Osynaý ótpeli kezeńde qoǵamdaǵy bolyp jatqan ózgerister, saıası kózqarastarǵa baılanysty árbir mektep deńgeıindegi balalar qazaq eliniń tarıhyn, salt-dástúrin, eldigin tanyp, sanasyna túıip, ata- babalarymyzdan qalǵan muralardy, qazaq mádenıetin keıingi urpaqqa jetkize bilýi úshin ulttyq dúnıe tanymdy qalyptastyrýymyz qajet.
Epos, jyrlarmen sýsyndap óspegen qazaq balasynan júrekti, baısaldy, namysshyl, patrıottyq sezimge baı urpaq shyǵýy ekitalaı…
Tarıhta qazaqtyń jaýyngerlik dástúri, qazaq halqynyń kóshpeli tirshiligine, qoǵamdyq qurylym ereksheligine baılanysty qarastyrylǵan. Qazaq halqy ǵasyrlar boıy kúni keshege deıin jaýgershilik jaǵdaıda ómir súrip, óz elin, jerin, táýelsizdigin únemi qorǵap otyrýǵa májbúr bolǵan. Áıeldi kúńdikke, erlerdi quldyqqa jibermeı, at ústinde kún keship, baıraqty jeńis tuǵyrynan túsirmeı eldigimizge jetýimizge sińirgen eńbegi qanshama deseńshi…
XVII-XVIII ǵ. ómir súrgen tarıhı tulǵalar: Abylaı, Qabanbaı, Bógenbaı, Naýryzbaı, Baıan, Raıymbek, Hankeldi, Malaısary syndy halqy úshin erliktiń óshpes izin qaldyrǵan batyrlardyń erlik isteriniń qaınar kózi - elin, jerin súıý, halqynyń ar- namysyn qorǵaý, memlekettik táýelsizdikti saqtaý edi.
El taǵdyry synǵa túsken jaýgershilik zamandarda bıleri batyrlarmen qatar atqa qonyp, qaramaǵyndaǵy taıpalastarynan jasaq quryp, memleket tutastyǵyn, urpaq azattyǵyn qorǵaýǵa uıytqy bolyp ári qolbasshylyq qyzmetin atqarǵan.
Al XVIII ǵ. batyrlardyń erlik, batyrlyq ónegeleriniń túp – tarıhy V—VII ǵ. Kúltegin, IX ǵ. Qorqyt ata, XIV- XVI ǵ. Altyn Orda dáýirindegi túrki jurtynyń jaýyngerlik dástúrlerinen bastaý alady.
Ásirese XVIII ǵ. Sh. Ýálıhanov «Abylaı ǵasyry – erliktiń ǵasyry» dep atap kórsetti. Qazirgi mektep jasyndaǵy balalarǵa urpaqty erlikke baýlý maqsatynda paıdalanýdy tıimdi dep bilemiz.
Qazaq jigitteri eliniń amandyǵyn, jeriniń bútindigin at jalynda júrip qorǵasa, qazaq qyzdary tal besikke asylyp otyryp-aq ulttyń mádenı-rýhanı tutastyǵyn qamtamasyz etken. Árbir uzatylǵan qyz ózi shyqqan ortanyń tilin, dástúrin, án – kúıin, ańyz áńgimesin, qol ónerin, taǵam daıyndaý tásilin, moraldyq – etnıkalyq normalaryn kelin bolyp túsken ortaǵa darytyp otyrǵan.
Adamzat tarıhyndaǵy myń – myńdaǵan soǵystar men maıdandar kezinde kıim qorǵanysh quraly bolǵan.
Epos, batyrlar jyryna kóz tastasaq, aq beren, saýyt, kóbe, jalańqat, zere, kireýke, torǵaýyt, qattama degen sózder kóptep kezdesedi. Olar batyrlardyń kıimderi. Batyrlyq jyrlar, dastandar, epostar jalpy aýyz ádebıetine úńilsek, batyrlarymyzdyń basynda dýlyǵa, arqasynda jyǵa, júrek tusynda sharaına, ústinde saýyt, sadaq, jebe, naızasy, qol shoqpary, belinde oqshantaıly beldik bolǵan.
Kıim – keshekte tarıhtyń izi, ýaqyt taby jatady. Jaýyngerlerdiń kıimderi ata – babalarymyzdyń jaýynger, jaýger, batyr, jaý júrek halyq bolǵanyn kórsetedi.
Óıtkeni sol zamandaǵy halyqtyń kúıbeń tirshiligi únemi attyń jalynda, túıeniń qamynda júrgenin, jaıma – shýaq, mamyrajaı júre almaǵandyǵyn kórsetedi. Tobylǵyny jastanyp, qý tolaǵaı bastanyp ómir súrgen.
Osynaý ulanǵaıyr eldi mekendi kóz tigýshi suǵanaqtardan qorǵap qalý babalarymyzǵa ońaı túspegen.
Sol úshin «Aq taban shubyryndy, alqa kól sulama» da boldy.
JAÝGERShILIK ZAMANYNDA QOLDANYLǴAN SAÝYT, BAS KIIM, BELDEMShE, KEZDEME, DORBA, TÝDYŃ TÚRLERI JÁNE SOǴYS KEZINDE QOLDANYLǴAN TERMINDER
ALAMAN JORYQ KIIMI – Alaman joryq kıimi atalatyn quıaqty jasaý úshin 200-600 deıin temir kesindiler qajet bolǵan. Quıaq sózi epostarda, tarıhı kórkem shyǵarmalarda kezdesedi.
Beldemshe quıaq sebildi, Beline tartyp aldy, — deıdi. Sharaına degen sebildi, Júrek basyna qoıdy, — deıdi. Dýlyǵa degen sebildi, Súıek basqa kıgen,- deıdi.
(Kóketaıdyń ertegisi)
ALǴYNShY – Sholýshy, ásirese soǵys jaǵaıynan aldyn jaý betin sholýshy.
Alǵynshy bolyp barǵan Sataı men Tańsyq túıege sekseýil artyp jatqan bir qazaqty ustap alyp sóılesken.
(Qazybek bı. Túptuqııannan ózime sheıin)
ALTYN QALPAQ – Altynnan jasalǵan dýlyǵanyń bir túri.
Altyn qalpaq dýlyǵa, shekesinde jarqyldap.
(Qobylandy)
AIMAÝYT – Asyl bolattan soǵylǵan usaq shynjyr torly saýyt. Batyrlardyń urysqa kıetin kıimi. Ony qylysh kespeıdi, naıza tespeıdi. Soǵýy qıyn bolǵandyqtan óte qymbat baǵalanyp, kez kelgen batyrdyń qolyna túse bermegen. Aımaýyttyń shynjyr tory denege batpaý úshin ishinen kıiz kebenek kıedi.
Sadaqkerdiń belgisi, Toǵyz qabat aq saýyt, Toqsan torly aımaýyt, Úskideı ótip teskeni.
(Shaqshaq Jánibek batyr, 112 b)
AQ ALMAS – Aq semser, ótkir qylysh, narkesken.
Qurtqa sulý batyrǵa, Qaraǵaıdaı naıza saptatty, Almas qylysh soqtyryp, Kúmisten qynyn shaqtatty.
(«Qobylandy batyr», Aqsaýyt, 1 t. 27 b)
AQ KÓBE – Batyrlar kıer aq saýyttyń kóp túımeli túri.
Toqsan baýly aq kóbe, Toǵysqan jerde kıgenmin.
Bul batyrlar kıgen aq saýyttyń kóp túımeli túri. Qazaq ádebıetinde kezdesetin saýyt túrleri: badana, beren, zere, kóbe, kireýke, torǵaýyt.
(Qydyrbek Balǵabek. Túgel sózdiń túbi bir)
ALA BILEK – Sadaq oǵynyń bir túri.
Alabilek, saıgez, sur jebe, jezaıyr, qaljýyr bári de sadaqqa salynar oqtyń túrleri.
(Qydyrbek Balǵabek. Túgel sózdiń túbi bir)
ALǴYNShY – sholýshy, ásirese soǵys jaǵjaıynda aldyńǵy jaý betin sholýshy.
Alǵynshy bolyp barǵan Sataı men Tańsyq túıege sekseýil artyp jatqan bir qazaqty ustap alyp sóıletken.
(Qazybek Bek. Túptuqııańnan ózime sheıin)
ALAKÓDEK – Alańǵasarlaý, esh nárseni eleń qylmaıtyn, aq kóńildikke jaqyndaý,biraq istiń barysyn baıyptaı qoımaıtyn adamǵa da aıtylady. Naǵyz alańǵasarlyqtan alysyraq.
«Batyr ańǵal, er kódek. Kódek te sol eleńsizdeý batyr, biraq qalaı da keleńsiz emes.
ANT – qatty, turaqsyz, ońbaǵan degen maǵynaǵa keledi.
Elden shyqqan bilimsiz ant eken dep, El – jurty Qarabaıǵa ópkeledi.
(Batyrlar jyry)
BEREN –1. Bolattan jasalǵan batyrlar kıimi. Bolat taqtalary astaryna ish jaǵynan bekitilgen taqtaly saýyt.
Naýryzbaı asyl berenmen, on eki myń áskermen. Taǵy attandy kemerden, zeńbiregin asyrdy. Abylaı aspas kezeńnen. Qara balta solqylyq, ańǵarynan shań asty.
(Abylaı han, Aıqap)
2. Asyl bolattan jasalǵan semser nemese qylyshty da (kezdik, pyshaqty da) beren dep ataǵan.
Qynabynan sýyryp, qolyna aldy berendi, Keregede aq beren, Muny da belge shalady.
(R. Syzdyq, Sózder sóıleıdi)
Qazaq baqsyladynyń oıyny keıde kóbinese baqsylyq oıyn – saryn retinde aıtylǵan. Olar ózderiniń jynyn keıde «Jeńsiz beren kıingen, lashyn qustaı túıilgen – dep jyrǵa qosady.
(M. Ǵabdýllın. Qazaq aýyz ádebıeti)
BAǴYRYM – Baýyr, aýyspaly maǵynada júrek.
Kóne jáne orta ǵasyrlardaǵy túrik ádebıeti men folklorynda baǵyrym ezildi, baýyrym para boldy jáne t.b. sol sııaqty sóz tirkesteri qaıǵyly, qasiretti jaǵdaılardy bildiredi.
BADANA – Batyrlardyń soǵysta kıetin qorǵanys kıimi. Saqına torly bolat saýyt. Onyń etek, jeńi uzyn da, qysqa da bolýy múmkin. Qazaq aýyz ádebıetinde shyǵyrshyqty kireýke saýyttyń kózine asyl temirden dóńgelek japyraq bastyryp soǵylǵan túrik badana nemese badana kózdi kireýke dep ataǵan.
Badanamdy basa bókterip, qasyma jattan joldas ertip, kún- tún demeı júrgenim.
(Mahambet, Ul týsa)
BADANA KÓZDI – Batyrdyń kıetin saýyty men er – turman ábzelderine salynǵan áshekeı tastar ne quıyp jasalǵan metal kózsheler.
Tólegen inisi Sansyzbaıǵa, badana kózdi kireýke, toǵyz qabat kók saýyt, Saǵan arnap soqtyryp, býdyryp kettim kilemge.
BEREN – Bolattan jasalǵan batyrlar kıimi.
BAHADÚR –Batyr sóziniń kóne tulǵasy.
Úshinshiden el taǵdyry synǵa túsken jaýgershilik zamandarda bıler batyr – bahadúrlermen qatar atqa qonyp, qaramaǵyndaǵy taıpalastarynan jasaq quryp, memleket tutastyǵyn, urpaqtar azattyǵyn qorǵaýǵa uıytqy bolǵan, qolbasshylyq qyzmet atqarǵan.
(Igisin Q.A. Uly dala)
EBEI – kúń. Ebe dep te ataǵan.
