Osynau ötpelı kezeŋde qoǧamdaǧy bolyp jatqan özgerıster, saiasi közqarastarǧa bailanysty ärbır mektep deŋgeiındegı balalar qazaq elınıŋ tarihyn, salt-dästürın, eldıgın tanyp, sanasyna tüiıp, ata- babalarymyzdan qalǧan mūralardy, qazaq mädenietın keiıngı ūrpaqqa jetkıze bıluı üşın ūlttyq dünie tanymdy qalyptastyruymyz qajet.
Epos, jyrlarmen susyndap öspegen qazaq balasynan jürektı, baisaldy, namysşyl, patriottyq sezımge bai ūrpaq şyǧuy ekıtalai…
Tarihta qazaqtyŋ jauyngerlık dästürı, qazaq halqynyŋ köşpelı tırşılıgıne, qoǧamdyq qūrylym erekşelıgıne bailanysty qarastyrylǧan. Qazaq halqy ǧasyrlar boiy künı keşege deiın jaugerşılık jaǧdaida ömır sürıp, öz elın, jerın, täuelsızdıgın ünemı qorǧap otyruǧa mäjbür bolǧan. Äieldı küŋdıkke, erlerdı qūldyqqa jıbermei, at üstınde kün keşıp, bairaqty jeŋıs tūǧyrynan tüsırmei eldıgımızge jetuımızge sıŋırgen eŋbegı qanşama deseŋşı…
XVII-XVIII ǧ. ömır sürgen tarihi tūlǧalar: Abylai, Qabanbai, Bögenbai, Nauryzbai, Baian, Raiymbek, Hankeldı, Malaisary syndy halqy üşın erlıktıŋ öşpes ızın qaldyrǧan batyrlardyŋ erlık ısterınıŋ qainar közı - elın, jerın süiu, halqynyŋ ar- namysyn qorǧau, memlekettık täuelsızdıktı saqtau edı.
El taǧdyry synǧa tüsken jaugerşılık zamandarda bilerı batyrlarmen qatar atqa qonyp, qaramaǧyndaǧy taipalastarynan jasaq qūryp, memleket tūtastyǧyn, ūrpaq azattyǧyn qorǧauǧa ūiytqy bolyp ärı qolbasşylyq qyzmetın atqarǧan.
Al XVIII ǧ. batyrlardyŋ erlık, batyrlyq önegelerınıŋ tüp – tarihy V—VII ǧ. Kültegın, IX ǧ. Qorqyt ata, XIV- XVI ǧ. Altyn Orda däuırındegı türkı jūrtynyŋ jauyngerlık dästürlerınen bastau alady.
Äsırese XVIII ǧ. Ş. Uälihanov «Abylai ǧasyry – erlıktıŋ ǧasyry» dep atap körsettı. Qazırgı mektep jasyndaǧy balalarǧa ūrpaqty erlıkke baulu maqsatynda paidalanudy tiımdı dep bılemız.
Qazaq jıgıtterı elınıŋ amandyǧyn, jerınıŋ bütındıgın at jalynda jürıp qorǧasa, qazaq qyzdary tal besıkke asylyp otyryp-aq ūlttyŋ mädeni-ruhani tūtastyǧyn qamtamasyz etken. Ärbır ūzatylǧan qyz özı şyqqan ortanyŋ tılın, dästürın, än – küiın, aŋyz äŋgımesın, qol önerın, taǧam daiyndau täsılın, moraldyq – etnikalyq normalaryn kelın bolyp tüsken ortaǧa darytyp otyrǧan.
Adamzat tarihyndaǧy myŋ – myŋdaǧan soǧystar men maidandar kezınde kiım qorǧanyş qūraly bolǧan.
Epos, batyrlar jyryna köz tastasaq, aq beren, sauyt, köbe, jalaŋqat, zere, kıreuke, torǧauyt, qattama degen sözder köptep kezdesedı. Olar batyrlardyŋ kiımderı. Batyrlyq jyrlar, dastandar, epostar jalpy auyz ädebietıne üŋılsek, batyrlarymyzdyŋ basynda dulyǧa, arqasynda jyǧa, jürek tūsynda şaraina, üstınde sauyt, sadaq, jebe, naizasy, qol şoqpary, belınde oqşantaily beldık bolǧan.
Kiım – keşekte tarihtyŋ ızı, uaqyt taby jatady. Jauyngerlerdıŋ kiımderı ata – babalarymyzdyŋ jauynger, jauger, batyr, jau jürek halyq bolǧanyn körsetedı.
Öitkenı sol zamandaǧy halyqtyŋ küibeŋ tırşılıgı ünemı attyŋ jalynda, tüienıŋ qamynda jürgenın, jaima – şuaq, mamyrajai jüre almaǧandyǧyn körsetedı. Tobylǧyny jastanyp, qu tolaǧai bastanyp ömır sürgen.
Osynau ūlanǧaiyr eldı mekendı köz tıguşı sūǧanaqtardan qorǧap qalu babalarymyzǧa oŋai tüspegen.
Sol üşın «Aq taban şūbyryndy, alqa köl sūlama» da boldy.
JAUGERŞILIK ZAMANYNDA QOLDANYLǦAN SAUYT, BAS KİIM, BELDEMŞE, KEZDEME, DORBA, TUDYŊ TÜRLERI JÄNE SOǦYS KEZINDE QOLDANYLǦAN TERMİNDER
ALAMAN JORYQ KİIMI – Alaman joryq kiımı atalatyn qūiaqty jasau üşın 200-600 deiın temır kesındıler qajet bolǧan. Qūiaq sözı epostarda, tarihi körkem şyǧarmalarda kezdesedı.
Beldemşe qūiaq sebıldı, Belıne tartyp aldy, — deidı. Şaraina degen sebıldı, Jürek basyna qoidy, — deidı. Dulyǧa degen sebıldı, Süiek basqa kigen,- deidı.
(Köketaidyŋ ertegısı)
ALǦYNŞY – Şoluşy, äsırese soǧys jaǧaiynan aldyn jau betın şoluşy.
Alǧynşy bolyp barǧan Satai men Taŋsyq tüiege sekseuıl artyp jatqan bır qazaqty ūstap alyp söilesken.
