جيناعىن جيناپ باستىرۋ ءىسى دە حح عاسىردىڭ باس كەزىندە قولعا الىنا باستادى. 1908-1915 جىلدار ارالىعىندا تاشكەنتتە رەسەي اسكەري ءمينيسترى ا.ن.كۋروپاتكيننىڭ تاپسىرۋىمەن پولكوۆنيك ا.گ.سەرەبرەننيكوۆ «سبورنيك ماتەريالوۆ دليا يستوري زاۆوەۆانيا تۋركەستانسكوگو كرايا» دەگەن اتپەن 14 تومدىق قۇجاتتار جيناعىن باستىرىپ شىعاردى. وسى كوپتومدىقتىڭ العاشقى بەس تومىندا كەنەسارى حان باستاعان قوزعالىسقا قاتىستى 176 قۇجات جارىق كورەدى. مۇنىڭ ءوزى كەنەسارىنىڭ كوتەرىلىسىنىڭ قىرلارىمەن تانىسۋعا مۇمكىندىك بەرگەن ەدى.
ءحىح عاسىردىڭ 20-30-شى جىلدارىندا قاسىموۆتار وتباسىلىق قاۋىمىنىڭ ورتا ءجۇزدىڭ جانە ولارمەن كورشىلەس ۇلى جانە كىشى جۇزدەردىڭ رۋلارىنا ىقپالى زور بولاتىن. كوتەرىلىس كەزىندە سۇلتان بەگالى قوڭىرقۇلجاۇلىنىڭ حابارلاماسىندا بىلاي دەلىنگەن: «…سۇلتان قاسىم ابىلاەۆتىڭ ەلىرگەن ورداسى مەن بالالارى اقمولا وكرۋگىنىڭ ماڭايىن كەزىپ جۇرگەن كەزدە، باعانالى، قىپشاق، الشىن-جاپپاس، تابىن، كەرەيىت جانە جەرجەتىم – شەكشەك بولىستارىندا توناۋ مەن بارىمتا تولاستامايدى، ءتىپتى ىزگى نيەتتەگىلەردى دە جولدان تايدىرادى».
بۇل – كوتەرىلىستىڭ الەۋمەتتىك نەگىزدەرى انىقتالعان كەزدە رەسەي وكىمەتىمەن قارىم-قاتىناس قۇرۋعا مۇددەلى ات توبەلىندەي ساياسي توپتىڭ جازعانى. 1837 ج. جەلتوقسان ايىنداعى اكىمشىلىك وكىلىنىڭ قۇجاتىندا: «قاسىم ابىلايحانوۆتىڭ ەلىرگەن ورداسىن تۇبىمەن جويۋ ءۇشىن باسقارمانىڭ شەشىمىمەن (قازىنادان قانداي دا شىعىن قاجەت بولسا دا) قاتاڭ شارالار قولدانۋ. ايتپەسە قاسىمنىڭ ءۇرىم-بۇتاعى ءبىزدىڭ ۇكىمەتكە قارسى قيسىنسىزدىقتاردى، اسىرەسە، ورىستارعا باعىنعاننان كەيىن وزدەرىنىڭ وعان دەيىنگى بوستاندىقتارىنان ايىرىلعاندىعى تۋرالى ويلاردى ءبىزدىڭ الاڭعاسار قىرعىزداردىڭ كوكىرەگىنە ۇيالاتىپ، ولاردىڭ كوڭىلدەرىن بۇزۋى مۇمكىن».
بۇل حابارلامادا قاسىموۆتار تەگىنە «ەلىرگەن» دەگەن انىقتاما بەرىلگەن، سونىمەن قاتار ولاردىڭ اۋىزبىرشىلىگى مەن ساياسي باعىتتىلىعى اتالىپ كورسەتىلگەن. رەسەي بيلىگى كەنەسارىنىڭ، ونىڭ اكەسى مەن اعا-ىنىلەرىنىڭ قايراتتىلىعى مەن جىگەرلىگىن نازاردان تىس قالدىرماعان. ن.سەرەدا ءوزىنىڭ ماقالاسىندا بىلاي دەپ جازعان: «1840 جىلدان باستاپ ورىنبور دالاسىنا كەنەسارى جانە ونىڭ اكەسى سۇلتان قاسىم ابىلاەۆ كەلىسىمىمەن حالىق نارازىلىعى ايقىن، ۇرەيلى جانە سوزىلمالى سيپاتقا يە بولدى. ورىنبور اكىمشىلىگى كەنەسارىنىڭ ەرەكشە قاسيەتتەرىن ەسكەرىپ، ونىڭ ءاربىر قادامىن اڭدىپ، ونىڭ ارەكەتتەرىن الدىن الۋعا مۇمكىنشىلىگىنشە تىرىسىپ باقتى».
كەنەسارى كوتەرىلىسىنىڭ جانە ونىڭ اعاسى سارجان باستاعان قوزعالىستىڭ باستى ەرەكشەلىگى – وعان پاتشالىق تارتىپكە قايىسپاس قارسىلىق كورسەتكەن قاسىم سۇلتان جانە ونىڭ بالالارىنىڭ قاتىسۋى. كوتەرىلىستى تەك كەنەسارى عانا ەمەس، بۇكىل قاسىمنىڭ ءۇرىم-بۇتاعى باسقاردى، سول سەبەپتى دە ول بۇكىلحالىقتىق سيپاتقا يە بولدى. ءداستۇرلى قازاق قوعامىندا ۇجىمدىق باستاۋلار ماڭىزدى ءرول اتقاردى. سوندىقتان كەنەسارى باستاعان كوتەرىلىستى زەرتتەگەندە، وعان ەرگەن ادامداردىڭ باسىم كوپشىلىگى وسى باستاۋلاردى ۇستاندى. «وعان ورتا جانە كىشى جۇزدەردىڭ ەڭ ەرجۇرەك باتىرلارى قوسىلىپ، بىرگە كوشىپ-قوندى. وعان بەرىلگەن كوشپەندىلەردىڭ كوبى ورىستارعا كونىپ ءوز قىستاۋلارىندا وتىرعانمەن، وعان جاسىرىن تۇردە زەكەت تولەپ، ورىستارعا قاتىستى جاڭالىقتاردى جەتكىزىپ وتىردى» دەپ جازادى احمەت كەنەسارين. كوتەرىلىستە قازاق قوعامىنىڭ ساياسي الەۋمەتتىك جانە رۋحاني ءومىرى كورىنىس تاپتى. كوتەرىلىستىڭ ءوزى كۇردەلى، قايشىلىقتارعا تولى بولدى.