Esiktegi ebeı dep qazaqta kúńdi aıtpaǵan. kelinine rıza bolmaǵanymen kempirler: «Osy úıdiń ebeıi boldym»-deıdi.
(Qydyrbekuly Balǵabek. Túgel sózdiń túbi bir)
JÁÝKE – Erte kezde joryqtarda áskerlerdiń aldy, artyn kúzetetin áskerı toptyń bastyǵyn, batyl, qyraǵy saqshysyn ataǵan.
Ol qaýipti jaǵdaıda joǵarydan buıryqty kútpeı «Attan!» salýǵa erikti bolǵan.
(A. Quraluly. Qazaq dástúrli mádenıetiniń enıklopedııalyq sózdigi)
JYǴA – soǵysta kıetin bas kıim.
Jyǵanyń tóbesi úshkir keledi. Mańdaı aldy qasqa deıin túsip turady, jelke jaǵyna moıyndy aınala uzyndyǵy – 1-1,5 qarystaı shynjyrly baýlar taǵylady. Jyǵanyń ózi sadaq oǵy ótpes úshin kıilse, shynjyrly baýdyń moıyndy qylyshtan saqtaý úshin jasalǵan. Qazir soǵys óneriniń damýyna baılanysty jyǵa qoldanylmaıdy.
(A. Quraluly. Qazaq dástúrli mádenıetiniń enıklopedııalyq sózdigi)
KÓBE – saýyt. Erte kezde batyrlardyń kıgen saýyty, temir qaptama. Onyń eki túri bar.
1. Júrek tusy, bilekti, ıyqty sadaq oǵynan, qylyshtan qorǵaý úshin jalpaq temirden jasalǵan saýyt.
2. Búkil keýdeni qorǵaý úshin tyrnaq kóbesine uqsas qola ne mysty, keıde altyndy qatparlap tizip nemese metal shynjyrlardy biriktirip, kóılek tárizdes etip jasaǵan.
KÓZE SAÝYT – Sadaq, naıza, qylysh ótpeıtin soǵys kıimi. Kóze saýyt kóbinese bas kıim, qalqan, keýdege qaqtaǵan sharaına, bilekke, tizege jabatyn qysh qorýyshtar túrinde jasalady.
Keıde temir shyǵyrshyqtarmen úzbelegen kók saýytty da kóze saýyt dep ataǵan.
QANDY KÓBE – Qanda kóbe jaı saýyt emes, árdaıym urys maıdanynda bolatyn batyr kıetin kıim.
QATTAMA – kókirekshe. Qalyń kezdeme.
Kıim kıseń qattaý kı, sýyq kelse panań – dy.
(Aqtamberdi jyraý)
KEBENEK – kebe dep te ataıdy. 1. Kebenekti ertede kóbinese jaýyngerder kıgen. (Valıhanov, II,711)
Toqsan baýly aq kebe, toǵysqan jerde kıgenmin.
(Edige batyr)
KÓNTE – Jeke qoldanylmasa kerek –ti. Kóbinese belbeýdi qosyp aıtady.
Kónis, kúderi belbeý, jon teriden jasalǵan, qalyń jalpaq beldik.
«Kók ala jorǵa at min – dedi, Kónte belbeý bý – dedi.
(Edige batyr)
KEIIT – DABYS, DAŃQ, ATAQ.
«Shyǵa almas dushpan betińnen, túse almas dushpan keıitińnen.
(Qobylandy batyr)
KELTEK – keldek emes. Shoqpardyń shaǵyn túri.
Qysqa jýan taıaq. «Keltegi qolynan túspeıdi».
(Qydyrbekuly Balǵabek. Túgel sózdiń túbi bir)
KEIIT – Dabys, dańq, ataq.
Shyǵa almas dushpan betińnen, túse almas dushpan keıitińnen.
(Qobylady batyr)
QYRPÝ– Dýlyǵanyń ishinen qundyz ne botanyń pushpaq terisinen istelgen ishten kıetin bas kıim.
«Qyrpýyn tartyp ur!» — degeni naıza darıtyn jumsaq jerin taýyp ur! – degen maǵynada aıtylǵan.
DÝLYǴA - Soǵysta oqtan saqtaný úshin kıetin bas kıim.
Dýlyǵanyń eki jaǵymen artqy etegine temir tor ilinip, adamnyń moıny men ıyǵyn tymaq tárizdi tutas jaýyp turady. Dýlyǵa batyrdyń basyn soıyl, shoqpar, qylysh jáne sadaq oǵynan saqtaýǵa arnalǵan.
(A. Quraluly. Qazaq dástúrli mádenıetiniń enıklopedııalyq sózdigi)
KEIIT – dybys, dańq, ataq.
Shyǵa almas dushpan betińmen, túse almas dushpan keıitińnen.
(Qobylandy)
KIREÝKE – Batyrlardyń jaýgershilikte joryqqa kıetin oq ótpes bolat saýyt.
Myltyqtyń oǵy ot almas, Qulaqta dári tutanbaı. Aq kireýke kók saýyt, Taza júrse tot almaı. Myltyqtyń oǵyn jibermes, Shyǵyrshyǵy juqarmaı.
(Aq Orda. Ádebı kórkem jýrnal. Naýryzbaı aqyn dastany)
Kireýkeniń basqa saýyttardan aıyrmasy keýdesinde, arqasynda, bilek ústinde temirden nemese kózeden istelgen qorǵanys sharalary (sharaınasy) bolǵan.
KÓBE SAÝYT – Erte kezde batyrlar kıetin saýyt, metal qaptama.
Urys aldynda Óz – Temir Taıshynyń elshisi Ábilhaıyr hanǵa: «Kóbeden qan shyqpasyn, Kóılekten ter shyqpasyn!-depti. Bul burynǵy sońǵy tarıhshylar baıyptaǵandaı, «uryspaı bitiseıik» — degen sóz emes, uryspaı berisińder! – degen sóz.
(M. Maǵaýın, Qazaq tarıhynyń álippesi)
Erte kezdegi batyrlardyń kıetin saýyt, metal qaptama. Onyń eki túri bar.
1. Júrek tusy, bilekti, ıyqty sadaq oǵynan, qylyshtan qorǵaý úshin jalpaq temirden jasalǵan saýyt.
2. Búkil keýdeni qorǵaý úshin tyrnaq kóbesine uqsas qola ne mysty, keıde altyndy qatparlap tizip nemese metal shynjyrlardy biriktirip, kóılek tárizdes etip jasaǵan. Keıinirek kóbeniń jeńil kókirekshe túri shyqqan. Sadaq oǵy kóbeni buza almaǵan soń «kóbe buzar qozy jaýyryn» jebeni shyǵarǵan. Attyń arqasyn jabatyn kóbeler de jasaǵan.
(A. Quraluly. Qazaq dástúrli mádenıetiniń enıklopedııalyq sózdigi)
KÓZE SAÝYT – Sadaq, naıza, qylysh ótpeıtin soǵys kıimi.
Kóze saýyt kóbinese bas kıim, qalqan, keýdege qaqtaǵan sharaına, bilekke, tizege jabatyn qysh qorýysh túrinde jasalady. Keıde temir shyǵyrshyqtardan úzbelengen kók saýytty da kóze saýyt dep ataǵan.
(A. Quralov, Qazaq dástúrli mádenıetiniń enıklopedııalyq sózdigi)
QALQAN – Erte zamanda batyrdyń qarsy jaqtyń naıza, qylysh, soqqysynan, sadaq oǵynan maıdanda ózin qorǵaý úshin qolyna ustaıtyn qorǵanys quraly. Shegingen kezde arqa jaǵyna ilip, bekitip alady.
Qalqannyń tórt buryshty, dóńgelek, jarty ılındr tárizdi, júrekshe, astaýsha t.b. kóptegen túrlerin qoldanǵan. Qazaqtarda dóńgelek qalqan keń taraǵan. Bularda qalqan kónnen, qoladan, aǵashtan, temirden jasalǵan.
(A. Quralov, Qazaq dástúrli mádenıetiniń enıklopedııalyq sózdigi)
Qalqannyń kólemi jaǵynan úsh túri bolady: úlken, orta, kishi. Ish jaǵyna tutqamen birge kıizden, matadan, kón teriden kepil salynady.
(Quraluly A. Qarý – jaraqqa, qural jabdyqqa, ólshemge, oıyndarǵa baılanysty termınder men sóz tirkesteriniń túsindirme sózdigi)
QALJÝYR – sadaq oǵynyń bir túri.
QATTAMA –qattaý, kókirekshe. Qalyń kezdeme.
Kıim kıseń qattaý kı, sýyq kelse panań – dy.
(Aqtamberdi jyraý)
QOL — ásker, qarýly top.
Tegis soıyl, naıza, aıbalta, shoqpar ustaǵan shabýyl men soǵysqa ázirlengen qol.
(E. Janpeıisov. Abaı joly epopeıasynyń tili)
SARYJAI – (shaǵataı) – sary ıaı – Súıekten áshekeılengen saryǵa boıalǵan jaq.
Sarjannyń kirisi, tartýǵa kelmeı úzildi.
(Qyz Jibek)
TOMAQAP – (temir tomaqap) – kóshpelilerdiń qorǵanys kıimi.
Ejelgi Rımdi tizerletken kóshpelilerdiń qorǵanys kıimi jáne basqa da qarýlary keıinnen birte – birte kúlli Evropa áskerı quramyna sińip, óz dástúrleri sııaqtanyp ketti.
(T. Qulmentegi. A. Qulmentegi. M. Qulmentegi. Temir ustalar)
TORǴAÝYT – Teriden birneshe qabattap jasalǵan saýyt.
Italıan saıahatshysy Plano Korpını orta ǵasyrda monǵoldardyń birneshe qabattap saýyt jasaıtynyn jazady.
(Qaz. Ult.qarý – jaraq enıkl.)
JAQTA – Inish, jaýyryn men ıyqty juqa kıimge salynsa, jaqta syrt kıimge salynady.
Jaýyryndary jaqtaýly, Túıme baýy tartpaly. Alqarakes ton berdi.
(Batyrlar jyry)
Biraq ınish jaýyryn men ıyqty juqa kıimge salynsa, jaqta syrt kıimge salynady. «Jaýyryndary jaqtaly, túıme baýy tartpaly, alqarakes ton berdi»
(Batyrlar jyry)
JAMShY – jamylǵy. Jeleń jamylatyn ton.
«Bir jamylǵyn alyp kel, kel, aıla jasaıyq. Ne ekenimizdi aıyrmaı tur» — dedi.
«Ákelgen qara jamshyny alyp kıip, qanatyndaı qylap jasady».
(Batyrlar jyry)
JENDE – Baqsylarmen serilerdiń syrtynan kıetin túrli – tústi kezdemeden qurap tigilgen kıimi.
«Jendeniń eki jeńi qysqa, jaǵasyz, eki ıyǵyna úki taǵyp, omyraýyn neshe túrli jartysyna kúmis domalaq monshaq, túımelerimen shettiktep tastaǵan, túrli álem – jálem japsyrǵan jende, qolynda asa.
(Batyrlar jyry)
JEŃSIZ IGI TON – Jeńi joq ton maǵynasynda.
Jaýmen jaǵalassa jyrtylmas, Erlerdiń kıgen jeńsizden ıgi tony.
(Shalkıiz aqyn)
JYǴA – 1. qylysh ótpes úshin batyrlardyń bas kıiminiń artqy jıegine bastyrylǵan zat. Erte kezdegi dýlyǵanyń artynan moıyndy qylysh kespeý úshin qaptap qoıatyn zat, bas kıimniń artqy jıegi.
Jyǵanyń ózi sadaq oǵy ótpes úshin kıilse, shynjyrly baýlar moıyndy qylyshtan saqtaý úshin jasalǵan. Qazir soǵys óneriniń damýyna baılanysty jyǵa qoldanylmaıdy.