(Qazybek bi. Tüptūqiiannan özıme şeiın)
ALTYN QALPAQ – Altynnan jasalǧan dulyǧanyŋ bır türı.
Altyn qalpaq dulyǧa, şekesınde jarqyldap.
(Qobylandy)
AIMAUYT – Asyl bolattan soǧylǧan ūsaq şynjyr torly sauyt. Batyrlardyŋ ūrysqa kietın kiımı. Ony qylyş kespeidı, naiza tespeidı. Soǧuy qiyn bolǧandyqtan öte qymbat baǧalanyp, kez kelgen batyrdyŋ qolyna tüse bermegen. Aimauyttyŋ şynjyr tory denege batpau üşın ışınen kiız kebenek kiedı.
Sadaqkerdıŋ belgısı, Toǧyz qabat aq sauyt, Toqsan torly aimauyt, Üskıdei ötıp teskenı.
(Şaqşaq Jänıbek batyr, 112 b)
AQ ALMAS – Aq semser, ötkır qylyş, narkesken.
Qūrtqa sūlu batyrǧa, Qaraǧaidai naiza saptatty, Almas qylyş soqtyryp, Kümısten qynyn şaqtatty.
(«Qobylandy batyr», Aqsauyt, 1 t. 27 b)
AQ KÖBE – Batyrlar kier aq sauyttyŋ köp tüimelı türı.
Toqsan bauly aq köbe, Toǧysqan jerde kigenmın.
Būl batyrlar kigen aq sauyttyŋ köp tüimelı türı. Qazaq ädebietınde kezdesetın sauyt türlerı: badana, beren, zere, köbe, kıreuke, torǧauyt.
(Qydyrbek Balǧabek. Tügel sözdıŋ tübı bır)
ALA BILEK – Sadaq oǧynyŋ bır türı.
Alabılek, saigez, sūr jebe, jezaiyr, qaljuyr bärı de sadaqqa salynar oqtyŋ türlerı.
(Qydyrbek Balǧabek. Tügel sözdıŋ tübı bır)
ALǦYNŞY – şoluşy, äsırese soǧys jaǧjaiynda aldyŋǧy jau betın şoluşy.
Alǧynşy bolyp barǧan Satai men Taŋsyq tüiege sekseuıl artyp jatqan bır qazaqty ūstap alyp söiletken.
(Qazybek Bek. Tüptūqiiaŋnan özıme şeiın)
ALAKÖDEK – Alaŋǧasarlau, eş närsenı eleŋ qylmaityn, aq köŋıldıkke jaqyndau,bıraq ıstıŋ barysyn baiyptai qoimaityn adamǧa da aitylady. Naǧyz alaŋǧasarlyqtan alysyraq.
«Batyr aŋǧal, er ködek. Ködek te sol eleŋsızdeu batyr, bıraq qalai da keleŋsız emes.
ANT – qatty, tūraqsyz, oŋbaǧan degen maǧynaǧa keledı.
Elden şyqqan bılımsız ant eken dep, El – jūrty Qarabaiǧa öpkeledı.
(Batyrlar jyry)
BEREN –1. Bolattan jasalǧan batyrlar kiımı. Bolat taqtalary astaryna ış jaǧynan bekıtılgen taqtaly sauyt.
Nauryzbai asyl berenmen, on ekı myŋ äskermen. Taǧy attandy kemerden, zeŋbıregın asyrdy. Abylai aspas kezeŋnen. Qara balta solqylyq, aŋǧarynan şaŋ asty.
(Abylai han, Aiqap)
2. Asyl bolattan jasalǧan semser nemese qylyşty da (kezdık, pyşaqty da) beren dep ataǧan.
Qynabynan suyryp, qolyna aldy berendı, Keregede aq beren, Mūny da belge şalady.
(R. Syzdyq, Sözder söileidı)
Qazaq baqsyladynyŋ oiyny keide köbınese baqsylyq oiyn – saryn retınde aitylǧan. Olar özderınıŋ jynyn keide «Jeŋsız beren kiıngen, laşyn qūstai tüiılgen – dep jyrǧa qosady.
(M. Ǧabdullin. Qazaq auyz ädebietı)
BAǦYRYM – Bauyr, auyspaly maǧynada jürek.
Köne jäne orta ǧasyrlardaǧy türık ädebietı men folklorynda baǧyrym ezıldı, bauyrym para boldy jäne t.b. sol siiaqty söz tırkesterı qaiǧyly, qasırettı jaǧdailardy bıldıredı.
BADANA – Batyrlardyŋ soǧysta kietın qorǧanys kiımı. Saqina torly bolat sauyt. Onyŋ etek, jeŋı ūzyn da, qysqa da boluy mümkın. Qazaq auyz ädebietınde şyǧyrşyqty kıreuke sauyttyŋ közıne asyl temırden döŋgelek japyraq bastyryp soǧylǧan türık badana nemese badana közdı kıreuke dep ataǧan.
Badanamdy basa bökterıp, qasyma jattan joldas ertıp, kün- tün demei jürgenım.
(Mahambet, Ūl tusa)
BADANA KÖZDI – Batyrdyŋ kietın sauyty men er – tūrman äbzelderıne salynǧan äşekei tastar ne qūiyp jasalǧan metal közşeler.
Tölegen ınısı Sansyzbaiǧa, badana közdı kıreuke, toǧyz qabat kök sauyt, Saǧan arnap soqtyryp, budyryp kettım kılemge.
BEREN – Bolattan jasalǧan batyrlar kiımı.
BAHADÜR –Batyr sözınıŋ köne tūlǧasy.
Üşınşıden el taǧdyry synǧa tüsken jaugerşılık zamandarda biler batyr – bahadürlermen qatar atqa qonyp, qaramaǧyndaǧy taipalastarynan jasaq qūryp, memleket tūtastyǧyn, ūrpaqtar azattyǧyn qorǧauǧa ūiytqy bolǧan, qolbasşylyq qyzmet atqarǧan.
(İgısın Q.A. Ūly dala)
EBEI – küŋ. Ebe dep te ataǧan.