كەنەسارىنىڭ كوتەرىلىسى 1837 جىلدىڭ كوكتەمىندە، ول اقمولا دالاسىنا كوشكەننەن كەيىن باستالدى. ونىڭ تۋىنىڭ استىنا حالىق اعىلىپ كەلىپ جاتتى. بايدالى، الەكى، قويلىباي – شاعراي، جاساي – قالقامان، تەمەش، ءتىنالى بولىستارىنىڭ قازاقتارى قوسىلدى. ولار مال، قارۋ-جاراق تارتىپ الۋمەن اينالىستى. كوتەرىلىسشىلەرمەن كەلىسسوزگە كەڭەسشى مەنكوۆيچ جانە اقمولا وكرۋگىنىڭ اعا سۇلتانى قوڭىرقۇلجا قۇدايمەندين جىبەرىلدى، الايدا ولاردىڭ ارەكەتىنەن ەشتەڭە شىقپادى. مەنكوۆيچ ءوزىنىڭ مالىمدەمەسىندە بىلاي دەپ جازادى: «ولاردى اۋىزدىقتاۋ ءۇشىن وتريادتاردى پايدالانا وتىرىپ قاتاڭ شارا قولدانۋ قاجەت، ونسىز تابىسقا جەتۋىمىز مۇمكىن ەمەس، ويتكەنى بۇل بولىستار بوستاندىققا ۇيرەنگەن، باعىنۋدى اۋىر ەزگى دەپ ەسەپتەيدى» دەدى.
1837 جىلدىڭ اياعىندا كەنەسارى قوزعالىسىنا 3858 وتباسى قاتىستى، بۇل كوتەرىلىس يدەيالارىنىڭ ومىرشەڭدىگى جانە كەنەسارىنىڭ بەدەلىنىڭ جوعارىلىعىنىڭ كۋاسى ەدى. ۋاقىت وتە كوتەرىلىس قارۋلى كۇرەس سيپاتىندا ءجۇردى، كۇز بەن قىستا قارۋلى ارەكەتتەر ورىن الدى، ەكى جاقتان دا شىعىن بولدى، «قولعا تۇسكەن ولجانى كەنەسارى وزىنە بەرىلگەن قىرعىزدارعا ءوز قولىمەن تاراتتى».
كەنەسارى قاسىمۇلى 1837 جىلعى جەلتوقساندا نيكولاي ءى پاتشاعا جازعان حاتىندا ول اتاسى ابىلاي حان زامانىندا ەكى ەل اراسىندا ورىن العان بەيبىت قاتىناسقا جانە شەكارا ەسەبىندە قابىلدانعان مەجەگە قايتا ورالۋعا شاقىرادى. «… ءسىزدىڭ ارعى بابالارىڭىز، ال بىزدە مەنىڭ اتام ابىلاي پاتشالىق قۇرعان ۋاقىتتا، – دەپ جازادى كەنەسارى يمپەراتور نيكولاي ءى پاتشاعا، – حالىق بەيبىت جانە تىنىش جاعدايدا ءومىر ءسۇردى، ونى ەشكىم بۇزعان ەمەس. ەكى جاق تا ءوزارا ساۋدا جاسادى; ءبىزدىڭ جۇرتىمىزعا ەشقانداي دا سالىق سالىنعان جوق. ال ودان كەيىنگى مەزگىلدە ءبارى وزگەردى، ءبىزدىڭ حالقىمىزدان سالىق جينالا باستادى، وعان باسقا دا ءتۇرلى تارشىلىقتار جاسالىندى. بۇرىنعى جاسالىنعان بەيبىت كەلىسىمدى بۇزىپ، ءسىزدىڭ تومەنگى قاراۋىڭىزداعى باسشىلارىڭىز بۇكىل قازاق حالقى رەسەي بوداندىعىنا قارادى دەپ جالعان كورسەتتى، سونىڭ سالدارىنان مەنىڭ ابىلاي اتاما قاراستى جەرلەردە سەگىز دۋان ورنادى. بۇل ءبىزدىڭ حالقىمىز ءۇشىن وتە قايعىلى جاعداي، اسىرەسە، وعان سالىقتىڭ سالىنۋى وكىنىشتى-اق. سوندىقتان دا ءبىزدىڭ ءبۇتىن قازاق حالقىمىز تارشىلىق كورمەي، تىنىش راحاتتى ءومىر سۇرسە ەكەن دەپ، ۇلى مارتەبەلىم، سىزگە ءوتىنىش ايتۋعا ءوزىمدى باقىتتى ساناپ، ءبىزدىڭ حالقىمىزدى سول بۇرىنعى كۇيىندە قالدىرىپ، دالامىزدا ورنالاسقان سەگىز وكرۋگتىك دۋاندار مەن وزگە دە مەكەمەلەرىڭىزدى جويۋىڭىزدى سۇرايمىن»، – دەپ جازدى. الايدا زاڭدى تالاپ-تىلەگى ورىندالماي، ءوتىنىشى اياققا باسىلىپ، ەلى مەن جەرىنىڭ بىرتۇتاستىعىنا قاتتى قاۋىپ تونگەندىكتەن، كەنەسارى تۋ ۇستاپ، تۇلپار ءمىنىپ، قول باستادى. اقىلدى ساياساتشى جانە شەبەر اسكەري قولباسشى رەتىندە ول سوعىسقا جان-جاقتى دايىندالدى. جاساعىنا قارۋ-جاراق سوعۋ، سونىڭ ىشىندە زەڭبىرەك قۇيۋ ءۇشىن ورىس جانە وزگە ۇلت شەبەرلەرىن دە وزىنە تارتىپ، ولارعا جاقسى جاعداي جاسادى.