2. Soǵysta kıetin bas kıim. Jyǵanyń tóbesi úshkir keledi. Mańdaı aldy qasqa deıin túsip turady. Uzyndyǵy 1-1,5 qarystaı shynjyrly baýlar taǵylady.
ZERE – 1. Sadaq jebesin ótkizbes úshin maıdandaryna kıip shyǵatyn erte ýaqyttaǵy shynjyr saýyttyń biri. Ertedegi bir qabat kıim syrtynan kıetin saýytty da «Zere» dep ataǵan.
Ony bir qabat kıimniń syrtynan kıgen. Zereniń keýde tusyndaǵy júrekti qorǵap turatyn eki bólek tabaqsha temir qalqysyn sharaına dep ataǵan. Kóbinese mys, qola, jez, kúmis sııaqty jyltyraýyq shyǵyrlyrdy úzbelestirý arqyly jasalatyndyqtan mundaı saýytty zere dep ataǵan. Zereni ásker basshylary, ataqty basshylar kıgen.
(A. Quraluly. Qazaq dástúrli mádenıetiniń enıklopedııalyq sózdigi)
PYRAN – batyrlardyń soǵysqa arnap kıer kıimi, kóbe, saýyt t.b.
Daýyt soqqan pyrandy, kebinim dep kıetin.
(Qobylandy batyr)
KISE BELBEÝ – onyń kádimgi beldikten aıyrmashylyǵy sadaq jebesin salatyn qoraby, oq-dári salatyn oqshantaılary ispetti salpynshaqtarymen myǵym bekitilgen qynynyń bolatynymen baılanysty aıtylǵan.
ShARAINA – Kóbe, júrek tusyna ustaıtyn dóńgelek jaraq. Oq ótpeý úshin tósine kıetin metal qaptal.
Qazaq halqy poezııa tilinde sharaına qabatyn kóbinese toǵyzǵa aparady.
Tólegen inisi Sansyzbaıǵa, Badana kózdi kireýke, toǵyz qabat kók saýyt, Saǵan arnap soqtyryp, býdyryp kettim kilemge.
Ústine kıgen sharaına, artynda bar – dy saýyty.
(Shora batyr)
Belge kerek sharbolat, denege kerek jalańqat.
(Qobylandy batyr)
ShARBOLAT – Oq ótpes úshin tósine kıetin metal qaptal.
Belge kıgen sharbolat, denege kerek jalańqat.
(Qobylandy batyr)
ShERÝ TARTÝ — áskerı jasanǵan qol, attanys maǵynasynda.
Bul kóriniste jalpy kóshý saparyn jortýyl-joryqqa, sherý men attanysqa uqsatady.
QARAQShY – 1. Jaýgershilik kezde bıik tóbe, oba ústine shyǵyp, aınala tóńirekti sholyp, baqylap otyratyn jaýynger.
Ol jaý habaryn túnde ot jaǵý, kúndiz tútin tútetý arqyly shabarmandarǵa bildirip otyrǵan. Jaýynger jaý qolynyń qaı jerde ekenin anyqtaý úshin ózi jasyrynyp turyp bas kıimin kóteredi. Dushpannyń oq atýyna qarap olardyń qaı jerde jatqanyn bilip alatyn bolǵan.
(A. Quraluly. Qazaq dástúrli mádenıetiniń enıklopedııalyq sózdigi)
KÓZE SAÝYT – Sadaq, naıza, qylysh ótpeıtin soǵys kıimi. Kóze saýyt kóbinese bas kıim, qalqan, keýdege qaqtaǵan sharaına, bilekke, tizege jabatyn qysh qorýyshtar túrinde jasalady. Keıde temir shyǵyrshyqtarymen úzbelengen kók saýytty da kóze saýyt dep ataıdy.
(A. Quraluly. Qazaq dástúrli mádenıetiniń enıklopedııalyq sózdigi)
KIREÝKE - Batyrlardyń jaýgershilikte joryqqa kıetin oq ótpes bolat saýyty.
Kireýkeniń basqa saýyttardan aıyrmashylyǵy – keýdesinde, arqasynda, bilek ústinde temirden nemese kózeden istelgen qorǵanys sharaınasy bolǵan.
(A. Quraluly. Qazaq dástúrli mádenıetiniń enıklopedııalyq sózdigi)
KIREÝKELI BAShLYK – Tutastaı kishkene shyǵyrshyqtan toqylǵan jeńil bas kıim.
Bul jaýyngerlik jeńil bas kıim, negizinen dýlyǵanyń astynan kıilgen.
(Qaz. Ult. Qarý – jaraq enıkl.)
SAIYPQYRAN – Asqan batyr, myqty er.
Ol meniń ákeme, Monǵolstan ámirshisi Ýáıis hanǵa Ábilhaıyr taqqa otyrǵan jyly kelgen bolatyn.
Saıypqyran Ýáıis han sol jyly qaıtys boldy.
(A. Galıev. Kereı men Jánibek)
SAÝYT – Sadaq, qylysh, naıza t.b. osy sııaqty qarý – jaraqtardan qorǵanýǵa arnalǵan kıim.
Saýytty sadaq buzǵan shyǵar, Kóbeni naıza tesken shyǵar. Dýlyǵany qylysh shapqan shyǵar.
(M. Maǵaýın, Qazaq tarıhynyń álippesi)
Al endi saýyt bolsa tipten jaqsy, metaldan kireýke toqytýǵa jaǵdaıy kele bermeıtinder syrtqy kıimniń ishinen astyńǵy qabatyna kón qaptap, arasyna jún salyp syrylǵan kókirekshe kıgen.
(Zalesskıı Bronıslav. Qazaq dalasynyń ómiri)
Ol usaq temir shyǵyrshyqtardy bir – birimen ótkizip toqylǵan tordan qysqa jeńdi jeıde túrinde jasalady. Saýyttyń dýlyǵasy buǵan qosymsha moıyndy jabatyn dalbaǵaı saýyt jáne qol saýyt, aıaq saýyt temir shyǵyrshyqtan jeke toqylady.
(A. Quraluly. Qazaq dástúrli mádenıetiniń enıklopedııalyq sózdigi)
QATTAÝ – kókirekshe, qalyń kezdeme.
Kıim kıseń qattaý kı, sýyq kelse panań – dy.
(Aqtamberdi jyraý)
QARALY KIIM- Qazaqtar arnaıy qaraly kıim tikpegen. Áıelder ádette burymyn tarqatyp, shashyn jııatyn. Kıimindegi áshekeılerdi julyp tastap, ıyǵyna qara jamylatyn bolǵan. Al erkekter jaǵy sur tústi shyt pen sátennen qaraly belbeý býynyp, taıaqqa súıenip, óliktiń denesi qoıylǵan úıdiń aldynda kóńil aıtýǵa kelgendermen kórisip, olarmen birge úıge quran oqylyp jubatý aıtylatyn kezde ǵana kiretin.
(Zalesskıı Bronıslav. Qazaq dalasynyń ómiri)
KÓNTE – Jeke qoldanylmasa kerek – ti. Kóbinese belbeýdi qosyp aıtady.
Kók ala jorǵa at min, — dedi, Kónte belbeý bý, — dedi.
(Edige batyr)
KÓNTE BELBEÝ – Kónte jeke ózi qoldanylmasa kerek – ti. Kóbinese belbeýdi qosyp aıtady.
Kók ala jorǵa at min – dedi, Kónte belbeý bý – dedi.
(Edige batyr)
Naıza – Burynǵy zamandaǵy uzyn syryqtyń kıgizilgen qalam ush sııaqty úshkir temiri bar baıaǵynyń urys qarýy.
Joryqqa shyqqan kezinde qazaqtar sapty naızany tastamaıdy. Janyna qaıqy qylysh ilip, qazir qoldanýdan qalyp bara jatqan jebeler salynǵan qoramsaq, keıbireýleri tapansha baılaıdy.
(Zalesskıı Bronıslav. Qazaq dalasynyń ómiri)
TORǴAÝYT – Oq ótpes úshin batyrlardyń kıetin saýyty.
Rústem, tasta tondy, dýlyǵany, saýytty, terdiń aǵyp tur bulaǵy. Kıip al saýytyńdy basqa beren, Kerisinshe torǵaýytty tastar em men.
(Fırdoýsı, Keı – Hosroý, Shahnama epopeıasynan dastandar)
YLAI – Yǵaı, syǵaı, myqty batyr.
«At qylyp táńiri jaratty, sen syqyldy ylaıǵa. 40 kúsheılik qazanǵa, bir mezgilde jet deısiz. Ushqan qusqa ońaı ma?
(Qazaq ádebıeti hrestomatııasy)
QUIaQ – tórt buryshty keıde dóńgelenip kelgen temir kesindilerdi (plastıkalardy) balyqtyń syrtqy qabyrshaqtaryndaı etip ornalastyrǵan, jeńi qysqa, etek jaǵy uzyndaý kelgen jaýygerlik kıimniń bir túri.
Temir plastıkalar biri ekinshisiniń shetin basyp turatyndaı etip jasalǵandyqtan sadaq jebesi, qylyshtyń naızasynan qorǵaǵan. Ekinshiden jaýgershilik kezinde shaıqasqa yńǵaıly bolǵan, erkin qımyldaýǵa múmkindik bergen.
(Bıchýrın)
Orystarda da kezdesedi. Orys tilinde kýıak – sýkna tárizdi matalardan tigilgen kıimge temir kesindilerdi myqty bekitip jasaǵan saýytty aıtqan. Reseı aýmaǵynda quıaq sózi 1640 jyldan bastap ushyrasady.
(Ana tili. №31. Tamyz 6,1998. T. Baıjanov. S.Nurymbetova)
ShOR – 1. Jasaqshy jaýynger, joldas maǵynasynda.
2. jigit – feodaldyq joldamaly atty áskeriniń jaýyngeri nemese olja tabý úshin feodalǵa jaqyndasqan jaýynger
Eı, jigitter, shar alý
(materıaly po ıstorıı kazahskıh hanstv)
ShOQPAR – Bir basy dóńkıip jumyr kelgen aǵashtan jasalǵan qol qarý.
Túrki halyqtarynda kóne zamannan qoldanyp kelgen soǵys qarýy. Soıyldan qysqa, bas jaǵy jumyr bolady. Muny yrǵaı, tobylǵy, qaıyń sııaqty qatty aǵashtardan jasaıdy. Yrǵaı tobylǵydan, shoqpardan jasaǵanda, túbirin qosa qazyp, alady da, bas jaǵyn jumyrlaıdy. Keıde shoqpardyń basyna temir nemese qorǵasyn quıady.
ShÚLEN – Qara halyq úshin daıyndalyp, solarǵa úlestiriletin tamaq.
Baıǵazy búkil elge shúlen taratty. El kóp jınalǵandyqtan azamattar shúlendi atpen taratty.
(Aýyz eki til)
SOǴYSTA QOLDANYLǴAN QARÝ – JARAQ TÚRLERI
AIBALTA – Uzyn sapty, ótkir júzdi, jarty aı beınesindegi soǵys qarýy.
Aıbaltanyń alǵashqy úlgileri batys pen shyǵystyń basqa elderinde de kezdesedi. Ejelgi Egıpet zamanynan beri belgili. Aıbaltanyń alǵashqy úlgileri batys pen shyǵystyń basqa elderinde de Qalmaq batyry des bermeı, tórtinshi bolyp saıysqa shyqqan Jánibek eresen erlik kórsetedi. Qalmaq batyrynyń qulantaı urǵan aıbaltasyn denesine darytpaı, julyp alyp, «olaı shappaıdy, bylaı shabady» dep ol almasyn jaı túskendeı jarq etkizedi.
(M. Qozybaev, Jaýdy shaptym tý baılap)
Aıbalta jannan sheshisip, basqa balta salysyp, Odan jeńip ala almaı, Kúılep kúrsi alysyp, Kúshimenen salysyp, jaıdy qolǵa alysyp, kúshigen júndi sur jebe, kirisine salysyp, eki bólek turysyp, myltyq atyp urysyp.