Esıktegı ebei dep qazaqta küŋdı aitpaǧan. kelınıne riza bolmaǧanymen kempırler: «Osy üidıŋ ebeiı boldym»-deidı.
(Qydyrbekūly Balǧabek. Tügel sözdıŋ tübı bır)
JÄUKE – Erte kezde joryqtarda äskerlerdıŋ aldy, artyn küzetetın äskeri toptyŋ bastyǧyn, batyl, qyraǧy saqşysyn ataǧan.
Ol qauıptı jaǧdaida joǧarydan būiryqty kütpei «Attan!» saluǧa erıktı bolǧan.
(A. Qūralūly. Qazaq dästürlı mädenietınıŋ ensiklopediialyq sözdıgı)
JYǦA – soǧysta kietın bas kiım.
Jyǧanyŋ töbesı üşkır keledı. Maŋdai aldy qasqa deiın tüsıp tūrady, jelke jaǧyna moiyndy ainala ūzyndyǧy – 1-1,5 qarystai şynjyrly baular taǧylady. Jyǧanyŋ özı sadaq oǧy ötpes üşın kiılse, şynjyrly baudyŋ moiyndy qylyştan saqtau üşın jasalǧan. Qazır soǧys önerınıŋ damuyna bailanysty jyǧa qoldanylmaidy.
(A. Qūralūly. Qazaq dästürlı mädenietınıŋ ensiklopediialyq sözdıgı)
KÖBE – sauyt. Erte kezde batyrlardyŋ kigen sauyty, temır qaptama. Onyŋ ekı türı bar.
1. Jürek tūsy, bılektı, iyqty sadaq oǧynan, qylyştan qorǧau üşın jalpaq temırden jasalǧan sauyt.
2. Bükıl keudenı qorǧau üşın tyrnaq köbesıne ūqsas qola ne mysty, keide altyndy qatparlap tızıp nemese metal şynjyrlardy bırıktırıp, köilek tärızdes etıp jasaǧan.
KÖZE SAUYT – Sadaq, naiza, qylyş ötpeitın soǧys kiımı. Köze sauyt köbınese bas kiım, qalqan, keudege qaqtaǧan şaraina, bılekke, tızege jabatyn qyş qoruyştar türınde jasalady.
Keide temır şyǧyrşyqtarmen üzbelegen kök sauytty da köze sauyt dep ataǧan.
QANDY KÖBE – Qanda köbe jai sauyt emes, ärdaiym ūrys maidanynda bolatyn batyr kietın kiım.
QATTAMA – kökırekşe. Qalyŋ kezdeme.
Kiım kiseŋ qattau ki, suyq kelse panaŋ – dy.
(Aqtamberdı jyrau)
KEBENEK – kebe dep te ataidy. 1. Kebenektı ertede köbınese jauyngerder kigen. (Valihanov, II,711)
Toqsan bauly aq kebe, toǧysqan jerde kigenmın.
(Edıge batyr)
KÖNTE – Jeke qoldanylmasa kerek –tı. Köbınese belbeudı qosyp aitady.
Könıs, küderı belbeu, jon terıden jasalǧan, qalyŋ jalpaq beldık.
«Kök ala jorǧa at mın – dedı, Könte belbeu bu – dedı.
(Edıge batyr)
KEIIT – DABYS, DAŊQ, ATAQ.
«Şyǧa almas dūşpan betıŋnen, tüse almas dūşpan keiıtıŋnen.
(Qobylandy batyr)
KELTEK – keldek emes. Şoqpardyŋ şaǧyn türı.
Qysqa juan taiaq. «Keltegı qolynan tüspeidı».
(Qydyrbekūly Balǧabek. Tügel sözdıŋ tübı bır)
KEIIT – Dabys, daŋq, ataq.
Şyǧa almas dūşpan betıŋnen, tüse almas dūşpan keiıtıŋnen.
(Qobylady batyr)
QYRPU– Dulyǧanyŋ ışınen qūndyz ne botanyŋ pūşpaq terısınen ıstelgen ışten kietın bas kiım.
«Qyrpuyn tartyp ūr!» — degenı naiza darityn jūmsaq jerın tauyp ūr! – degen maǧynada aitylǧan.
DULYǦA - Soǧysta oqtan saqtanu üşın kietın bas kiım.
Dulyǧanyŋ ekı jaǧymen artqy etegıne temır tor ılınıp, adamnyŋ moiny men iyǧyn tymaq tärızdı tūtas jauyp tūrady. Dulyǧa batyrdyŋ basyn soiyl, şoqpar, qylyş jäne sadaq oǧynan saqtauǧa arnalǧan.
(A. Qūralūly. Qazaq dästürlı mädenietınıŋ ensiklopediialyq sözdıgı)
KEIIT – dybys, daŋq, ataq.
Şyǧa almas dūşpan betıŋmen, tüse almas dūşpan keiıtıŋnen.
(Qobylandy)
KIREUKE – Batyrlardyŋ jaugerşılıkte joryqqa kietın oq ötpes bolat sauyt.
Myltyqtyŋ oǧy ot almas, Qūlaqta därı tūtanbai. Aq kıreuke kök sauyt, Taza jürse tot almai. Myltyqtyŋ oǧyn jıbermes, Şyǧyrşyǧy jūqarmai.
(Aq Orda. Ädebi körkem jurnal. Nauryzbai aqyn dastany)
Kıreukenıŋ basqa sauyttardan aiyrmasy keudesınde, arqasynda, bılek üstınde temırden nemese közeden ıstelgen qorǧanys şaralary (şarainasy) bolǧan.
KÖBE SAUYT – Erte kezde batyrlar kietın sauyt, metal qaptama.
Ūrys aldynda Öz – Temır Taişynyŋ elşısı Äbılhaiyr hanǧa: «Köbeden qan şyqpasyn, Köilekten ter şyqpasyn!-deptı. Būl būrynǧy soŋǧy tarihşylar baiyptaǧandai, «ūryspai bıtıseiık» — degen söz emes, ūryspai berısıŋder! – degen söz.