1838 جىلدىڭ جازىنا قاراي كوتەرىلىستىڭ تاكتيكاسى انىقتالدى: ولار بەكىنىستەرگە شابۋىل جاسادى. اقمولا قونىسىنا، تىلەنىم-شات، كوشەكى بەكىنىستەرىنە جاسالعان شابۋىلدار – وسىنىڭ ايعاعى. كەنەسارى قازاقستاننىڭ بارلىق ىشكى اۋداندارىندا بيلىگىن جۇرگىزدى، ونىڭ جاساقتارىنىڭ سانى جۇزدەپ سانالدى. ساياسي ۇستانىمى – پاتشا اكىمشىلىگى بيلىگىنىڭ ورناعان، رۋباسىلارى وتارشىل ساياساتقا بەيىمدەلگەن بەكىنىستەردى شابۋىلداۋ بولدى. كەنەسارى قويعان باستى تالاپ – بەكىنىستەردى جويۋ جانە ىشكى پۋنكتتەرگە شەگىنۋ بولدى. ءوزىنىڭ تالاپتارىن ورىنداتۋ ءۇشىن كەنەسارى قۋاتتى بەكىنىستەردى، سونىڭ ىشىندە اقمولانى باسىپ الۋعا تىرىستى، 1838 جىلدىڭ تامىزىندا اقمولا الىنىپ، ءورت قۇشتى، كەنەسارىنىڭ قولىنا اسكەري تۇتقىندار ءتۇستى. كەنەسارى ابىلايدىڭ مۇراگەرى رەتىندە ورتا ءجۇزدىڭ حانى بولىپ مويىندالعانمەن، سونىمەن قاتار كىشى ءجۇزدىڭ رۋلارى ءوزىن حان رەتىندە مويىنداۋىن وتە ماڭىزدى دەپ ەسەپتەدى. جالپى، قازاق حانى ابىلايدىڭ مۇراگەرى رەتىندە ول ءوز بيلىگىنىڭ زاڭدىلىعىن نىعايتۋدى جانە ونى تورعاي مەن ىرعىز دالاسىندا بەكىتۋدى ماقسات تۇتتى.
كەنەسارىنىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستە قانداي قولباسشى، تاريحتا قانداي ۇلى تۇلعا بولعاندىعى تۋرالى ورىس تاريحشىسى ن.سەرەدانىڭ ءوزى بىلايشا تامسانا وي تولعايدى: «كەنەسارى ءوز جاساقتارىنىڭ مارتەبەلى ءامىرشىسى بولا ءبىلدى. ونىڭ رۋحى دەم بەرگەن جاۋىنگەرلەرگە ەۋروپالىق اسكەر قولباسشىلارىنىڭ ءوزى قىزىعار ەدى. جورتۋىلدا جولىنداعىنىڭ ءبارىن جايپايتىن دالا داۋىلىنداي ەكپىندى دە تەگەۋرىندى. كەنەسارى ەشبىر بوگەت الدىندا كىدىرمەيتىن، قايتا كەزدەسكەن كەدەرگى ونىڭ قايرات-جىگەرىن جانىپ، شامىرقاندىرا ءتۇسىپ، كوزدەگەن ماقسات جولىنداعى توسقاۋىلداردى تالقاندار كەرەمەت كۇش ءبىتىرىپ، ودان سايىن ورشەلەندىرىپ جىبەرەتىن. كەنەسارىنىڭ بويىنداعى كۇللى وسىنداي قاسيەتتەردى كوشپەندىلەر بيىك باعالاپ، ونىڭ قارەكەت-قيمىلىنا قاتىسۋشىلاردىڭ جۇرەگى باسشىسىنا دەگەن شەكسىز سۇيىسپەنشىلىكپەن سوعىپ، جانىن پيدا ەتۋگە دەيىن بارعىزادى». ال ەندى اعىلشىندىق توماس اتكينسون كەنەسارى قاسىمۇلى تۋرالى بىلاي دەپ جازدى: «كەنەسارى قازاقتاردان عاجايىپ جاۋىنگەرلەر دايارلادى. نايزا مەن ايبالتانى تاماشا يگەرگەن، شاپشاڭدىعىنا كوز ىلەسپەيتىن كەنەسارى جىگىتتەرى وزىنەن كۇشى باسىم جاۋدان قايمىقپاي سوعىسىپ، جەڭىپ شىعا بەرەتىنىن ەستىگەنىم بار. ەگەر بىلىكتى وفيتسەرلەرى بولسا، قازاقتار الەمدەگى ەڭ ايگىلى اتتى اسكەر قۇرار ەدى. ولارعا تاريحتا داڭقى اسقان شىڭعىس حان جيھانگەرلەرىنىڭ كەرەمەت قاسيەتتەرىنىڭ ءبارى ءتان».
كەنەسارىنىڭ كوتەرىلىسىن باسىپ-جانىشتاۋعا بەلسەندى ارەكەت جاساعان ورىنبور شەكارالىق كوميسسياسىنىڭ توراعاسى م.ۆ.لادىجەنسكي شىعىس، باتىس، ورتا وردا بولىكتەرىنىڭ اعا سۇلتاندارى احمەت جانتورينگە، بايمۇحامەد ايشۋاقۇلىنا جانە ارسلان جانتورينگە جولداعان العاشقى بۇيرىقتارى مەن نۇسقاۋلارىندا-اق كەنەسارى قوسىندارىنا بارىپ قايتاتىن تىڭشىلار سانىن كوبەيتۋدى تالاپ ەتتى. 1844 جىلدىڭ 25 قىركۇيەگىندە جازىلعان وسىنداي قۇجاتتا: «قازىردىڭ وزىندە اعا سۇلتان ارسلان جانتوريننەن مالىمەتتەر كەلىپ تۇسكەنى، ەندى احمەت جانتوريننەن كۇتىپ وتىرعانى» تۋرالى ايتىلىپ، كەنەسارى اۋىلدارىنا تاياۋ ماڭداردا كوشىپ-قونىپ جۇرگەن قازاقتاردان، بولماسا ونىڭ سەنىمدى ادامدارىنان شىنايى مالىمەتتەر جيناپ، قۇپيا تۇردە شەكارا كوميسسياسىنىڭ توراعاسىنا حابارلاپ وتىرۋدىڭ قاجەتتىلىگى كورسەتىلىپتى. مۇنداي جۇمىستار ءۇشىن اعا سۇلتاندارعا «قۇرمەتتى ماراپاتتار»، ال «جانسىزدارعا» اقشالاي سىيلىق بەرۋگە ۋادە ەتىلەدى (قرومم. 