(Manas, 2 t, 106 b)
ABDASTA – qumǵan.
Qobylandy batyrdyń jyrynda: «Pııalasy qolynda, abdastasy belinde, bóten jaýdyń jerinde»
(Qydyrbekuly Balǵabek. Túgel sózdiń túbi bir)
ABYLAIShA – Abylaı qos. Kıiz úıdiń bir túri.
Keregesi bolmaıdy, tikkende ýyǵy jerge qadalyp, shańyraqqa shanshylady da, esigi kıizben jabylady. Abylaısha alys jerge kóshkende, uzaq joryqqa shyqqanda qoldanylǵan. Abylaı han áskerleriniń jortýyl kezinde kıiz úıleri osyndaı bolypty.
(M. Áýezov, Abaı joly epopeıasynyń tili)
ALA BILEK – Sadaq oǵynyń bir túri.
Saıgez, bulyń, sur jebe, jezaıyr, qaljýyr, ala bilek bári sadaqqa salynar jebe túrleri.
(Dıalek)
ALDASPAN – Jekpe – jek shaıqasta siltesetin semser.
Aldaspan aýyr qylysh baılaǵan, Sypaıyshylyq bu-dy dep, Ana bilek oq salǵan.
(«Er Shoban», Bes ǵasyr, 1 tom, 55 b)
ALTYN JAQTY AIBALTA – kóne. Erneýine, eki jaǵyna altyn jalatqan kishkene balta.
(Quraluly A. Qarý-jaraqqa, qural-jabdyqqa, ólshemge, oıyndarǵa baılanysty termınder men sóz tirkesteriniń túsindirme sózdigi)
ALAKÚDEK – alańǵasarlaý, esh nárseni eleń qylmaıtyn aq kóńildikke jaqyndaý biraq istiń barysyn baıyptaı qoımaıtyndyǵy da bar adamǵa aıtylady. Biraq naǵyz alańǵasardan alysyraq.
«Batyr ańǵal, er kódek». Kódek te sol eleńsizdeý batyr, biraq qalaı da eleńsiz emes.
(Qydyrbekuly Balǵabek. Túgel sózdiń túbi bir)
ShYNJYR — Ertede batyrlar úshin iskerı kásip ata kásáp sanalyp, ákeden balaǵa mura bolǵan, batyrlar áýletinde týǵan bala jastaıynan el úshin soǵysqa aralysyp, áskerı kásáppen aınalysýǵa mindetti bolǵan. Er Qosaı, Edige, Er Tarǵyn. Isataı, Janqoja batyrlar bári de
batyrlyq ata babasynan urpaǵyna deıin batyr bolǵandar. Qazaqta muny «shynjyrly tuqym» deıdi.
Asyl týǵan erlerim, Shynjyrly myqty beglerim, Keldim sizge men dedi, «Jańbyrshy uly Telaǵys»
(Batyrlar jyry, 6 tom. 191 b.)
Taqtabolat, Tasbolat, Shynjyrly erdiń biri edi.
(«Er Qosaı», Aq saýyt, 2 tom. 33 b.)
ADYRNA – Sadaqtyń oq tirep atatyn taramysy.
Ógizdiń jon terisinen jasalady da, sadaq aǵashynyń eki basyn ıip ustap turady. Osydan sadaq serippeli bolady. «Adyrnasyn ala ógizdeı móńiretken, Atqan oǵy Edil – Jaıyq teń ótken.
(Mahambet)
2. Jaýyngershilikte, ańshylyqta qoldanylǵan sybyzǵy sııaqty kóne úrmeli mýzykalyq aspapty ataǵan.
Adyrnasyn atqa alǵan, Atqan oǵyn taıǵa alǵan.
(Shalkıiz)
ANT – Qatty, turaqsyz, ońbaǵan degen maǵynada.
(Elden shyqqan bilimsiz ant eken dep el-jurt Qarabaıǵa ópkeledi.
(Batyrlar jyry)
ARAN – arnaıy qazylǵan tereń or.
Túbine ushyn joǵary qaratyp naıza shanshıdy da, betin jeńil jabady. Ejelde alyp batyrlardy attylar jan – jaǵynan qaýmalap, aranǵa atymen jyǵatyn bolǵan. Arandatý degen uǵym osydan kelip shyqqan.
AShA – Bolattan eki aıyr etip soǵylǵan naıza tarmaǵynyń arasy 10-15 sm, uzyndyǵy 30-40 sm. Saby qaıyńnan jasalady. Onymen qarsy shapqan jaýdy shanshyp, attan qulatqan.
(A. Quraluly. Qazaq dástúrli mádenıetiniń enıklopedııalyq sózdigi)
ÁSKERI DAÝYLPAZ – Alapat soǵys maıdanynda shaıqas kezinde san myń túmendi oń, solǵa, alǵa, artqa qozǵaltyp, baǵyt- baǵdar berý úshin daýylpaz dybysyn paıdalanǵan.
Ertedegi qazaqtyń áskerı qosyndaryn soǵysqa shyǵar aldynda soǵys maıdanynda qoldanylǵan jaýyngerlik saz aspap. Soǵys maıdanyna shyǵar aldynda daýylpaz uryp, jaýyngerlerdiń jigerin shyńdap, rýhyn kóterý úshin áskerı dástúr retinde qoldanylady jáne jeńis toıyn toılaǵan saltanatty sherý kezinde qoldanylǵan.
(Quraluly A. Qarý-jaraqqa, qural-jabdyqqa, ólshemge, oıyndarǵa baılanysty termınder men sóz tirkesteriniń túsindirme sózdigi)
BALDAQ – Qylyshtyń, pyshaqtyń saǵaǵyn saǵaǵyn bekitip turatyn saqına.
Biltelige dop salmaı, Qoramsaqqa qol salmaı. Atqan oǵy joǵalmaı, baldaǵy qanǵa boıalmaı.
BARLAÝShY – Barlaý jumysyn júrgizýshi, sholǵynshy. Soǵys áreketiniń nátıjeli bolýy úshin jaý kúshterimen olardyń ornalasýy týraly málimetter jınaıtyn jaýyngerlik qımyldardyń mańyzdy bir túri.
BES ASPAP AIBALTA – Júzi shabýǵa, úshkir shúıdesi shanshýǵa, saptyń alqymy men jelkede eki ótkir qııaq bekitilgen, qarsy siltegen jaý qylyshyn jasqap, alqymymen ilip tartýǵa, sabynan qanjar sýyryp alýǵa arnalǵan.
Birneshe qarý túrin bir qarýdyń boıyna biriktirip jasaý arqyly qarýdyń shaıqas kezindegi múmkindigin arttyrý.
(Quraluly A. Qarý – jaraqqa, qural – jabdyqqa, ólshemge, oıyndarǵa baılanysty termınder mer sóz tirkesteriniń túsindirme sózdigi)
BILTELI MYLTYQ – Shaqpaqpen, oqpen tutatyp atatyn aýyr qara myltyq.
Biltelige dop salmaı, qoramsaqqa qol salmaı. Atqan oǵy joǵalmaı, baldaǵy qanǵa boıalmaı.
BILIK – Jaq oǵynyń syrlanatyn, qyrlanatyn aǵash jaǵy, ıaǵnı oqtyń ushynan ózge jaǵy.
(Á. Qaıdarov)
BILTELI MYLTYQ – Maqta biltemen oq alatyn, qazaqtyń ózi jasaǵan serippesiz myltyq. Bir danasy Moskvada tarıhı mýzeıde saqtaýly.
XVI-XVIII ǵ. Jońǵarlarǵa, basqa halyqtarǵa qarsy soǵysta qazaq sheberleri kóp jasap shyǵarǵan. Jalpy qurylysy basqa myltyqtarmen birdeı, oqtyǵy uzyn, ot alatyn qundaǵy bar, oq – dári biltemen tutalady. Bilte myltyqtyń jerge tirep atatyn úsh aıaǵy bolady. Eń uzyny ári aýyryn «shamqal» dep, eń alysqa tıetinin «kúldir mamaı» dep ataǵan. Orta ǵasyrdaǵy soǵystarda qazaq jaýyngerleri osyndaı túrlerin qoldanǵan. Bilte myltyqtyń oǵyn da, oq – dárisin de qazaqtar ózi jasap alǵan. Oqty tek qorǵasynnan quıyp, oq – dárini fosfor (selıtra men kúkirtten) jasaǵan. Bergi kezde bilte myltyq tek mergenderdiń menshikti qarýy bolyp qalǵan.
(A. Quraluly. Qazaq dástúrli mádenıetiniń enıklopedııalyq sózdigi)
DOIYR – doıyr qamshy – Urys qaǵysta ustaıtyn, qysqa sapty jýan órmeli qamshy.
GÚRZI — Paleolıt dáýirinde alǵashqy adamdardyń negizgi quraly bolǵan soıyldyń kúrdelilengen túri.
Salmaǵy aýyr, myqty aǵashtan jasalyp, jýan basy qolamen keıinirek temirmen qaptalǵan. Ertede palıa, býlava atalyp, orystyń jaıaý áskeriniń quraly keıinnen bılik belgisi bolǵan. Qazaqta gúrzi batyrlar jyrynda keıde eski dinı túsinikterde kezdesedi. Mysaly: dindar adamdar gúrzini jerlengen ólikten suraq alýǵa kelgen perishtelerdiń qolyndaǵy zat maǵynasynda kórgen.
JEBE ISTIK – Qazaqstannyń batys ólkesinde istik sym temirdi jebe istik deıdi.
(Dosqaraev, II,50)
JEBE – Ańǵa nemese jaýǵa qarsy olardyń jolyna istik aǵashtan, ıa bolmasa temirden quratyn tosqaýyldy da jebe dep ataǵan.
Qurýly jatqan jebege, Qursaǵynan shaldyrǵan.
(Mahambet)
Jeti qatar qazǵan ory bar, Or ishinde jıǵan tory bar. Jeti qatar jebe bar, Bolattan qaqqan shege bar.
Munda jebe istik tosqaýyl maǵynasynda.
(Epostarda)
KIRIS – Jaqtyń tartpa baýy, kermesi, adyrnasy.
Sarjanyń kirisi, Tartýǵa kelmeı úzildi.
(Qyz Jibek)
ShARAINA – sharbolat, oq ótpeý úshin tósine kıetin metal qaptal.
Ústine kıgen sharaına, syrtynda bar – dy saýyty.
(Shora batyr)
Belge kerek sharbolat, denege kerek jalańqat.
(Qobylandy batyr)
2. Kóbe, júrek tusyna ustaıtyn dóńgelek jaraq.
Beldemshe quıaq sebildi, beline tartyp aldy- deıdi. Sharaına degen sebildi, júrek basyna qoıdy – deıdi. Dýlyǵa degen sebildi, súıek basqa kıgen deıdi. Baldaǵy altyn, saby jez, shyn badana torǵaı kóz, Jaǵasy altyn júlgir jez, ıir badana torǵaı kóz, Aq ulpadaı sebil ton. At kótergish kemer ton, ústinen basa kıgeni.
(Kóketaıdyń ertegisi. Manas jyrynyń Shoqan jazyp alǵan bóligi. Aýdarǵan Á. Marǵulan)
JAQ – Kermesine jebe salyp tartatyn qarý, urys quraly. Bir basy ıilgen aǵash sadaq.
Syrt túri maldyń jaq súıegine uqsas. Oǵy (ýyǵy) alysqa ushatyndyqtan, jaqty keıde «jaı» dep te ataıdy. Kólemi sadaqtyń basqa túrlerinen úlken jáne serper aǵashy jýan, onyń sadaq ıilgen jaǵyn siri taspamen orap qaptaıdy.
(A. Quraluly. Qazaq dástúrli mádenıetiniń enıklopedııalyq sózdigi)
JALAÝ – Qalypty tústi matadan istelip, sap bekitilgen tý.