(M. Maǧauin, Qazaq tarihynyŋ älıppesı)
Erte kezdegı batyrlardyŋ kietın sauyt, metal qaptama. Onyŋ ekı türı bar.
1. Jürek tūsy, bılektı, iyqty sadaq oǧynan, qylyştan qorǧau üşın jalpaq temırden jasalǧan sauyt.
2. Bükıl keudenı qorǧau üşın tyrnaq köbesıne ūqsas qola ne mysty, keide altyndy qatparlap tızıp nemese metal şynjyrlardy bırıktırıp, köilek tärızdes etıp jasaǧan. Keiınırek köbenıŋ jeŋıl kökırekşe türı şyqqan. Sadaq oǧy köbenı būza almaǧan soŋ «köbe būzar qozy jauyryn» jebenı şyǧarǧan. Attyŋ arqasyn jabatyn köbeler de jasaǧan.
(A. Qūralūly. Qazaq dästürlı mädenietınıŋ ensiklopediialyq sözdıgı)
KÖZE SAUYT – Sadaq, naiza, qylyş ötpeitın soǧys kiımı.
Köze sauyt köbınese bas kiım, qalqan, keudege qaqtaǧan şaraina, bılekke, tızege jabatyn qyş qoruyş türınde jasalady. Keide temır şyǧyrşyqtardan üzbelengen kök sauytty da köze sauyt dep ataǧan.
(A. Qūralov, Qazaq dästürlı mädenietınıŋ ensiklopediialyq sözdıgı)
QALQAN – Erte zamanda batyrdyŋ qarsy jaqtyŋ naiza, qylyş, soqqysynan, sadaq oǧynan maidanda özın qorǧau üşın qolyna ūstaityn qorǧanys qūraly. Şegıngen kezde arqa jaǧyna ılıp, bekıtıp alady.
Qalqannyŋ tört būryşty, döŋgelek, jarty silindr tärızdı, jürekşe, astauşa t.b. köptegen türlerın qoldanǧan. Qazaqtarda döŋgelek qalqan keŋ taraǧan. Būlarda qalqan können, qoladan, aǧaştan, temırden jasalǧan.
(A. Qūralov, Qazaq dästürlı mädenietınıŋ ensiklopediialyq sözdıgı)
Qalqannyŋ kölemı jaǧynan üş türı bolady: ülken, orta, kışı. Iş jaǧyna tūtqamen bırge kiızden, matadan, kön terıden kepıl salynady.
(Qūralūly A. Qaru – jaraqqa, qūral jabdyqqa, ölşemge, oiyndarǧa bailanysty terminder men söz tırkesterınıŋ tüsındırme sözdıgı)
QALJUYR – sadaq oǧynyŋ bır türı.
QATTAMA –qattau, kökırekşe. Qalyŋ kezdeme.
Kiım kiseŋ qattau ki, suyq kelse panaŋ – dy.
(Aqtamberdı jyrau)
QOL — äsker, qaruly top.
Tegıs soiyl, naiza, aibalta, şoqpar ūstaǧan şabuyl men soǧysqa äzırlengen qol.
(E. Janpeiısov. Abai joly epopeiasynyŋ tılı)
SARYJAI – (şaǧatai) – sary iai – Süiekten äşekeilengen saryǧa boialǧan jaq.
Sarjannyŋ kırısı, tartuǧa kelmei üzıldı.
(Qyz Jıbek)
TOMAQAP – (temır tomaqap) – köşpelılerdıŋ qorǧanys kiımı.
Ejelgı Rimdı tızerletken köşpelılerdıŋ qorǧanys kiımı jäne basqa da qarulary keiınnen bırte – bırte küllı Evropa äskeri qūramyna sıŋıp, öz dästürlerı siiaqtanyp kettı.
(T. Qūlmentegı. A. Qūlmentegı. M. Qūlmentegı. Temır ūstalar)
TORǦAUYT – Terıden bırneşe qabattap jasalǧan sauyt.
İtalian saiahatşysy Plano Korpini orta ǧasyrda monǧoldardyŋ bırneşe qabattap sauyt jasaitynyn jazady.
(Qaz. Ūlt.qaru – jaraq ensikl.)
JAQTA – İnış, jauyryn men iyqty jūqa kiımge salynsa, jaqta syrt kiımge salynady.
Jauyryndary jaqtauly, Tüime bauy tartpaly. Alqarakes ton berdı.
(Batyrlar jyry)
Bıraq inış jauyryn men iyqty jūqa kiımge salynsa, jaqta syrt kiımge salynady. «Jauyryndary jaqtaly, tüime bauy tartpaly, alqarakes ton berdı»
(Batyrlar jyry)
JAMŞY – jamylǧy. Jeleŋ jamylatyn ton.
«Bır jamylǧyn alyp kel, kel, aila jasaiyq. Ne ekenımızdı aiyrmai tūr» — dedı.
«Äkelgen qara jamşyny alyp kiıp, qanatyndai qylap jasady».
(Batyrlar jyry)
JENDE – Baqsylarmen serılerdıŋ syrtynan kietın türlı – tüstı kezdemeden qūrap tıgılgen kiımı.
«Jendenıŋ ekı jeŋı qysqa, jaǧasyz, ekı iyǧyna ükı taǧyp, omyrauyn neşe türlı jartysyna kümıs domalaq monşaq, tüimelerımen şettıktep tastaǧan, türlı älem – jälem japsyrǧan jende, qolynda asa.
(Batyrlar jyry)
JEŊSIZ İGI TON – Jeŋı joq ton maǧynasynda.
Jaumen jaǧalassa jyrtylmas, Erlerdıŋ kigen jeŋsızden igı tony.
(Şalkiız aqyn)
JYǦA – 1. qylyş ötpes üşın batyrlardyŋ bas kiımınıŋ artqy jiegıne bastyrylǧan zat. Erte kezdegı dulyǧanyŋ artynan moiyndy qylyş kespeu üşın qaptap qoiatyn zat, bas kiımnıŋ artqy jiegı.
Jyǧanyŋ özı sadaq oǧy ötpes üşın kiılse, şynjyrly baular moiyndy qylyştan saqtau üşın jasalǧan. Qazır soǧys önerınıŋ damuyna bailanysty jyǧa qoldanylmaidy.