4-ق.، 1-ت.، 385-ءىس. 52-پ.). وسى نۇسقاۋعا سايكەس اعا سۇلتاندار بارلاۋ جۇرگىزۋگە لايىقتى دەگەن ادامداردى ىرىكتەپ الىپ، كەنەسارى جاساقتارى ورنالاسقان جەرلەرگە جىبەرىپ جاتتى. ولارعا ەشبىر كۇدىك تۋدىرمايتىنداي جەلەۋلەرمەن كوتەرىلىسشىلەر قوسىندارىنا ەنىپ، مىنا جايتتاردى انىقتاۋ جۇكتەلەدى: 1) كەنەسارى اۋىلدارىنداعى ءۇي سانى قانشا؟ 2) اۋىلدارى ءبىر جەردە مە، الدە ءار جەردە مە؟ قونعان ورىندارى قايدا؟ 3) كەنەسارىنىڭ ءۇي-جايى، دۇنيە-مۇلكى قاي اۋىلدارىندا، ولاردى ءبىر جەردە ۇستاي ما، الدە بولەكتەپ پە؟ كىمدەر كۇزەتەدى؟ 4) كەنەسارىنىڭ ءوزى قاي جەردە جانە وعان جاقىن جۇرگەن سۇلتاندار مەن قۇرمەتتى كىسىلەر كىمدەر؟ قاسىندا قانشا ادام بار؟ بارىمتاعا جىبەرىلگەندەرى بار ما؟ بولسا، قانشا كىسى، قاي جاققا جونەلتىلدى، كىم باستاپ كەتتى؟ 5) كەنەسارىنىڭ شەپتەرگە، اسكەري وتريادتارعا، ورىس بوداندىعىنا وتكەن قازاقتارعا قارسى قانداي قيمىل-ارەكەت جاساۋ نيەتتەرى بار؟ 6) ول ءسىبىر جانە ورىنبور وتريادتارىنىڭ شىققانى تۋرالى بىلە مە؟ وعان قارسى قانداي ارەكەت جاساماقشى؟ 7) سۇلتاندار مەن ستارشىنداردان شەپ ماڭىنا شابۋىل جاساۋعا، بارىمتاعا كىمدەردى قولايلايدى، كىمدەردى كوبىرەك جۇمسايدى؟ ولاردىڭ اراسىنان ەڭ سەنىمدى كىسىلەرى كىمدەر؟ 8) شەپ تۇرعىندارى مەن «قىرعىزداردان» بارىمتالاپ العان مال-مۇلىكتەرى قايدا جانە ولار قانداي مولشەردە؟ 9) تۇتقىندار قايدا جانە قالاي ۇستالادى، ولاردى قاشىرىپ جىبەرۋگە قانداي مۇمكىندىكتەر بار؟ 10) كەنەسارىنىڭ اعا سۇلتاندارعا جانە ورداداعى وزگە دە اكىمشىلىك شەن يەلەرى مەن قۇرمەتتى كىسىلەرىنە پىكىرى قانداي؟ 11) وسىنداي كىسىلەرمەن استىرتىن بايلانىستارى بار ما؟ ورىس بوداندىعىنا وتكەن، اكىمشىلىككە جاقىن «قىرعىزدار» اراسىنان شەپتە جانە ورىنبوردىڭ ىشىندە بولىپ جاتقان جايتتاردى جاسىرىن جەتكىزىپ تۇراتىن كىسىلەرى بار ما؟ 12) كەنەسارىنىڭ ءوزى قاي جەردى قىستاماق؟ قىستاۋدا ءۇي-ورمانىمەن بولا ما، جوق سالت باسى ما؟ 13) ونىڭ ءمىنىس اتتارى، اسىرەسە، ۇرىسقا دايارلانعان كولىكتەرىنىڭ كۇيى قالاي؟ 14) وق-ءدارى مەن مىلتىقتى قايدان جانە قانداي باعاعا الادى؟ (قرومم. 4-ق.، 1-ت.، 385-ءىس. 5-10-پ.پ.).
بارلاۋشىلار، اسىرەسە، مىڭباي مەن ۇمبەت نۇسقاۋدا كورسەتىلگەن ون ءتورت باپ بويىنشا تولىق مالىمەتتەر جەتكىزەدى. سوڭعىلارى كەنەسارى اۋىلى قاراقۇمنىڭ «قاراسۇڭگىر-تۇزداق» اتالاتىن قۇدىعىندا، ونىڭ وتباسى، دۇنيە-مۇلكى، ءوزى دە وسىندا، ورداسى اۋىلدىڭ ناق ورتاسىندا، جانىندا جۇرگەندەر شوقپىت، قۇدايمەندە، ەرجان جانە ناۋرىزباي سۇلتاندار، جەكە، جانايدار، سۇتەن جانە شوقپار باتىرلار بار دەپ حابارلايدى.
وسىنداي مالىمەتتەر نەگىزىندە ورىنبوردا كەنەسارى جاساقتارىنىڭ ءىس-قيمىلى، ءبىر جەردەن ەكىنشى جەرگە قوزعالۋى، اسكەري قارىمى قالت جىبەرمەي قاداعالانادى. اعا سۇلتاندار كەنەسارى مەن ورىنبور اكىمشىلىگى اراسىنداعى قاتىناستاردى ۋشىقتىرۋعا، ءسويتىپ، كەنەسارىمەن كەلىسسوز جۇرگىزۋگە مۇمكىندىك بەرمەۋگە بارىنشا كۇش سالادى. بايمۇحامەد ايشۋاقۇلى، اسىرەسە، كەنەسارىنىڭ ورتا ازيا حاندىقتارىمەن بايلانىسى بارلىعى تۋرالى حاباردى تىكەلەي لادىجەنسكيگە جەتكىزىپ، كوتەرىلىستى كۇشپەن باسۋ كەرەكتىگىنە اقىل-كەڭەس بەرەدى. ونىڭ جوعارىدا ايتىلعان جۇمىر ىزمۇحامەدۇلى دەگەن تىڭشىسى قارۋ-جاراققا ايىرباستاۋ ءۇشىن 1100 قوي ايداتقانىن جانە وعان قوسا كەنەسارىنىڭ حيۋا حانىنا 30 جورعا، 2 تۇتقىن ورىستى ءبىر وكىلىمەن بىرگە جىبەرگەنىن، حاننان «ورىستارعا قارسى تۇرۋ ءۇشىن» دەپ ەكى زەڭبىرەك، ەكى ءجۇز شامحال (مىلتىق) سۇراتقانىن ەستيدى (قرومم. 4-ق.، 1-ت.، 385-ءىس. 245-پ).