Saf arǵymaq saılaǵan, Naızasyna jalaý baılaǵan.
(«Er Shoban», Bes ǵasyr, 1 t. 55 b)
JALAŃQAT – qylysh. Jalǵyz baılanatyn qylysh.
Belge kerek sharbolat, denege kerek jalańqat.
(Batyrlar jyry)
JALMAN – Qanjardyń basy.
Qolyndaǵy jekeaýyzdyń jalmanynyń uzyndyǵy bir qarystaı bar.
JORYQ BELBEÝ –Jaýyngerlerge arnap jasalǵan belbeý, beldik.
Joryq belbeý jibekten, júnnen toqylǵan matadan jáne bylǵary qaıystan jasalǵan. Ony qoladan, mys pen jezden, altyn, kúmisten ádemi doǵabastarmen ajarlaıdy. Jaýynger belbeýine qynapty semser jáne qylysh, qyndy pyshaq, oq – dári, bilte salǵan. Siriden, bylǵarydan jasalǵan quty, qaltamen baılaǵan.
(A. Quraluly. Qazaq dástúrli mádenıetiniń enıklopedııalyq sózdigi)
JEBE – 1. Sadaq oǵynyń masaǵy, sadaqtyń shyǵýyna baılanysty óte ertede jasalǵan. Jebeni alǵashynda óte berik kremen tasynan keıin qola, temirden jasalǵan. Temirden jasalǵan jebe birinshi jatry jyldyqqa deıin qoldanǵan.
Jebeler jaýdy kúzgi japyraqtaı, kók júzi qaýyrsynnan kórinbedi.
Fırdoýsı. (Keı – Horsoý. Shahnama epopeıasynan dastandar)
2. Ańǵa nemese jaýǵa qarsy olardyń jolyna istik aǵashtan, ıa bolmasa temirden quratyn tosqaýyldy da jebe dep ataǵan.
Qurýly jatqan jebege, qursaǵynan shaldyrǵan.
(Mahambet)
Jeti qatar qazǵan ory bar, Or ishinde jıǵan tory bar. Jeti qatar jebe bar, bolattan qaqqan shege bar.
Mundaǵy jebe istik, tosqaýyl degen maǵynany beredi.
(Epos)
3. Sadaqtyń oǵy. Túrleri: qozy jaýyryn oq, saı kez oq, sary jebe, kúshigen júndi sur jebe, qyzyl syrly jebe.
Jebeli naıza qolǵa alyp, alty qyrly aq jebe. Shanysha almasam maǵan sert!
(Mahambet)
JEKE AÝYZ – Bir aýyz, qandy aýyz, jezdi aýyz, shıti, beren myltyqtyń túri. Bir oqpen atylady. Erterekte ustalar qoldan soqqan.
Jeke aýyzdyń bólshekteri qundaq, oqpan, shúrpi, shappa, sıraq jeke aýyzǵa oqty aýzynan salady.
(A. Quraluly. Qazaq dástúrli mádenıetiniń enıklopedııalyq sózdigi)
JELEKTI NAIZA – Aýyz ádebıetinde altyn shashaqty, yrǵaı sapty naıza alyp, naızasy saǵasynan ketti synyp,emennen naıza alatyn dep sýretteıdi.
JYLANBAÝYR – qamshy túri.
Telaǵys kúrsinip dem aldy. Sonda qatyny domalap ketipti. Tańertemen kúreńsheni atqa er salyp, atty erttep jylanbaýyr qamshyny alyp jolǵa ketýge shyqty.
(Noǵaılynyń qyryq batyry)
JYǴA – qylysh ótpes úshin batyrlardyń bas kıiminiń artqy jıegine bastyrylǵan zat.
Jyǵa sózi o basta túrikterge parsy tilinen engen. Bas kıimge qadaıtyn qus qaýyrsyny nemese áshekeıi degendi bildiredi. Jyǵa qazaq tilinde úsh maǵynada qoldanylǵan.
1. Qus qaýyrsyny.
2. Altyndy, asyl tasty bas kıim.
3. Bas kıimniń ózi. Ony boıjetken qyzdar, kelinshekter men kúıeý jigitter, batyrlar, han – sultandar taǵyp, kıip júrgen.
ZÁNJIR – jińishke shynjyr. Odan buryn kúnde, buǵaý jasalǵan.
Moınyndaǵy zánjirin qylymen burap syndyrdy.
(Alpamys batyr)
KÁZINEK – Pyshaqtyń, qylyshtyń ádemiligi úshin jazylynyń ne sabynyń dúmine kóbine kúmisten qaqtalǵan metal.
«Tozbaı ma sákınegi, kázınegi bolǵanmen bolat pyshaq búgin asyl».
(Jetisý,1976)
KÁMÁR- merýert, gaýhar tárizdes.
Beline kise beldik emes, jasyl tústi káris belbeý;
Belinde altyn jalatqan, qymbat tasty kámár beldik.
Qazaqsha kiseli beldik jasap, Bazaraly úlken kise beldigin belinen sheshti.
KÓNTE – jeke qoldanylmasa kerek – ti, kóbinese belbeýdi qosyp aıtady.
Kónis, kúderi belbeý, jon teriden jasalǵan qalyń jalpaq beldik. «Kók ala jorǵa at min-dedi, kónte belbeý bý,- dedi.
(Edige batyr)
KÁZINEK – pyshaqtyń, qylyshtyń ádemiligi úshin jazylynyń ne sabynyń dúmine kóbinese kúmisten qaptalatyn qaqtalǵan metal.
Tozbaı ma sákınegi, kázınegi, bolǵanmen bolat pyshaq búgin asyl.
(Jetisý)
KIRIS – Jaqtyń tartpa baýy, kermesi, adyrnasy.
Sarjanyń kirisi, tartýǵa kelmeı úzildi.
(Qyz Jibek)
KISE – qalta maǵynasynda. Qazaq tilinde báki tárizdes zatty saqtaý úshin bylǵarydan tigip, belbeýge ilip bekitken qaltany kise deıdi.
KÚRZI – Qysqa shoqpar taıaq.
Osy urǵan kúrzige qular edi shapqansha qoıqapty taýy, tasy da.
(Alpamys)
2. El aralyq eldikti qorǵaıtyn soǵystarda qoldanylatyn qarý. Erekshe ádispen syrtyn temirmen qaptap, ótkir úshkil temir emshekter qondyryp, eren batyrlarǵa arnaı jasaıtyn qarý.
Erte dúnıede qaǵanat bılegen handarymyz han taǵyna otyrǵanda kúrzi ustap otyrý dástúr bolǵan. Sodan beri kúrzi bıliktegi kúsh ıesiniń rámizdik belgisi bolyp sanamyzda qaldy.
(Quraluly A. Qarý-jaraqqa, qural-jabdyqqa, ólshemge, oıyndarǵa baılanysty termınder men sóz tirkesteriniń túsindirme sózdigi)
Aıaqqa saldy kisendi, moınyna salyp kúndini, tomarǵa myqtap baılady.
(Er Keńes)
“Tutqynǵa túsken Tumar (Tomırıstiń) uly esik jıǵan kezdegi qalin kórip, Kırden aıaq – qolyn bosatýyn ótinedi. Qoldan buǵaý, aıaqtan kisen alynysymen ol qasynda turǵan parsy jaýyngeriniń qarýyn julyp alyp, ózin — ózi óltiredi.
(9 qańtar. 1999 j. 3- bet. Egemendi Qazaqstan. (Saqtar álemine saıahat nemese tarıhqa jańa kózqaras)
QALQAN – Erte zamanda batyrlardyń qarsy jaqtyń naıza, qylysh soqqysynan, sadaq oǵynan maıdanda ózin qorǵaý úshin qolyna ustaıtyn qorǵanys quraly.
Qalqannyń tórt buryshty dóńgelek jarty ılındr tárizdi júrekshe, astaýsha t.b. túrlerin qoldanǵan. Qazaqtarda dóńgelek qalqan keń taraǵan. Bularda qalqan kónnen, qoladan, aǵashtan jasalǵan.
QANJYǴA – Erdiń artqy jaǵyna qorjyn nemese ań, qus sııaqty shaǵyn júkti baılaıtyn bókteri qaıys.
Erdiń eki qaptalynyń artqy qasynan keıingi jaǵynyń orta tusynan tesip ótkizilgen taspa. Qorjyndy basqa da bóktergen júkti baýlaýǵa bolady.
QATTAÝ – Kókirekshe, qalyń kezdeme.
Kıim kıseń qattaý kı, sýyq kelse panań-dy.
(Aqtamberdi jyraý)
OQShANTAI – Joǵary jaǵy súıirleý, etek jaǵyn doǵaldaý etip keltirip, bylǵarydan tigip, beldikke taǵyp, oq-dári salyp júretin zat.
Oqshantaı qazaq zergerleri jasaǵan ulttyq buıymdarǵa (kise qaltaly bylǵary belbeýdiń) tómengi jıegindegi shyǵyrshaqtarǵa ilip qoıylǵan. Belbeýge oqshantaımen qatar pyshaq qyny, qylysh qyny, sııaqtylar da ilinedi. Oqshantaı, sapııan bylǵarydan jasalady. Oqshantaıdyń etek jaǵy dóńgelenip keledi, joǵary jaǵy oımaly, súıirleý keledi. Keıde onyń aınalasy bylǵarydan shashaq salyp tigiledi. Belbeýdegi shyǵyrshyqqa ilý úshin oqshantaımen joǵarǵy jıegine kúmisten nemese temirden ilgek ornatylady.
(A. Quraluly. Qazaq dástúrli mádenıetiniń enıklopedııalyq sózdigi)
KÁZINEK – Pyshaqtyń, qylyshtyń ádemiligi úshin jazylynyń ne sabynyń dúmine kóbinese kúmisten qaptalatyn qaqtalǵan metal.
«Tozbaı ma sákmnegi, kázınegi, bolǵanmen bolat pyshaq búgin asyl.
(Jetisý)
KÚNDE – Buǵaý, dushpan, tutqyn, kúnáharǵa salynatyn qursaýdyń bir túri.
Moıyndy, qoldy, aıaqty biriktirip turatyn, shynjyrdan álde zánjirden jasalǵan kisen tárizdes buıym.
KÚPI – Kári, jas, áıel, erkek demeı kıe beretin sharýa kıimi.
Jaǵdaıy kele bermeıtinder syrtqy kıiminiń ishinen astyńǵy qabatyna kón qaptap, arasyna jún, qyl salyp syrylǵan kókirekshe kıgen.
(Z. Bronıslav. Qazaq dalasynyń ómiri)
«Kúpińdi salyp astyńa, jeń jastanyp basyńa»
(Táttiqara aqyn)
QARAÝYL – Kózdep atatyn nysana.
Myltyq ushyndaǵy kezdesetin nysanaǵa qaraı baǵyttalatyn kózdeý belgisi.
Ilengen bir qara terisinen órilgen qamshy qazaqtardyń tirshiliginde qashan da qajet.
(Z. Bronıslav. Qazaq dalasynyń ómiri)
QARA TIKTI – Qara degeni uzyn naızanyń basyna tigilgen tý.
- jas kisi ólse týy qyzyl bolǵan.
- Orta jastaǵy kisi ólse, bir jaǵy aq, bir jaǵy qyzyl bolǵan.
- Kári kisi ólse, qara tý tikken.
Qara degen tek qana naıza ushyndaǵy tý ǵana emes, óliktiń kıim – keshegin, basqa da dúnıe múligin jaǵalaı tizip, ilip tastaý úshin tigiletin arnaýly kıiz úıdiń ústine synǵan naızany shanshyp, soǵan da baılaıdy.
(«Abaı joly» epopeıasynyń tili, 32 b)
QARÝ – Urysta qoldanylatyn shabýyl jáne qorǵanys quraldary.