2. Soǧysta kietın bas kiım. Jyǧanyŋ töbesı üşkır keledı. Maŋdai aldy qasqa deiın tüsıp tūrady. Ūzyndyǧy 1-1,5 qarystai şynjyrly baular taǧylady.
ZERE – 1. Sadaq jebesın ötkızbes üşın maidandaryna kiıp şyǧatyn erte uaqyttaǧy şynjyr sauyttyŋ bırı. Ertedegı bır qabat kiım syrtynan kietın sauytty da «Zere» dep ataǧan.
Ony bır qabat kiımnıŋ syrtynan kigen. Zerenıŋ keude tūsyndaǧy jürektı qorǧap tūratyn ekı bölek tabaqşa temır qalqysyn şaraina dep ataǧan. Köbınese mys, qola, jez, kümıs siiaqty jyltyrauyq şyǧyrlyrdy üzbelestıru arqyly jasalatyndyqtan mūndai sauytty zere dep ataǧan. Zerenı äsker basşylary, ataqty basşylar kigen.
(A. Qūralūly. Qazaq dästürlı mädenietınıŋ ensiklopediialyq sözdıgı)
PYRAN – batyrlardyŋ soǧysqa arnap kier kiımı, köbe, sauyt t.b.
Dauyt soqqan pyrandy, kebınım dep kietın.
(Qobylandy batyr)
KISE BELBEU – onyŋ kädımgı beldıkten aiyrmaşylyǧy sadaq jebesın salatyn qoraby, oq-därı salatyn oqşantailary ıspettı salpynşaqtarymen myǧym bekıtılgen qynynyŋ bolatynymen bailanysty aitylǧan.
ŞARAINA – Köbe, jürek tūsyna ūstaityn döŋgelek jaraq. Oq ötpeu üşın tösıne kietın metal qaptal.
Qazaq halqy poeziia tılınde şaraina qabatyn köbınese toǧyzǧa aparady.
Tölegen ınısı Sansyzbaiǧa, Badana közdı kıreuke, toǧyz qabat kök sauyt, Saǧan arnap soqtyryp, budyryp kettım kılemge.
Üstıne kigen şaraina, artynda bar – dy sauyty.
(Şora batyr)
Belge kerek şarbolat, denege kerek jalaŋqat.
(Qobylandy batyr)
ŞARBOLAT – Oq ötpes üşın tösıne kietın metal qaptal.
Belge kigen şarbolat, denege kerek jalaŋqat.
(Qobylandy batyr)
ŞERU TARTU — äskeri jasanǧan qol, attanys maǧynasynda.
Būl körınıste jalpy köşu saparyn jortuyl-joryqqa, şeru men attanysqa ūqsatady.
QARAQŞY – 1. Jaugerşılık kezde biık töbe, oba üstıne şyǧyp, ainala töŋırektı şolyp, baqylap otyratyn jauynger.
Ol jau habaryn tünde ot jaǧu, kündız tütın tütetu arqyly şabarmandarǧa bıldırıp otyrǧan. Jauynger jau qolynyŋ qai jerde ekenın anyqtau üşın özı jasyrynyp tūryp bas kiımın köteredı. Dūşpannyŋ oq atuyna qarap olardyŋ qai jerde jatqanyn bılıp alatyn bolǧan.
(A. Qūralūly. Qazaq dästürlı mädenietınıŋ ensiklopediialyq sözdıgı)
KÖZE SAUYT – Sadaq, naiza, qylyş ötpeitın soǧys kiımı. Köze sauyt köbınese bas kiım, qalqan, keudege qaqtaǧan şaraina, bılekke, tızege jabatyn qyş qoruyştar türınde jasalady. Keide temır şyǧyrşyqtarymen üzbelengen kök sauytty da köze sauyt dep ataidy.
(A. Qūralūly. Qazaq dästürlı mädenietınıŋ ensiklopediialyq sözdıgı)
KIREUKE - Batyrlardyŋ jaugerşılıkte joryqqa kietın oq ötpes bolat sauyty.
Kıreukenıŋ basqa sauyttardan aiyrmaşylyǧy – keudesınde, arqasynda, bılek üstınde temırden nemese közeden ıstelgen qorǧanys şarainasy bolǧan.
(A. Qūralūly. Qazaq dästürlı mädenietınıŋ ensiklopediialyq sözdıgı)
KIREUKELI BAŞLYK – Tūtastai kışkene şyǧyrşyqtan toqylǧan jeŋıl bas kiım.
Būl jauyngerlık jeŋıl bas kiım, negızınen dulyǧanyŋ astynan kiılgen.
(Qaz. Ūlt. Qaru – jaraq ensikl.)
SAIYPQYRAN – Asqan batyr, myqty er.
Ol menıŋ äkeme, Monǧolstan ämırşısı Uäiıs hanǧa Äbılhaiyr taqqa otyrǧan jyly kelgen bolatyn.
Saiypqyran Uäiıs han sol jyly qaitys boldy.
(A. Galiev. Kerei men Jänıbek)
SAUYT – Sadaq, qylyş, naiza t.b. osy siiaqty qaru – jaraqtardan qorǧanuǧa arnalǧan kiım.
Sauytty sadaq būzǧan şyǧar, Köbenı naiza tesken şyǧar. Dulyǧany qylyş şapqan şyǧar.
(M. Maǧauin, Qazaq tarihynyŋ älıppesı)
Al endı sauyt bolsa tıpten jaqsy, metaldan kıreuke toqytuǧa jaǧdaiy kele bermeitınder syrtqy kiımnıŋ ışınen astyŋǧy qabatyna kön qaptap, arasyna jün salyp syrylǧan kökırekşe kigen.
(Zalesskii Bronislav. Qazaq dalasynyŋ ömırı)
Ol ūsaq temır şyǧyrşyqtardy bır – bırımen ötkızıp toqylǧan tordan qysqa jeŋdı jeide türınde jasalady. Sauyttyŋ dulyǧasy būǧan qosymşa moiyndy jabatyn dalbaǧai sauyt jäne qol sauyt, aiaq sauyt temır şyǧyrşyqtan jeke toqylady.