وسى دەرەكتەردى بايمۇحامەد سۇلتان ورىنبور شەكارالىق كوميسسياسىنا جەتكىزىپ، كەنەسارىنىڭ سوزدەرىنە دە، ەلشىلەرىنە دە سەنبەۋگە ۇگىتتەيدى. وتارشىلداردى كەنەسارىنىڭ ورتا ازيا حاندىقتارىمەن قاتىناسى بارلىعى اسا ابىرجىتتى. پاتشا وكىمەتى بارلاۋ مەن تىڭشىلىق قىزمەتتى ورىستەتە وتىرىپ، 1845 جىلدان باستاپ كوتەرىلىستى تەزىرەك جانشۋ قامىنا كوشەدى. بىراق 1845 ج. ۇلى ءجۇز سۇلتاندارى مەن بيلەرىنىڭ رەسەيگە بودان بولۋدى قابىلداۋى كوتەرىلىسشىلەردىڭ جاعدايىن اۋىرلاتا ءتۇستى. پاتشا وكىمەتى ۇلى ءجۇز قازاقتارى مەن الاتاۋ قىرعىزدارىنىڭ كوتەرىلىسشىلەر قاتارىنا قوسىلماۋى جونىندە سان الۋان ايلا-امالداردى قولداندى. گەنەرال-مايور ۆيشنەۆسكي ورتا ءجۇزدىڭ اياگوز، قارقارالى، كوكپەكتى وكرۋگتەرىنىڭ اعا سۇلتاندارىن كەنەسارىعا قارسى كۇرەسكە تارتتى.
1846 جىلدىڭ باس كەزىندە كەنەسارى بالقاش پەن ىلە وزەنى ماڭىنا قونىس اۋداردى. الايدا وسى ۋاقىتتان باستاپ كەنەسارىنىڭ وپات بولۋىنا دەيىنگى كوتەرىلىستىڭ سوڭعى كەزەڭى تۋرالى زەرتتەۋلەردە بىرىزدىلىك جوق. ە.ب.بەكماحانوۆ پەن ج.قاسىمباەۆتىڭ ەڭبەكتەرىندە پاتشالىق رەسەيدىڭ الاتاۋ قىرعىزدارى مەن قوقان حاندىعىنىڭ كۇشتەرىن كەنەسارىعا قارسى باعىتتاۋداعى ارەكەتتەرى نانىمدى دەرەكتەر نەگىزىندە قاراستىرىلعان (بەكماحانوۆ ە. قازاقستان ءحىح عاسىردىڭ 20-40-جىلدارىندا. ا.، 1994. 335-ب.; قاسىمباەۆ ج. كەنەسارى حان. ا.، 1993.). ە.ب.بەكماحانوۆ ورىس اسكەري شەندەرى مەن قىرعىزدار اراسىندا تىكەلەي بايلانىس ورناتىلعانى، جاساۋىل نيۋحالوۆتىڭ قىرعىز بيلەرىنە حات جولداپ، كەنەسارىعا قارسى بىرلەسىپ كۇرەسۋگە شاقىرعانى تۋرالى قۇجاتتاردى كەلتىرەدى.
حح عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە، ياعني 1923 جىلى الاش زيالىلارى تاشكەنتتە «كەنەسارى-ناۋرىزباي» جانە «قىز جىبەك» قيسسالارىن بىرىكتىرىپ كىتاپ ەتىپ شىعارعان. ونى قۇراستىرعان جانە تۇسىنىكتەرىن جازعان – بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، اۋىز ادەبيەتىن زەرتتەۋشى حالەل دوسمۇحامەدوۆ. زەرتتەۋشى، اسىرەسە، «كەنەسارى-ناۋرىزباي» قيسساسىنىڭ اۆتورى نىسانباي اقىننىڭ سوزدەرىنە جانە كەنەسارى ومىرىنە بايلانىستى كەڭىرەك تۇسىنىكتەمە بەرگەن. اۆتور كەنەسارى باستاعان كوتەرىلىستىڭ سوڭعى كۇندەرىنە كەڭىرەك توقتادى. كەنەسارىنىڭ قىرعىزدارمەن بولعان سوعىسىنا بىلايشا توقتاعان: «كەنەسارى اۋەلى قازاققا جاقىن وتىرعان قوسشى مەن سولتىنى شاپقان. ونان كەيىن سارباعىشتى شاپقان. 1846 جىلى وسى كۇنگى بىشپەكتىڭ توڭىرەگىندە ءبىر ۇلكەن سوعىس بولعان. كەلە جاتقان كەنەسارىنى توقتاتام دەپ، سارباعىش قالپاق باتىر كوپ قولمەن بىشپەكتىڭ توڭىرەگىندە كەنەسارىعا جولىققان. كوپ قىرعىن بولعان. سوعىستا قالپاق ولگەن. قىرعىزدار جەڭىلىپ قاشقان. ەكىنشى ۇلكەن سوعىس 1847 جىلى كوكتەمدە بولعان. كەنەسارى كوپ قولمەن كەلىپ، كەكىلىك تاۋىنا ورداسىن تىگىپ، الاتاۋدىڭ تەرىسكەي جاعىنداعى قىرعىزداردى شابا باستاعان. سوعىستىڭ مىقتى بولعان ورنى – سامسى (شامشى) اسۋى، ەرجاننىڭ قولعا تۇسكەن جەرى دە وسى سامسى اسۋى» (دوسمۇحامەدوۆ ح. كەنەسارىنىڭ سوڭعى كۇندەرى. // «جالىن»، 1994. №9-10. 228-294-بب.).