Qarýdyń alǵashqy túrlerine aǵash, naıza, shanyshqy, shoqpar, saqpan jáne naıza, atqysh quraldar jatady. Keıinirek jaq pen jebe, balta, kúrzi, qanjar, semser, qylysh t.b. qoldanylǵan. Er qarýy bes qarý – naıza, qylysh, sadaq, shoqpar, aıbalta.
(A. Quraluly. Qazaq dástúrli mádenıetiniń enıklopedııalyq sózdigi)
QATTAÝ – Kókirekshe, qalyń kezdeme.
«Kıim kıseń qattaý kı, sýyq kelse panań – dy».
(Aqtamberdi jyraý)
QOZY JAÝYRYN QÝ JEBE – Úlkendigi qozynyń jaýyrynyndaı sadaq oǵy.
Saýyt buzýǵa arnalǵan eki júzdi, ushy bolat jalpaq masaq, oq. Onyń eki júzdi, bolat masaǵy qaqsal bolyp kepken emenniń, samyrsynnan, qamystan jonǵan oqtyń ushyna bekitiledi. Qozy jaýyryn jebeni qos jaýyryn sadaqpen atqan. Eki jarty sheńberdi túıistirip, túıeniń jas qaıysynan oraǵan. Eki jaq serperin ógizdiń jon terisinen burap esken adyrnamen tartyp, bekitken sadaqty qozy jaýyryn jaı dep ataıdy. Mundaı jaq pen jebe som jáne meljemdi bolǵandyqtan, qozy jaýyryn oqty asa kúshti jáne kóp jattyǵyp úırengen qoly áldi batyrlar ǵana tarta alǵan.
(A. Quraluly. Qazaq dástúrli mádenıetiniń enıklopedııalyq sózdigi)
QÝ – Temir, tas shaqpaqpen ot tutatý úshin arnaıy maqtadan álde sıyrquıryq sııaqty shóptiń túrinen qýyryp qoıǵan zat.
QUTY – Oq-dári, shaqpaq tas t.b. salý úshin óńdelgen bylǵarydan ne túıeniń taban terisinen arnaıy jasalatyn búıirli áshekeıli zat.
Ony súıekten, múıizden, jalań bylǵarydan tystap, kisege taǵyp qoıady. Qutynyń túp jaǵy jarty aı tárizdi, eki sheti qaıqy, qysqa moıyn, eki jaq beti bederli bolyp keledi. Kúmis, asyl tastarmen áshekeılenedi.
(A. Quraluly. Qazaq dástúrli mádenıetiniń enıklopedııalyq sózdigi)
QUSTUMSYQ – qarý. Qustyń qarýy tárizdi súıir, shúıdesi balǵa tárizdi eki jaǵyn da qoldanýǵa bolatyn yńǵaıly qarý.
Qarsy jaǵynyń saýyty myqty bolǵan jaǵdaıda kóbinese qustumsyq qarýy qoldanylady. Arnaı saýytty soǵýǵa jasaǵan aıbarly qarý.
(A. Quraluly. Qarý-jaraq, qural jabdyq, ólshem, oıyndarǵa baılanysty termınder men sóz tirkesiniń túsindirme sózdigi)
QORAMSAQ – Sadaq oǵyn salyp, belge baılap nemese ıyqqa asyp alatyn oq saýyty, oqshantaı.
Ony qalyń kónnen jasaıdy. Qoramsaq ishinen eki qatar kóldeneń taspa tartyp, oǵan sadaq jebesin qatarlaı tigedi.
(A. Quraluly. Qazaq dástúrli mádenıetiniń enıklopedııalyq sózdigi)
Jigitter attarynyń etrin aldy, er-turmandaryn jóndedi, kóbiniń asynǵan sadaǵy, qoramsaq toly jebesi dar.
(Amanshın Berqaıyr. Mahambettiń taǵdyry. Roman jáne ádebı zertteýler)
QORAMSAQ QYLShAN – Qoramsaq sadaq oǵynyń qaby.
Qoramsaqqa qol saldy, Kók jebeni qolǵa aldy.
(«Qydyrbaıuly Qobylandy», Batyrlar jyry, 6 t, 45 b)
QÝYS – Jaqtyń oq ornyqtyryp atatyn tusy.
Qýysyna oq salyp, ata almasam maǵan sert!
(Er Qosaı jyry)
QÝ – Temir tas shaqpaqpen ot tutatý úshin arnaıy maqtadan álde sıyr quıryq sııaqty shóptiń túrinen qýyryp qoıǵan zat.
QYLShAN – Oq qaby.
«Qaraǵaıdan sadaq býdyryp, qylshanymdy sary jún oqqa toltyryp»
(Qaztýǵan)
QYLYSh – Shaýyp túsýge yńǵaılap bolattan istelgen ótkir júzdi, uzyndaý kelgen, tutqaly ımek qarý. Qazaq ádebıetinde qylyshtyń tórt túri bar delingen. Qaıqy, týra, qamqam, samsam.
Tarta sermegende syrǵı tiletin ımek qylysh tereń jaraqat salady. Qylysh negizinen atty ásker qarýy. Qylysh erte zamanda jaýǵa qarsy soǵystaǵy basty quraldardyń biri boldy.
B.z.b. 2000 jyldyqta ár elde paıdalanǵan. Bolat qorytý isi ıgerilgennen keıin Orta Azııanyń kóshpeli elderinde, Shyǵys Evropada (VIII ǵ.j.) bolattan jasalǵan qylysh paıda boldy. Keıin selebe tárizdes qos júzdi, úshkir qylyshpen almastyryldy. Qazaq halqynyń turmystyq kásibinde órmek arqaýyn bekitýge qoldanylatyn aǵash quraldy da qylysh dep ataıdy.
(A. Quraluly. Qazaq dástúrli mádenıetiniń enıklopedııalyq sózdigi)
QYLShAN – Oq qaby. Ertedegi batyrlardyń jebe salyp júrýi úshin jylqynyń qylynan istelgen oq qaby, qoramsaq.
Qaraǵaıdaı sadaq býdyryp, qylshanymdy sary jún oqqa týdyryp.
(Qaztýǵan)
NARKESKEN – Som bolattan soǵylǵan eki júzdi túzý qylysh. Narkeskenniń basqa qylyshtan ózgesheligi – ony asyl metaldan eki júzdi etip jasaıdy.
Narkeskenniń basqa qylyshtan ózgesheligi ony asyl metaldan eki júzdi etip jasaıdy. Sabyn súıekten nemese múıizden jasap, altynnan nemese kúmisten áshekeı, órnek salady, asyl tastar ornatady. Narkeskendi handar qolbasshylarǵa, batyrlarǵa syıǵa tartqan. Narkesken atadan balaǵa aýysatyn mura.
(A. Quraluly. Qazaq dástúrli mádenıetiniń enıklopedııalyq sózdigi)
Shyǵys halyqtaryna tán sýyn keltirip, ábden shynyqtyryp soǵylǵan qylysh pen pyshaqtary qashan da ustaradaı bolyp qylpyp turydy.
(Z. Bronıslav. Qazaq dalasynyń ómiri)
NAIZA – Ushy istik, metaldan istelgen uzyn aǵash saby bar, qadalǵysh nemese laqtyrmaly soǵys qarýy.
Alǵashqyda ushy ushtalǵan taıaqtan jasalady. Bertin kele uzyndyǵy 1,5 – 5 m deıin jetetin aǵash sapqa tastan nemese súıekten (tas ǵasyr) metaldan (qola dáýirden bastap) úshkir ush ornatylǵan túrleri shyqty. Qazaq batyrlary men jaýyngerleri de naızamen qarýlandy.
(A. Quraluly. Qazaq dástúrli mádenıetiniń enıklopedııalyq sózdigi)
Qamystyń basy maıda, túbi saıda, Jánibek Shaqshaquly – bolat naıza. Aldyńnan sý, artyńnan jaý qysqanda, Er jigittiń erligi osyndaıda, — deıdi.
(Táttiqara)
Qazaqtar tórt naızanyń (vıntovkanyń( basyn biriktirip, ortasyna álgi qazaqty «qara naıza» astyna otyrǵyzdy. Ony jalań qylysh ustaǵan bir soldat kúzetti. Qazaqtar bul joradan qatty uıalatyn kórinedi, tipti bir erekshe masqara dep te sanaǵan.
(Adolf Ianýshkeevıch, Sapar kúndeliginen)
Úı tuǵyrlyǵynyń syrtyna shyǵarylǵan súńgi naıza bul shańyraq ıesiniń sultan ne ulyq ekenin dáleldeıtin belgi bolyp sanalady.
(Adolf Ianýshkeevıch, Sapar kúndeliginen)
NAIZA LAQTYRǴYSh – Poleolıt dáýirindegi adam oılap shyǵarǵan tuńǵysh mehanıkalyq tetik, ol laqtyrǵan naızanyń ushý jyldamdyǵyn tezdetýge múmkúndik beredi.
Naıza laqtyrǵyshty naqyshtaǵan músinshiler madlen dáýiri óneriniń ǵajap týyndylary qataryna jatady.
(Abaıdyń sóz órnegi)
OQShY – Qarapaıym ádispen oq jasaýshy.
Myltyqtyń shyǵýyna baılanysty oq jasaý ádisi paıda boldy. Oqsha qazaq qaýymdary arasynda XV-XVII ǵasyrdan belgili.
(A. Quraluly. Qazaq dástúrli mádenıetiniń enıklopedııalyq sózdigi)
OTALǴYN DÁRILER – Buryndary qazaqtar otalǵyn dáriler jasaǵan.
Qı maıynan jasalǵan otalǵysh dáriler jaman emes sekildi. Biraq jer jandyra eritken dáriniń býlaýy kem be álde ıleýin qandyra almaı ma áıteýir 100 arshynnan torǵaı úrkitýge ǵana jaraıdy.
(M. Eslámǵalıuly, Áıteke bı. 230)
ÓNDIR – Jańa órilgen qamshy.
At terisine malshynbaǵan, qatpaǵan, órimi jumsaq ıkemdi qamshy.
SAQ ETER – Saq etip tıetin oq.
Qylysh ornyna da qoldanylady. (Batys Qazaqstanda)
(Amanjolov, 34)
SAQPAN – Tas atýǵa arnalǵan kóne qural. Ejelgi zamandaǵy qol qarýy.
Saqpan túrki halyqtarynda jaýgershilik jáne ań aýlaýǵa, mal qaıyrýǵa paıdalanyldy. Saqpan jylqynyń qylynan esilip,
SADAQ – Aǵashtan doǵasha ıip nemese ıilgen ispetti eki bólikti jalǵastyryp, eki ushyn qaıyspen kerip, sol kermege oq (jebe) salyp, tartyp atatyn óte kóne zamannan kele jatqan qarý.
Sadaq keıbir túrki tilinde qarýdyń ózin emes, onyń qabyn, saýytyn bildiredi nemese jaqtyń búkil jabdyǵymen qosa atalǵan jalpy ataýyn bildiredi.
Bylǵary sadaq, kón sadaq, buqarjaı, kónnen jasalǵan qap.
(R. Syzdyq)
Sadaǵyna sary jebeni saldyrǵan, Sadaǵynyń kirisin, sur jebeli oǵyna, taýyqtyń júnin qoıdyrǵan.
(Mahambet)
Keıbir túrki tilinde qarýdyń ózin emes, onyń sabyn, saýytyn bildiredi nemese jaqtyń búkil jabdyǵymen qosa atalǵan jalpy ataýyn beredi. Bylǵary sadaq, kón sadaq, buqarjaı kónnen jasalǵan qap.
SAIGEZ – Sadaq oǵynyń bir túri. Jez aıyr, sur jebe, narsyz, saıgez t.b. «Sadaq tolǵan saıgez oq, masaǵynan ótkerip…
(Dospanbet jyraý)
SAQPAN – Tas atýǵa arnalǵan kóne qural, ejelgi zamandaǵy qol qarýy.