(A. Qūralūly. Qazaq dästürlı mädenietınıŋ ensiklopediialyq sözdıgı)
QATTAU – kökırekşe, qalyŋ kezdeme.
Kiım kiseŋ qattau ki, suyq kelse panaŋ – dy.
(Aqtamberdı jyrau)
QARALY KİIM- Qazaqtar arnaiy qaraly kiım tıkpegen. Äielder ädette būrymyn tarqatyp, şaşyn jiiatyn. Kiımındegı äşekeilerdı jūlyp tastap, iyǧyna qara jamylatyn bolǧan. Al erkekter jaǧy sūr tüstı şyt pen sätennen qaraly belbeu buynyp, taiaqqa süienıp, ölıktıŋ denesı qoiylǧan üidıŋ aldynda köŋıl aituǧa kelgendermen körısıp, olarmen bırge üige qūran oqylyp jūbatu aitylatyn kezde ǧana kıretın.
(Zalesskii Bronislav. Qazaq dalasynyŋ ömırı)
KÖNTE – Jeke qoldanylmasa kerek – tı. Köbınese belbeudı qosyp aitady.
Kök ala jorǧa at mın, — dedı, Könte belbeu bu, — dedı.
(Edıge batyr)
KÖNTE BELBEU – Könte jeke özı qoldanylmasa kerek – tı. Köbınese belbeudı qosyp aitady.
Kök ala jorǧa at mın – dedı, Könte belbeu bu – dedı.
(Edıge batyr)
Naiza – Būrynǧy zamandaǧy ūzyn syryqtyŋ kigızılgen qalam ūş siiaqty üşkır temırı bar baiaǧynyŋ ūrys qaruy.
Joryqqa şyqqan kezınde qazaqtar sapty naizany tastamaidy. Janyna qaiqy qylyş ılıp, qazır qoldanudan qalyp bara jatqan jebeler salynǧan qoramsaq, keibıreulerı tapanşa bailaidy.
(Zalesskii Bronislav. Qazaq dalasynyŋ ömırı)
TORǦAUYT – Oq ötpes üşın batyrlardyŋ kietın sauyty.
Rüstem, tasta tondy, dulyǧany, sauytty, terdıŋ aǧyp tūr būlaǧy. Kiıp al sauytyŋdy basqa beren, Kerısınşe torǧauytty tastar em men.
(Firdousi, Kei – Hosrou, Şahnama epopeiasynan dastandar)
YLAI – Yǧai, syǧai, myqty batyr.
«At qylyp täŋırı jaratty, sen syqyldy ylaiǧa. 40 küşeilık qazanǧa, bır mezgılde jet deisız. Ūşqan qūsqa oŋai ma?
(Qazaq ädebietı hrestomatiiasy)
QŪIаQ – tört būryşty keide döŋgelenıp kelgen temır kesındılerdı (plastikalardy) balyqtyŋ syrtqy qabyrşaqtaryndai etıp ornalastyrǧan, jeŋı qysqa, etek jaǧy ūzyndau kelgen jauygerlık kiımnıŋ bır türı.
Temır plastikalar bırı ekınşısınıŋ şetın basyp tūratyndai etıp jasalǧandyqtan sadaq jebesı, qylyştyŋ naizasynan qorǧaǧan. Ekınşıden jaugerşılık kezınde şaiqasqa yŋǧaily bolǧan, erkın qimyldauǧa mümkındık bergen.
(Bichurin)
Orystarda da kezdesedı. Orys tılınde kuiak – sukna tärızdı matalardan tıgılgen kiımge temır kesındılerdı myqty bekıtıp jasaǧan sauytty aitqan. Resei aumaǧynda qūiaq sözı 1640 jyldan bastap ūşyrasady.
(Ana tılı. №31. Tamyz 6,1998. T. Baijanov. S.Nūrymbetova)
ŞOR – 1. Jasaqşy jauynger, joldas maǧynasynda.
2. jıgıt – feodaldyq joldamaly atty äskerınıŋ jauyngerı nemese olja tabu üşın feodalǧa jaqyndasqan jauynger
Ei, jıgıtter, şar alu
(materialy po istorii kazahskih hanstv)
ŞOQPAR – Bır basy döŋkiıp jūmyr kelgen aǧaştan jasalǧan qol qaru.
Türkı halyqtarynda köne zamannan qoldanyp kelgen soǧys qaruy. Soiyldan qysqa, bas jaǧy jūmyr bolady. Mūny yrǧai, tobylǧy, qaiyŋ siiaqty qatty aǧaştardan jasaidy. Yrǧai tobylǧydan, şoqpardan jasaǧanda, tübırın qosa qazyp, alady da, bas jaǧyn jūmyrlaidy. Keide şoqpardyŋ basyna temır nemese qorǧasyn qūiady.
ŞÜLEN – Qara halyq üşın daiyndalyp, solarǧa ülestırıletın tamaq.
Baiǧazy bükıl elge şülen taratty. El köp jinalǧandyqtan azamattar şülendı atpen taratty.
(Auyz ekı tıl)
SOǦYSTA QOLDANYLǦAN QARU – JARAQ TÜRLERI
AIBALTA – Ūzyn sapty, ötkır jüzdı, jarty ai beinesındegı soǧys qaruy.
Aibaltanyŋ alǧaşqy ülgılerı batys pen şyǧystyŋ basqa elderınde de kezdesedı. Ejelgı Egipet zamanynan berı belgılı. Aibaltanyŋ alǧaşqy ülgılerı batys pen şyǧystyŋ basqa elderınde de Qalmaq batyry des bermei, törtınşı bolyp saiysqa şyqqan Jänıbek eresen erlık körsetedı. Qalmaq batyrynyŋ qūlantai ūrǧan aibaltasyn denesıne darytpai, jūlyp alyp, «olai şappaidy, bylai şabady» dep ol almasyn jai tüskendei jarq etkızedı.
(M. Qozybaev, Jaudy şaptym tu bailap)
Aibalta jannan şeşısıp, basqa balta salysyp, Odan jeŋıp ala almai, Küilep kürsı alysyp, Küşımenen salysyp, jaidy qolǧa alysyp, küşıgen jündı sūr jebe, kırısıne salysyp, ekı bölek tūrysyp, myltyq atyp ūrysyp.