كەنەسارى ۇلىتاۋدان، كىشىتاۋدان، ىلە وزەنىنىڭ بالقاشقا قۇيار جەرىندەگى «قاماۋعا» اۋىپ بارعان. كەنەسارى «قاماۋدا» جاتقاندا 1846 جىلى اياگوزدەن كەنەسارىعا قارسى پاتشا ۇكىمەتى اسكەر جىبەرەدى. اسكەردىڭ باستىعى نيۋحالوۆ دەگەن جاساۋىل بولادى. كەنەسارى «قاماۋدى» تاستاپ، شۋعا قاراي ورلەيدى. نيۋحالوۆ قىزىلاعاشتا جاتىپ، قىرعىزدىڭ ماناپتارىنا حات جازادى: 1. بۇعى رۋىنان بورانباي بايمۇراتۇلىنا; 2. سارباعىشتى بيلەپ تۇرعان ورمان نيازبەكۇلىنا; 3. سولتى رۋىن بيلەپ تۇرعان مانابى جانعاراش ەسقوجاۇلىنا. ول حاتتا «كەنەسارىعا كونبەڭدەر، كەنەسارىنى جويىڭدار. كەنەسارى – سەندەردىڭ دە، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ دە دۇشپانى. پاتشا ۇكىمەتى سىزدەرگە جاردەمدەسەتىن بولادى» دەگەن مازمۇندا (نەدزۆەتسسكي ۆ.ە. پامياتنايا كنيجكا ي ادرەس-كالەندار سەميرەچەنسكوي وبلاستي نا 1905 گ. ۆەرنىي، 1905. س.11.).
سونىمەن قاتار ح.دوسمۇحامەدوۆ كەنەسارى مەن ناۋرىزبايدىڭ قالاي قىرعىزدار قولىنا تۇسكەنىن بىلايشا جازادى. كەكىلىك سەڭگىردە قازاقتار بىتىراپ، جان-جاققا قاشىپ كەتەدى. كەنەسارى مەن ناۋرىزباي دا قاشقان. قىرعىزدار قۋىپ، شۋدىڭ كۇنشىعىس جاعىنداعى كەكىلىكتەن ون-ون بەس شاقىرىمداي جەردەگى المالى ساي، ياكي سۋ المان دەگەن جەردە اتى تۇرىپ قالعان كەنەسارىنى ۇستاپ العان. ناۋرىزباي دا سول شامادا كەنەسارىدان بولەك ۇستالعان. تورەلەردى اتقا مىنگىزىپ، قىرعىزدار تاۋ ىشىندەگى ەلىنە اپارادى. وزدەرىن بولەك ءۇي تىگىپ بەرىپ، قۇرمەتپەن سىيلايدى. كەنەسارى، ناۋرىزبايدىڭ جاتقان ءۇيى جولبا دەگەن قىرعىزدىڭ ءۇيى ەكەن. وسى ۇيدە تورەلەر جەتى كۇن جاتقان. كەنەسارىنى سارباعىش تاستانبەك بالالارى، ناۋرىزبايدى سارباعىش تىلەۋقابىل بالالارى جابىلىپ ولتىرگەن. ەكەۋى ەكى بولەك قويىلعان. كەنەسارى بوردى دەگەن سايعا كومىلگەن. بوردى توقماقتان جيىرما بەس شاقىرىمداي بۋامعا جۇرەتىن قارا جولدىڭ وڭ جاعى بولادى. ناۋرىزبايدىڭ قايدا كومىلگەنى ءالى انىق ەمەس (دوسمۇحامەدوۆ ح. كەنەسارىنىڭ سوڭعى كۇندەرى («جالىن»، 1994. №9-10. 290-294-بب.).
كەنەسارى كوتەرىلىسىنىڭ كەيبىر قىرلارىن اشا تۇسۋدە ءا.دىلىباەۆتىڭ ەڭبەگىنىڭ ورنى ەرەكشە. 1949 جىلى كەنەسارىنىڭ قىرعىزدارمەن سوڭعى رەت ۇرىس جاساعان جەرلەرىن جاياۋ ارالاعان. وقيعاعا قاتىسقان باتىرلاردىڭ ۇرپاقتارىنان كوپتەگەن اڭگىمەلەر جازىپ الادى. قولجازباداعى ماعلۇماتتار ۇزاق جىلدار بويى عىلىمي اينالىمعا تارتىلماي كەلدى. ءا.دىلىباەۆ جيناستىرعان ماتەريالدار تەك 1999 جىلى جارىق كوردى. قورداي اۋدانىنىڭ «تالاپتى» كولحوزىنىڭ سولتۇستىك جاعىندا جاتقان ءبىر قىرقا بولادى. ول جەردى بۇرىن حالىق «كەنە حاننىڭ اق قىرقاسى» دەپ اتايدى ەكەن. ول تۋرالى نۇرپا تولەبايۇلى دەگەن اقساقال بىلاي دەيدى: «ەل جايلاۋدان ءتۇسىپ، شۋدىڭ بويىندا وتىرعان كەز ەكەن، ءبىر كۇنى ەرتەڭ-ەرتە اق قىرقاعا تولعان اق ءۇي قونىپ قالىپتى. سويتسە، ول كەنە حاننىڭ اۋىلى ەكەن. قوردايدان تۇندە اسىپ، سول جەرگە كەلىپ قونعان ەكەن. ءبىرازدان كەيىن اۋىلعا جاساۋىلدار كەلىپتى. مەنىڭ اكەم قاسىنا كىسى ەرتىپ، ەرۋلىككە سويىس الىپ، حاننىڭ اۋىلىنا بارىپتى. ولاردى قوناقۇيگە ءتۇسىرىپتى. ءبىر كەزدە: «حان شاقىرادى»، – دەپ ەكى جىگىت كەلىپ، ولاردى ەرتىپ، حاننىڭ ۇيىنە الىپ كىرىپتى. سالەمدەسىپ، ءجون سۇراپ بولعاسىن كەنە حان: «جانتاي، ورماندارمەن ۇرىسايىن دەگەن جوق ەدىم. «ەل بولايىق» دەگەنگە كونبەدى. جاۋعا قوسىلدى. ەلشىمدى بايلاپ، ۇرلىعىن بىلاي ىستەپ جاتىر. كىنا وزدەرىندە، ەرتەڭ ەلىن شابامىن. دۋلات بالاسى، ىرگەلى ەل ەدىڭدەر، كوزدەرىڭمەن كورىپ، ولجالارىڭدى الىڭدار»، – دەپتى. بىشپەكتىڭ قاسىندا قىرعىزدارمەن سوعىس بولىپ، قىرعىزدار قولى جەڭىلىپ قاشىپتى. تۇسكەن ولجانى حان ەلگە تاراتىپ بەرىپتى دە تەرىسكەيگە قايتا كوشىپ كەتىپتى دەپ مەنىڭ اكەم سونىڭ ىشىندە بولىپ، ولجا العان اڭگىمەلەرىن ايتىپ وتىرار ەدى. كەنە حاننىڭ تۋ تىككەن جەرى مايتوبە بولعان. مەن ول مايتوبەنى جانە المالى مەن سۋالمان سايلارىن ادەيىلەپ بارىپ كوردىم. مايتوبە، شۋ وزەنىنىڭ بويىنداعى كىشىلەۋ توبە. وڭ جاعىنان 1-2 شاقىرىمداي جەردە ارىندى شۋ اعىپ جاتىر. ودان ارى شىعىستان وڭعا تارتىپ، باتىسقا قاراي كەتكەن قىرعىزدىڭ الاتاۋى تۇر. ونىڭ توسىنەن قۇلاي اققان قىزىلسۋ، سامسى، ت.