Saqpan Túrki halyqtarynda jaýgershilik jáne ań aýlaýǵa, mal qaıyrýǵa paıdalanyldy. Saqpan jylqynyń qylynan, júninen esilip nemese taspadan órilip jasalǵan.
Órimniń teń ortasynda jumyr tas, qorǵasyn qoıýǵa yńǵaılanyp alaqan jasalǵan. Soǵan tas salyp úıirip, jiptiń bir ushyn aǵytqanda tas alysqa atylǵan. Qazaqstanda saqpannyń eki túri bar: sapty saqpan, túıme saqpan. Alǵashqysy bir jaǵyna aǵash sap baılanady. Ekinshisi jippen oralyp, bilekke taǵylady. Sapty saqpan mal qaıyrýǵa, kúzetýge paıdalanylady. Tól baǵýshyny keıde saqpanshy dep ataǵan.
(A. Quraluly. Qazaq dástúrli mádenıetiniń enıklopedııalyq sózdigi)
SAQ ETER – Bos moıyn shoqpar.
Saq eter tıdi sanyma, Saqsyrym toldy qanyma.
(Bes ǵasyr jyrlaıdy)
SAQINEK – Pyshaq, qylysh t.b. quraldardyń sapqa jetesi suǵylatyn jerin qysyp turý úshin mys ne kúmisten jasalatyn baldaq, moınaq.
Saqınektiń túrleri kóp. Olar: sirkeli saqınek (betine usaq túıirshikten, sirke órnegin salǵan saqınek), tasty saqınek (tas, shyny ornatqan saqınek), temir saqınek (temirden jasalǵan saqınek).
SAÝYT – Sadaq, qylysh, naıza t.b. osy sııaqty qarý – jaraqtardan qorǵanýǵa arnalǵan kıim.
Ol usaq temir, shyǵyrshyqtardy bir – birimen ótkizip toqylǵan tordan qysqa jeńdi jeıde túrinde jasalady.
Saýyttyń, dýlyǵanyń buǵan qosymsha moıyndy jabatyn dalbaǵaı saýyt jáne qol saýyt, aıaq saýyt temir shyǵyrshyqtan jeke toqylady.
(A. Quraluly. Qazaq dástúrli mádenıetiniń enıklopedııalyq sózdigi)
SARJA –(shaǵataı) – sary ıaı – súıekten áshekeılengen, saryǵa boıalǵan jaq. Súıekten áshekeılengen ádemi sadaq, jaq.
Sarjanyń kirisi, tartýǵa kelmeı úzildi.
(Qyz Jibek)
QUIaQ – altaı, túrik, shaǵataı tilderinde de saýyt maǵynasyna keledi.
Alaman joryq kıimi atalatyn quıaqty jasaý úshin 200-600 deıin temir kesindiler qajet bolǵan. Quıaq sózi epostarda, tarıhı kórkem shyǵarmalarda kezdesedi.
Beldemshe quıaq sebildi, beline tartyp aldy – deıdi. Sharaına degen sebildi, júrek basyna qoıdy – deıdi. Dýlyǵa degen sebildi, súıek basyna kıgen deıdi.
(Kóketaı ertegisi. Manas jyry. Á. Marǵulan)
Quıaq sózi orystarda da kezdesedi. Orys tilinde «kýıak» dep barqyt, sýkna tárizdi matalardan tigilgen kıimge temir kesindilerdi myqty bekitip jasaǵan saýytty ataǵan. Reseı aýmaǵynda «kýıak» sózi 1640 jyldan bastap ushyrasady.
(Ana tili. №3. T. Baıjanov, S. Nurymbetova)
SÚŃGI – Birneshe qyrly, ushy úshkir, temirden, bolattan jasalǵan aǵash sapty qarý.
Erler ótti qarasam, Kók súńgini óńgergen, Azdy kópke teńgergen, Astana jurtyn meńgergen.
(Nurym Shyrshyǵululy, Aqberen. 66 b)
SYNA – Bylǵarydan jasalǵan shyny ydystarǵa arnalǵan qap, úyq qap tárizdes etip pishiledi.
«Bylǵarydan syna pishtirip, shyny aıaqpen ishtirgen.
(Bes ǵasyr jyrlaıdy)
MASAQ – Sadaq oǵynyń ushy.
Sadaq tolǵan saıkez oq, masaǵynan ótkizip. Basyn qolǵa jetkizip, sozyp tartar kún qaıda?
(Aınyman)
MYLTYQ – Súbesi, dúmi, zatvory bar ań, qus atýǵa, soǵysta qoldanýǵa arnalyp jasalǵan jasalǵan dárimen atylatyn qarý.
Myltyqtyń alǵashqy túrleri XV-XVII ǵasyrlarda belgili bola bastady. Onyń shıtti, bytyraly, bilteli, shúrpili, opyrmaly, qosaýyz, jekeaýyz, kókberen t.b. túrleri bar.
(A. Quraluly. Qazaq dástúrli mádenıetiniń enıklopedııalyq sózdigi)
ShARAINA – kóbe, júrek tusyna ustaıtyn dóńgelek jaraq.
Sharaınany sharbolat dep te ataıdy. Oq ótpeý úshin tósine kıetin metal qaptal.
Ústine kıgen sharaına, Syrtynda bar-dy saýyty.
ShYJYM – uzyn shylbyr.
Asaý atty nemese qusty baýlyǵanda úıretýga paıdalanǵan.
(Kóketaıdyń ertegisi. Manas jyrynan Shoqan jazyp alǵan bóligi. Qyrǵyz tilinen aýdarǵan Á. Marǵulan)
ShEŃBER – Shashty shayratpaı ustap turý úshin kıiletin zergerlik áshekeı.
Baıyrǵy saqtar mádenı murasynda sheńber kóp ushyrasady. Bul ataýdyń kóne túrki tilinde osylaı ushyrasýyna qaraǵanda muny ejelgi saqtardan kele jatqan eń bir kóne sóz dep ábden oılaýymyzǵa bolady.
ShOQPAR – Bir basy dóńkıip jumyr kelgen soǵys qarýy. Qatty aǵashtan jasalǵan, basy qos judyryq shamalas, saby 90-110 sm soǵys qarýy.
Túrki halyqtarynda kóne zamannan qoldanylyp kelgensoǵys qarýy. Soıyldan qysqa, bas jaǵy jumyr bolady. Muny yrǵaı, tobylǵy, qaıyń sııaqty qatty aǵashtardan jasaıdy. Yrǵaı, tobylǵydan shoqpar jasaǵanda túbirin qosa qazyp alady da, bas jaǵyn jumyrlaıdy. Keıde shoqpardyń basyna temir nemese qorǵasyn quıady.
(A. Quraluly. Qazaq dástúrli mádenıetiniń enıklopedııalyq sózdigi)
ShYJYM – Uzyn shylbyr.
Asaý atty nemese qyran qusty baýlyǵanda úıretkende paıdalanady.
PEREN – Qazaqta sur peren degen sóz bar. Peren nemese beren ırandyqtardan taraǵan jalǵyz oqty myltyq.
SANDYQ – (ózbek, tájikterde) — Ólikti jer qoınyna berý salt – dástúrinde oryn alǵan saǵana degenderge ólikti salyp qoıatyn jáshikti (sarkofag) jáshik dep ataǵan.
(G. P. Snesarov. Relıgty do mýsýlmanskıh verovanıı ı obrıadov ý ýzbekov Horezma)
SAÝYT — Ár túrli zat salyp qoıatyn kishigirim quty ydys.
Ol sııa saýytyn tógip aldy.
(Aýyz eki til)
SAQPAN – Tas atýǵa arnalǵan kóne qural, ejelgi zamandaǵy qol qarýy.
Saqpan túrki halyqtarynda jaýgershilik jáne ań aýlaýǵa, mal qaıyrýǵa paıdalanylǵan. Saqpan jylqynyń qylynan, júninen esilip nemese taspadan órilip jasalǵan.
Órimniń teń ortasynda jumyr tas, qorǵasyn qoıýǵa yńǵaılanyp alaqan jasalǵan. Soǵan tas salyp úıirip, jiptiń bir ushyn aǵytqanda tas alysqa atylǵan. Qazaqstanda saqpannyń eki túri bar: Alǵashqysy bir jaǵyna aǵash sap baılanady. Ekinshisi jipten oralyp, bilekke taǵylady. Sapty saqpan mal qaıyrýǵa, kúzetýge paıdalanyldy. Tól baǵýshyny keıde saqpanshy dep te aıtylatyny osydan.
(A. Quraluly. Qazaq dástúrli mádenıetiniń enıklopedııalyq sózdigi)
SAQETER – Qylysh ornyna da qoldanylady. Bos moıyn shoqpar.
Saqeter tıdi sanyma, saqsyrym toldy qanyma.
(Bes ǵasyr jyrlaıdy)
SYNA – Bylǵarydan jasalǵan shyny ydystardan jasalǵan qap, ýyqqap tárizdes etip pishiledi.
«Bylǵarydan syna pishtirip, shyny aıaqpen ishtirgen».
(Bes ǵasyr jyrlaıdy)
TARAN – Tas laqtyratyn, atpen aınaldyratyn qural.
Shyńǵys han qalalardyń berik zor darbaza, qaqpalaryn, qorǵandaryn taranmen buzǵan.
TASPA — Órerden buryn bir jaq qyryn pyshaqpen sydyryp alady, sonda bir órim jaǵynan jumyrlanyp, syrty kedir – budyrsyz jumaǵaılaý keledi.
TEGILDIRIK – Er – turman jabdyǵy, at terisine etik ne balaq bylǵanbas úshin toqymǵa bekitilgen, tipti japsyryp tigiletin, bylǵarydan istelgen kólegeı.
Burynyraq terliktiń etegine de jalǵaıtyn bolǵan. Búgingi zaman turmysynda ol salpyldap bólek turady.
TOLǴAÝ – oraý maǵynasynda tolǵamaly naıza, tolǵamaly myltyq, tolǵamaly balta.
Tolǵamaly aq balta, Tolǵamaly ala balta qolǵa alyp.
(Dospambet)
ÚIKEK – Ottan túsirilgen qazandy ornyqtyrý úshin astyna qoıýǵa dóńgeletip jasalatyn tuǵyr.
Mundaı úıkekti qazaq qazan túbine, kólemine, (taıqazan, 9 qarys t.b. beıimdep jerdi shuqyrlatyp ta jasaıdy.
SOǴYS ÝAQYTYNDAǴY KEIBIR DÁSTÚRLER
* Aq úı amanaty – Soǵysty bastaǵan jaq jeńilgen jaǵdaıda qarsy jaqqa kepildik retinde aq úı, qalyńsyz qyz berip otyrǵan.
(M. Eslámuly. Áıteke bı, tarıhı fılosofııalyq dılogııa)
* Erterekte qazaqtyń josyǵyna qarsy shyqqan adamnyń eki ıyǵyn aǵashpen qaýsyra, qos jaqtaýyn tutqynnyń moınyna bekitip tastap otyrǵan.
(Q. Manash. Jaýdy shaptym tý baılap)
* ARAN - Arnaıy qazylǵan tereń or.
Túbine ushyn joǵary qaratyp naıza shanshıdy da, betin jeńil jabady. Ejelde alyp batyrlardy attylar jan – jaǵynan qaýmalap, aranǵa atymen jyǵatyn bolǵan. «Arandatý» degen uǵym osydan shyqqan .
(Uly baqsy)
* Jekpe - jek. Jekpe – jek kóne zamandaǵy batyrlardyń shaıqasy. Shep quryp turǵan eki jaǵy aralyq maıdanyna bir – birden batyr shyǵyp, jekpe – jek saıysqa túsken. Shart boıynsha olar aty jónderin surasyp, qalaı soǵysý tásiline (atyspaq, alyspaq, julyspaq, qylyshtaspaq, tnaızalaspaq t.b.) kelisip alǵan jáne osy urysta kim jeńilse, sonyń áskeri tize búgetin bolǵan.