(Manas, 2 t, 106 b)
ABDASTA – qūmǧan.
Qobylandy batyrdyŋ jyrynda: «Piialasy qolynda, abdastasy belınde, böten jaudyŋ jerınde»
(Qydyrbekūly Balǧabek. Tügel sözdıŋ tübı bır)
ABYLAIŞA – Abylai qos. Kiız üidıŋ bır türı.
Keregesı bolmaidy, tıkkende uyǧy jerge qadalyp, şaŋyraqqa şanşylady da, esıgı kiızben jabylady. Abylaişa alys jerge köşkende, ūzaq joryqqa şyqqanda qoldanylǧan. Abylai han äskerlerınıŋ jortuyl kezınde kiız üilerı osyndai bolypty.
(M. Äuezov, Abai joly epopeiasynyŋ tılı)
ALA BILEK – Sadaq oǧynyŋ bır türı.
Saigez, būlyŋ, sūr jebe, jezaiyr, qaljuyr, ala bılek bärı sadaqqa salynar jebe türlerı.
(Dialek)
ALDASPAN – Jekpe – jek şaiqasta sıltesetın semser.
Aldaspan auyr qylyş bailaǧan, Sypaiyşylyq bū-dy dep, Ana bılek oq salǧan.
(«Er Şoban», Bes ǧasyr, 1 tom, 55 b)
ALTYN JAQTY AIBALTA – köne. Erneuıne, ekı jaǧyna altyn jalatqan kışkene balta.
(Qūralūly A. Qaru-jaraqqa, qūral-jabdyqqa, ölşemge, oiyndarǧa bailanysty terminder men söz tırkesterınıŋ tüsındırme sözdıgı)
ALAKÜDEK – alaŋǧasarlau, eş närsenı eleŋ qylmaityn aq köŋıldıkke jaqyndau bıraq ıstıŋ barysyn baiyptai qoimaityndyǧy da bar adamǧa aitylady. Bıraq naǧyz alaŋǧasardan alysyraq.
«Batyr aŋǧal, er ködek». Ködek te sol eleŋsızdeu batyr, bıraq qalai da eleŋsız emes.
(Qydyrbekūly Balǧabek. Tügel sözdıŋ tübı bır)
ŞYNJYR — Ertede batyrlar üşın ıskeri käsıp ata käsäp sanalyp, äkeden balaǧa mūra bolǧan, batyrlar äuletınde tuǧan bala jastaiynan el üşın soǧysqa aralysyp, äskeri käsäppen ainalysuǧa mındettı bolǧan. Er Qosai, Edıge, Er Tarǧyn. İsatai, Janqoja batyrlar bärı de
batyrlyq ata babasynan ūrpaǧyna deiın batyr bolǧandar. Qazaqta mūny «şynjyrly tūqym» deidı.
Asyl tuǧan erlerım, Şynjyrly myqty beglerım, Keldım sızge men dedı, «Jaŋbyrşy ūly Telaǧys»
(Batyrlar jyry, 6 tom. 191 b.)
Taqtabolat, Tasbolat, Şynjyrly erdıŋ bırı edı.
(«Er Qosai», Aq sauyt, 2 tom. 33 b.)
ADYRNA – Sadaqtyŋ oq tırep atatyn taramysy.
Ögızdıŋ jon terısınen jasalady da, sadaq aǧaşynyŋ ekı basyn iıp ūstap tūrady. Osydan sadaq serıppelı bolady. «Adyrnasyn ala ögızdei möŋıretken, Atqan oǧy Edıl – Jaiyq teŋ ötken.
(Mahambet)
2. Jauyngerşılıkte, aŋşylyqta qoldanylǧan sybyzǧy siiaqty köne ürmelı muzykalyq aspapty ataǧan.
Adyrnasyn atqa alǧan, Atqan oǧyn taiǧa alǧan.
(Şalkiız)
ANT – Qatty, tūraqsyz, oŋbaǧan degen maǧynada.
(Elden şyqqan bılımsız ant eken dep el-jūrt Qarabaiǧa öpkeledı.
(Batyrlar jyry)
ARAN – arnaiy qazylǧan tereŋ or.
Tübıne ūşyn joǧary qaratyp naiza şanşidy da, betın jeŋıl jabady. Ejelde alyp batyrlardy attylar jan – jaǧynan qaumalap, aranǧa atymen jyǧatyn bolǧan. Arandatu degen ūǧym osydan kelıp şyqqan.
AŞA – Bolattan ekı aiyr etıp soǧylǧan naiza tarmaǧynyŋ arasy 10-15 sm, ūzyndyǧy 30-40 sm. Saby qaiyŋnan jasalady. Onymen qarsy şapqan jaudy şanşyp, attan qūlatqan.
(A. Qūralūly. Qazaq dästürlı mädenietınıŋ ensiklopediialyq sözdıgı)
ÄSKERİ DAUYLPAZ – Alapat soǧys maidanynda şaiqas kezınde san myŋ tümendı oŋ, solǧa, alǧa, artqa qozǧaltyp, baǧyt- baǧdar beru üşın dauylpaz dybysyn paidalanǧan.
Ertedegı qazaqtyŋ äskeri qosyndaryn soǧysqa şyǧar aldynda soǧys maidanynda qoldanylǧan jauyngerlık saz aspap. Soǧys maidanyna şyǧar aldynda dauylpaz ūryp, jauyngerlerdıŋ jıgerın şyŋdap, ruhyn köteru üşın äskeri dästür retınde qoldanylady jäne jeŋıs toiyn toilaǧan saltanatty şeru kezınde qoldanylǧan.
(Qūralūly A. Qaru-jaraqqa, qūral-jabdyqqa, ölşemge, oiyndarǧa bailanysty terminder men söz tırkesterınıŋ tüsındırme sözdıgı)
BALDAQ – Qylyştyŋ, pyşaqtyŋ saǧaǧyn saǧaǧyn bekıtıp tūratyn saqina.