ب. سۋلار شۋعا قۇيىپ جاتىر. مايتوبەنىڭ تەرىستىك شىعىسىنا تيە كەكىلىك تاۋىنىڭ بيىگى «اۋليە شوقى» تۇر. باتىس جاق باۋرايىندا چاپاەۆ اتىنداعى كولحوز بار. ونىڭ باتىسىندا شۋعا كەلىپ تىرەلگەن ۇلكەن ساي جاتىر. ول ساي قازىر قاراقوڭىز سايى دەپ اتالادى. شۋدان باستاپ تەرىستىككە قاراي شالقايا سول قاراقوڭىز سايىمەن 11-12 شاقىرىمداي جۇرگەندە ۇلكەن ەكى تاراۋ بولادى. سونىڭ ءبىرىنشىسىن «المالى ساي» نەمەسە جاي عانا «سۋالمان» دەپ اتايدى. ول ەكى سايدىڭ ءىشى تولعان قالىڭ اعاش، اعىن سۋى بار. كەنەسارى مەن ناۋرىزباي سول المالىنىڭ ىشىندە قولعا تۇسكەن (دىلىباەۆ ءا. اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرى مەن زەرتتەۋ ماقالالار. الماتى، 1999. 85-88-بب.). ءا.دىلىباەۆ كەنەسارىنىڭ جورىعى كەزىندە قىرعىزداردىڭ شۋ وزەنىن بوگەپ، قازاق جاساعىن سۋسىز قالدىردى دەيتىن كەيبىر مالىمەتتەردى دە تەرىسكە شىعارىپ، ونىڭ سەبەبىن ايقىن دالەلدەرمەن كورسەتىپ بەرەدى. كەيبىر اڭگىمەلەردە: «ماناپتار شۋدى ءبولىپ جىبەرىپ، كەنەسارىنىڭ جاساعىن سۋسىز تاستاپتى» دەيدى. ونىڭ ەشبىر شىندىققا سىيار جەرى جوق. مەن شۋ بويىمەن ورلەپ مايتوبەدەن جوعارى 50-60 شاقىرىم جەردەگى «كولوس» كولحوزىنا جانە ودان دا ارى باردىم. ول ارادا شۋدى بۇرعان جانە بۇراتىنداي ەشبىر ارنا نەمەسە ىڭعايلى جەر جوق. شۋدىڭ وڭ جاعى قايقى، كوتەرىڭكى دوڭەس بولىپ كەتەدى. ول جاققا شۋدى بۇردى دەۋشىلىك – تەك جەر جاعدايىن بىلمەۋشىلىكتىڭ اسەرى. «سول جاققا بۇردى» – دەۋگە تاعى بولمايدى، ويتكەنى ول جاعى بۋامنان باستاپ، مايتوبەگە دەيىن شۋدى جاناي جارىسا جاتقان تاۋ بولادى. ال سونىمەن قاتار تاۋدان قۇلاپ، اتىرىلا اعىپ، تاس اعىزىپ جاتقان ارىندى شۋدى اعىزباي بايلاپ قويدى دەۋ ءتىپتى قۇلاققا كىرەتىن ەمەس. ونى ءتىپتى وسى كۇنگى تەحنيكالىق ءداۋىردىڭ وزىندە ىستەۋگە بولمايدى. سوندىقتان «شۋدى بايلاپ، سۋسىز قالدىردى» دەۋشىلىك – جەر جاعدايىن بىلمەي ايتىپ جۇرگەندەردىڭ ءسوزى. «قازاق سسر-نىڭ تاريحىندا دا» سونداي ەتىپ كورسەتىلگەن، بۇل دۇرىس ەمەس دەپ جازادى (دىلىباەۆ ءا. اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرى مەن زەرتتەۋ ماقالالار. الماتى، 1999. 88-89-بب.).
ادەبيەتشى-عالىم ە.ىسمايىلوۆ تاريحي جىرلارعا سۇيەنىپ جانە مۇراعات دەرەكتەرى مەن 1917 جىلعا دەيىن جارىق كورگەن ورىس زەرتتەۋشىلەرىنىڭ ەڭبەكتەرىن پايدالانا وتىرىپ، كەنەسارى باستاعان كوتەرىلىستى جان-جاقتى سيپاتتاعان. عالىم قاليجان بەكحوجينمەن بىرىگە وتىرىپ، 1941 جىلى كەنەسارى، ناۋرىزباي جانە ولاردىڭ باتىرلارى جايىنداعى جىر-داستاندار مەن اڭىز-اڭگىمەلەر جيناعىن باسپاعا ازىرلەگەن. زەرتتەۋ سول كەزدە ەش جەردە جاريالانباي، تەك 1948 جىلى «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا» كەنەسارى، ناۋرىزبايعا ارنالعان ءVىىى بولىمىندە عانا كىشىگىرىم ءۇزىندى رەتىندە بەرىلگەن. عالىمنىڭ ءوز قولىمەن جازعان 275 بەتتەن تۇراتىن قولجازباسى ورتالىق عىلىمي كىتاپحانانىڭ قولجازبالار قورىندا ساقتاۋلى. ە.ىسمايىلوۆ كەنەسارى باستاعان كوتەرىلىستىڭ تاريحي ماڭىزىنىڭ زور ەكەندىگىن بايقاتىپ، ءوز ويىن بىلاي دەپ باياندايدى: «كەنەسارى باستاعان قازاق حالقىنىڭ كوتەرىلىسى رەسەيدىڭ قاتال، رەاكتسياشىل پاتشاسى نيكولاي ءى-ءدىڭ مونارحياسىن ورتا ازياداعى تەگەۋرىندى كۇشىمەن ون جىل بويى سىلكىندىرە، ۇرەيلەندىرە بىلگەن بۇل ۇلى زور قوزعالىستى تاريح بەتىندە جوققا ساناۋ تاريحتى تانۋداعى توپاستىق ەكەندىگىن مويىنداۋ كەرەك» (ىسمايىلوۆ ە. كەنەسارى-ناۋرىزباي باستاعان حالىق كوتەرىلىسى. الماتى، 1941. وعك-نىڭ قولجازبالار قورى. 1328 بۋما. 2-3-بب. ). مىنە، اۆتوردىڭ سول كەزدەگى قوعامدىق ويدى قورىقپاي، ۇلتتىق تاريحتى وبەكتيۆتى تۇردە جازۋعا تىرىسۋى ونىڭ ەڭبەگىنىڭ قۇندىلىعىن ارتتىرا تۇسەدى. عالىم «كەنەسارى-ناۋرىزباي باستاعان كۇرەستى قازاق حالقىنىڭ ۇلت-ازاتتىق كۇرەسى دەۋگە بولا ما؟ مۇنى وسى ۋاقىتقا دەيىن قالاي ءتۇسىنىپ كەلدىك؟» دەگەن سۇراقتار قويا وتىرىپ، بۇل كوتەرىلىستى باعالاۋداعى ءۇش ءتۇرلى كوزقاراس بار ەكەندىگىن ايتادى.