Maıdan dalasynyń qatal dástúri boıynsha qazaq – qalmaq qoldary betpe – bet kelip, ortaǵa eki jaqtan jekpe jekke batyrlar shyǵady.
«Qalmaq batyry des bermeı, tórtinshi bolyp saıysqa shyqqan Jánibek eresen erlik kórsetedi. Qalmaq batyrynyń des bermeı qulashtaı urǵan aıbaltasyn denesine darytpaı, julyp alyp: «Olaı shappaıdy, bylaı shabady!» — dep almasyn jaı túskendeı jarq etkizedi.
(Qazaq tarıhynyń álippesi. M. Maǵaýı. Almaty. Qazaqstan. 1995, 208)
- Uryssyz berilýdi suraý – Urys aldynda Óz – Temir Taıshyqtyń elshisi Ábilhaıyr hanǵa: «Kóbeden qan shyqpasyn, kóılekten ter shyqpasyn!» — depti. Bul: «Uryspaı bitiseıik» — degen sóz emes, «Uryspaı berilińder!» — degen sóz.
- Qyzyl shyqsyn, kók kirsin! – Ejelgi túrki batyrlary sertteskende qarama – qarsy júginip otyryp, osylaı anttasqan. «Kók semser kirsin, qyzyl qan shyqsyn! maǵynasynda.
- Tuqyrtý – jazanyń túri. Úsh naızany jerge qadap, basyn biriktirip, astyna qylmysty adamdy otyrǵyzyp, tóbesin adam sııar syımas etip biriktirip baılap tastaý maǵynasynda.
- Qara tikti – degeni uzyn naızanyń basyna tigiletin tý. Halqymyzda ólgen kisiniń jasyn synyq naızamen, jalaýdyń túsimen estirtip otyrǵan.
- Jas kisi ólse týy qyzyl bolǵan.
- Orta jastaǵy kisi ólse týynyń bir jaǵy aq, bir jaǵy qyzyl bolǵan. Qara degen tek qana naıza ushyndaǵy tý ǵana emes, óliktiń kıim – keshegin, basqa da dúnıe múligin jaǵalaı tizip, ilip tastaý úshin tigiletin arnaýly kıiz úıdiń ústine synǵan naızany shanshyp, soǵan da baılaıdy.
(Abaı joly epopeıasynyń tili)
«Júsiptiń balasy Baraqtyń qolynda turyp qaıtys bolady. Endi osy jerge onyń kıim keshekterin alyp keldi. Qazaqtar ony aldynan shyǵyp qarsy aldy. Basyna qaraly jalaý baılanǵan. Synyq naıza tóbesine shanshyldy. Al, úıdiń ishindegi áıelderdiń joqtaýy aıdalaǵa estilip jatty» — delingen.
(Adolf Ianýshkeevıch. Qazaq dalasynyń sapary týraly)
- Jylqymen ásker qarasyn kóbeıtý – Kóne zamanda jylqymen ásker qarasyn kóbeıtýde aldyn kóp mal sanyn aıdap shyǵarǵan. Qorǵandar kóp ásker kele jatyr dep arqaǵa shegingen. Aqsaq Temir, Shyńǵys han, bertin kele A. Imanov ta osy áskerı aıla tásilin qoldanǵan.
- Oń qoldy qoldaný – Jaýgershilik zamanynda adamnyń oń qoly bos bolý kerek. Sebebi: barlyq qarýdy oń qolmen ustaý kerek. Sol jaqtan atqa mingende sol qol qarýǵa yńǵaısyz bolady (Qazaq qaýymy).
- Qyryq qunan atan bersin – qyryq myqty jaýynger bersin degen sóz.
- Sholan urý – Maıdan ortasynda ne kóp ishinde erkindep ári – beri júrý. Ásirese batyrlar ne palýandar óziniń qarsylasyn jeńip, ekinshisi shyǵa almaı jatqandaǵy jaǵdaı.
QOLDANYLǴAN ÁDEBIETTER
1. J. Dáýrenbekov., Úkilim aı: Arýlar jaıly alpys án — Almaty, Óner, 1991-64b
2. M. Qozybaev., Jaýdy shaptym tý baılap., — Almaty: Qazaqstan, 1994,192 b
3. J. Dáýrenbekov., Betashar, Toı – tomalaq kitaby, Almaty, Óner, 1991-256 b
4. M. Maǵaýın., Qazaq tarıhynyń álippesi, Almaty, Qazaqstan, 1995-208 b
5. Abylaı han (1711-1781) – Almaty: MP «Aıqap», 1992-32 b
6. Aq orda. Ádebı – kórkem jýrnal, 02.12.92 j., Kenesary – Naýryzbaı (Nysanbaı aqyn dastany) 17 b
7. J. Dáýrenbekov., Úkilim aı: Arýlar jaıly alpys án, Ádemi qyz– Almaty, Óner, 1991-20 b
8. Adolf Ianýshkeevıch. Qazaq dalasynyń sapary týraly jazbalar. Ǵ. Zulharov (aýdarǵan(, Astana, Aýdarma, 2003-264 b
9. Fırdoýsı. Keı – Hosroý, Shahnama epopeıasynan dastandar. Aýdarǵan:B. Aldamjarov, — Almaty, Jazýshy. 1976-184 b
10. A. Quralov, Qazaq dástúrli mádenıetiniń anyqtamalyǵy. – Almaty: Sózdik, Slovar, 1998-128
11. A.Qojabekov,Tarıhı zertteýler, Shejirelik derekter, — Almaty, Jalyn,1994-144 b
12. Sh. Jıenqulova, Ómirim meniń — ónerim, Ómirbaıandyq povest, Almaty, Jazýshy. 1992-192 bet
13. Rabıǵa Syzdyq, Sózder sóıleıdi, tolyqtyrylǵan 3 basylym, — Almaty: Arys baspasy, 2004-232 bet
14. Materıaly po ıstorıı kazahskıh hanstv, XV –XVIII, Alma – ata, 1969, 493
15. Dala bekzattarynyń úıinde. (XIX ǵasyrda orys jazýshylary qazaqtar týraly), Á. Jumabaev. Astana: Aýdarma, 2003 – 520 b
16. Qazaqtyń ata zańdary: Qujattar, derekter jáne zertteýler. – 10 tomdyq. – Baǵdarlama jetekshisi S. Z. Zımanov. – Almaty: Jeti jarǵy, 2003, Qazaq akademııalyq ýnıversıteti, ISNH 8865 -11-012-3
17. Qazaq dástúrli mádenıetiniń enıklopedııalyq sózdigi. A. Quraluly, Almaty, Sózdik – slovar. 1997
18. Zalesskıı Bronıslav. «Qazaq dalasynyń ómiri». 2003. 136 b.
19. Shara Jıenqulova. Ómirim meniń — ónerim. Ómirbaıandyq povest. Almaty. Jazýshy. 1992. -192 b.
20. Mahambet.Ereýil atqa er salmaı.Óleńder.Almaty. Jazýshy.2002-132 b.
21. Baıbota Serikbaıuly Qoshym – noǵaı. Til ushyndaǵy tarıh.
22. Qabıbolla Sydıyquly. Muryn jyraý jáne Qyrymnyń qyryq batyry.
23. Nábıjan Muqametqanuly. Tarıhı zertteýler. Shejirelik derekter. A. Qojabekov. Almaty. Jalyn. 1994, 114 b
24. R. Syzdyq. Sózder sóıleıdi. 2- basylym. Almaty. Sanat. 1994-272 b.
25. Abaıdyń sóz órnegi. Monografııa. Almaty. Sanat. 1995-208 b.
26. Muqades Eslamǵalıuly. Áıteke bı. (tarıhı fılosofııalyq dılogııa), Almaty. Arys baspasy. 2003. 376 b.
27. S. Muqanov. Qazaq qaýymy. Tarıhı jáne etnografııalyq sholý. Almaty. Ana titi. 1995 j.
28. G.P.Snesarov. Relıgty do mýsýlmanskıh verovanıı ı obrıadov ý ýzbekov Horezma. 1969, 148-149 b
29. Ábilova. Z. Á. Qalıeva K. M. Etnopedagogıka oqýlyǵy. Almaty. Abylaıhan atyndaǵy memlekettik qarym – qatynastar jáne álem tilderi ýnıversıteti. 1999, 394 b
30. Zalesskıı Bronıslav. Qazaq dalasynyń ómiri. Astana. Aýdarma. 2003. 136 b
31. Qazaqsha túsindirme sózdik. Almaty. Bilim. 2003, 320 b
32. Q. Manash. Jaýdy shaptym tý baılap. Almaty. Qazaqstan. 1994, 84 b
33. Muqades Eslamǵalıuly. Áıteke bı. (tarıhı fılosofııalyq dılogııa), Almaty. Arys baspasy. 2003. 370 b
34. Kóketaıdyń ertegisi. Manas jyrynyń Shoqan jazyp alǵan bóligi. Qyrǵyz tilinen aýdarǵan Á. Marǵulan. Almaty. Jazýshy. 1972, 112 b)
35. Narqyz. Núrpeıis Baıǵanın. Dastandar men óleńder. Qurastyrǵan I.Mámbetov. Jazýshy. Almaty. 1974, 352 b
36. Abaıdyń álippesi. Ulyqman Ábildauly. Tómengi synyp oqýshylaryna uly aqyndy tanystyrý. Almaty. Raýan. 1994, 88 b.
37. Bıler sózi. Qurastyrǵan:T. Kákishev. – Almaty, Qazaq ýnıversıteti. 1992, 160 b
38. Qazaq. Joǵary oqý oryndary stýdentterine arnalǵan oqý quraly. Bilim. 1994, 176 b
39. Amanshın Berqaıyr. Mahambettiń taǵdyry. Roman jáne ádebı zertteýler. Almaty. Jazýshy. 1991-400 b
40. Qydyrbek Balǵabek. Túgel sózdiń túbi bir. (Oqý quraly) – Almaty. Qazaq ýnıversıteti. 1993, 176 b.
41. Narqyz. Dastandar men óleńder. Qurastyrǵan I. Mámbetov. Jazýshy. Almaty. – 1974. 352 bet
42. Djon Kestl. 1736 jyly kishi júz hany Ábilhaıyrǵa baryp qaıtqan sapary týraly. Á. Tórehanov. Astana. Aýdarma. 2002 – 144 bet
43. Ana tili. Tamyz 6 1998, T. Baıjanov. S. Nurymbetova
44. Qazaq termınologııasy damýynyń kezeńdik sıpaty. Sh. Qurmanbaıuly. Elorda. Astana – 2002.
45. Parsysha – qazaqsha túsindirme sózdik. N. Ońdasynov. Almaty. Bilim. 2003 j.
46. Ǵ. Qalıev. Sh. Sarybaev. Qazaq dıalektologııasy.
47. Qazaq dástúrli mádenıetiniń enıklopedııalyq sózdigi. A. Quraluly. – Almaty. «Sózdik –slovar»,1977
48. B. Zalesskıı. Qazaq dalasynyń ómiri. Orys tilinen aýdarǵan K. Segizbaev. Astana. Aýdarma. 2003
49. Qazaq leksıkasyndaǵy jańa qoldanystar. Almaty. 1990, «Ǵylym» baspasy.
50. Bes júz bes sóz. Á. Nurmaǵambetov. Almaty. Raýan. 1994
51. Á. Bolǵanbaev. Qazaq tilindegi sınonımder sózdigi. Almaty. 1962 j.
52. M. Áýezov. «Abaı joly» epopeıasynyń tili. E. Janpeıisov. Almaty. Qazaq SSR-niń ǵylym baspasy, 1976 j. 168 b. 124-b.
Gúlhanys MEKENBAIQYZY ARYSTANOVA, ǵylymı izdenýshi
Gýlfaırýz ǴINAIaTQYZY ERKEBAEVA, akademık, p.ǵ.d., professor
Lale AVShAR, doent, doktor