ءبىرىنشى كوزقاراس – سول زامانداعى بۋرجۋازياشىل-شوۆينيست تاريحشىلاردىڭ، پاتشا شەنەۋنىكتەرىنىڭ كەنەسارى ۇرى، ەل توناۋشى، بارىمتاشى «شايكىلەر» توبى دەگەن. بۇل كوزقاراستى وسى زاماندا دا جاڭارتىپ، بىراق ءتۇرلى اۋىر، جامان سوزدەرمەن بوياپ جاقتاۋشىلار تابىلادى. بۇل جونىندە ياكۋنيننىڭ «بولشەۆيك كازاحستانا» جۋرنالىنىڭ 1939 جىلى 8-سانىندا باسىلعان ماقالاسىن ايتۋعا بولادى. مۇندا ول كەنەسارى ەل توناعىش «شايكىلەر» توبى، حاندىققا، شەنگە وكپەلەگىش، ارعى تەگى حان بولىپ ەدى، تەگى جاماننان جاقسى ادام شىقپايدى، سوندىقتان مۇنىڭ قوزعالىسى حالىقتىكى ەمەس، فەودالدىق قوزعالىس دەيدى.
ەكىنشى پىكىر – بۋرجۋازياشىل-ۇلتشىلداردىڭ پىكىرى. بۇلار ءوز پىكىرىن 1934 جىلى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «حان كەنە» پەساسى قويىلعان كەزدە اشىق ايتتى. كەنەسارى سياقتى قاناۋشى تاپتان، حان تۇقىمىنان شىققان الاياق ۇرى ارقىلى قازاق حالقىنىڭ كۇرەسىن كورسەتەمىن دەۋ – الجاسقاندىق. كەنەسارىنى دارىپتەۋشىلەر حاندى ارمان ەتۋشىلەر دەگەن پروۆاكاتسيالىق وسەكتەرىن تاراتىپ، قاستىق نيەتپەن پەسانى ساحناعا قويۋدى توقتاتتىردى. كەنەسارى-ناۋرىزبايدىڭ ەرلىك ارەكەتىن ساحنادان كورىپ، سۇيسىنە قول شاپالاقتاۋشى جۇرتشىلىقتى – ۇلتشىلدىق، وبىۆاتەلدىك دەپ سوكتى (سەيفۋللين، قابىلوۆ، ت.ب.; سوندا 6-ب.).
كەلەسى ءۇشىنشى پىكىر ايتىلعان 5-بەت جىرتىپ الىنعان. دەگەنمەن 6-بەتكە وتكەندە اۆتور كەنەسارىنى ايبىندى باتىر، حالىقتىڭ شىن قامقورى، دوسى بولعان ەرلەر دەپ باعالايتىن پىكىر تۋرالى ايتادى. ءارى قاراي ءوزىمىز وسى ءۇشىنشى پىكىردى قۋاتتايتىن بولعاندىقتان، وسىنى كەڭىرەك تۇسىندىرەيىك، – دەپ، كەنەسارى كوتەرىلىسىن سيپاتتاۋعا كىرىسىپ، كوتەرىلىستى تۋدىرعان تاريحي-قوعامدىق سەبەپتەرىنىڭ باستىلارىنا توقتالادى (سوندا. 10-20-بب.). سونىمەن قاتار زەرتتەۋشى سالىستىرۋ بارىسىندا كەنەسارى كوتەرىلىسى بۇعان دەيىنگى بولعان كوتەرىلىستەردەن اۋماعى كەڭ جانە قازاقستاننىڭ نەگىزگى ايماقتارىن قامتىدى دەپ، قاي ايماقتار قاتىسقاندىعىن ايتادى. بۇكىل قازاق دالاسى كەنەسارىعا تىلەكتەس بولدى، ءار اۋىل، ءار ءۇي كەنەسارىنىڭ قورعانى بولدى. سوندىقتان كوتەرىلىس بىردەن تەز قاناتتانىپ، ۇلت-ازاتتىق جولىنداعى بۇكىل قازاق دالاسىنىڭ زور حالىقتىق قوزعالىسىنا اينالدى، – دەپ ورىندى تۇجىرىمدايدى. كەنەسارى قىرعىزدار قولىنان مەرت بولعاننان كەيىن، رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارلاۋىنا قارسى كۇرەستى ونىڭ ۇلدارى جاپار مەن سىزدىق سۇلتاندار جالعاستىردى. سىزدىق سۇلتان رەسەي بيلىگىنە قارسى جيىرما جىلعا جۋىق ات ۇستىنەن تۇسپەي كۇرەسە ءبىلدى.
راشيد ورازوۆ،
ش.ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى
تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ
عىلىمي قىزمەتكەرى،
«انا ءتىلى».