Bıltelıge dop salmai, Qoramsaqqa qol salmai. Atqan oǧy joǧalmai, baldaǧy qanǧa boialmai.
BARLAUŞY – Barlau jūmysyn jürgızuşı, şolǧynşy. Soǧys äreketınıŋ nätijelı boluy üşın jau küşterımen olardyŋ ornalasuy turaly mälımetter jinaityn jauyngerlık qimyldardyŋ maŋyzdy bır türı.
BES ASPAP AIBALTA – Jüzı şabuǧa, üşkır şüidesı şanşuǧa, saptyŋ alqymy men jelkede ekı ötkır qiiaq bekıtılgen, qarsy sıltegen jau qylyşyn jasqap, alqymymen ılıp tartuǧa, sabynan qanjar suyryp aluǧa arnalǧan.
Bırneşe qaru türın bır qarudyŋ boiyna bırıktırıp jasau arqyly qarudyŋ şaiqas kezındegı mümkındıgın arttyru.
(Qūralūly A. Qaru – jaraqqa, qūral – jabdyqqa, ölşemge, oiyndarǧa bailanysty terminder mer söz tırkesterınıŋ tüsındırme sözdıgı)
BILTELI MYLTYQ – Şaqpaqpen, oqpen tūtatyp atatyn auyr qara myltyq.
Bıltelıge dop salmai, qoramsaqqa qol salmai. Atqan oǧy joǧalmai, baldaǧy qanǧa boialmai.
BILIK – Jaq oǧynyŋ syrlanatyn, qyrlanatyn aǧaş jaǧy, iaǧni oqtyŋ ūşynan özge jaǧy.
(Ä. Qaidarov)
BILTELI MYLTYQ – Maqta bıltemen oq alatyn, qazaqtyŋ özı jasaǧan serıppesız myltyq. Bır danasy Moskvada tarihi muzeide saqtauly.
XVI-XVIII ǧ. Joŋǧarlarǧa, basqa halyqtarǧa qarsy soǧysta qazaq şeberlerı köp jasap şyǧarǧan. Jalpy qūrylysy basqa myltyqtarmen bırdei, oqtyǧy ūzyn, ot alatyn qūndaǧy bar, oq – därı bıltemen tūtalady. Bılte myltyqtyŋ jerge tırep atatyn üş aiaǧy bolady. Eŋ ūzyny ärı auyryn «şamqal» dep, eŋ alysqa tietının «küldır mamai» dep ataǧan. Orta ǧasyrdaǧy soǧystarda qazaq jauyngerlerı osyndai türlerın qoldanǧan. Bılte myltyqtyŋ oǧyn da, oq – därısın de qazaqtar özı jasap alǧan. Oqty tek qorǧasynnan qūiyp, oq – därını fosfor (selitra men kükırtten) jasaǧan. Bergı kezde bılte myltyq tek mergenderdıŋ menşıktı qaruy bolyp qalǧan.
(A. Qūralūly. Qazaq dästürlı mädenietınıŋ ensiklopediialyq sözdıgı)
DOIYR – doiyr qamşy – Ūrys qaǧysta ūstaityn, qysqa sapty juan örmelı qamşy.
GÜRZI — Paleolit däuırınde alǧaşqy adamdardyŋ negızgı qūraly bolǧan soiyldyŋ kürdelılengen türı.
Salmaǧy auyr, myqty aǧaştan jasalyp, juan basy qolamen keiınırek temırmen qaptalǧan. Ertede palisa, bulava atalyp, orystyŋ jaiau äskerınıŋ qūraly keiınnen bilık belgısı bolǧan. Qazaqta gürzı batyrlar jyrynda keide eskı dıni tüsınıkterde kezdesedı. Mysaly: dındar adamdar gürzını jerlengen ölıkten sūraq aluǧa kelgen perıştelerdıŋ qolyndaǧy zat maǧynasynda körgen.
JEBE ISTIK – Qazaqstannyŋ batys ölkesınde ıstık sym temırdı jebe ıstık deidı.
(Dosqaraev, II,50)
JEBE – Aŋǧa nemese jauǧa qarsy olardyŋ jolyna ıstık aǧaştan, ia bolmasa temırden qūratyn tosqauyldy da jebe dep ataǧan.
Qūruly jatqan jebege, Qūrsaǧynan şaldyrǧan.
(Mahambet)
Jetı qatar qazǧan ory bar, Or ışınde jiǧan tory bar. Jetı qatar jebe bar, Bolattan qaqqan şege bar.
Mūnda jebe ıstık tosqauyl maǧynasynda.
(Epostarda)
KIRIS – Jaqtyŋ tartpa bauy, kermesı, adyrnasy.
Sarjanyŋ kırısı, Tartuǧa kelmei üzıldı.
(Qyz Jıbek)
ŞARAINA – şarbolat, oq ötpeu üşın tösıne kietın metal qaptal.
Üstıne kigen şaraina, syrtynda bar – dy sauyty.
(Şora batyr)
Belge kerek şarbolat, denege kerek jalaŋqat.
(Qobylandy batyr)
2. Köbe, jürek tūsyna ūstaityn döŋgelek jaraq.
Beldemşe qūiaq sebıldı, belıne tartyp aldy- deidı. Şaraina degen sebıldı, jürek basyna qoidy – deidı. Dulyǧa degen sebıldı, süiek basqa kigen deidı. Baldaǧy altyn, saby jez, şyn badana torǧai köz, Jaǧasy altyn jülgır jez, iır badana torǧai köz, Aq ūlpadai sebıl ton. At kötergış kemer ton, üstınen basa kigenı.
(Köketaidyŋ ertegısı. Manas jyrynyŋ Şoqan jazyp alǧan bölıgı. Audarǧan Ä. Marǧūlan)
JAQ – Kermesıne jebe salyp tartatyn qaru, ūrys qūraly. Bır basy iılgen aǧaş sadaq.
Syrt türı maldyŋ jaq süiegıne ūqsas. Oǧy (uyǧy) alysqa ūşatyndyqtan, jaqty keide «jai» dep te ataidy. Kölemı sadaqtyŋ basqa türlerınen ülken jäne serper aǧaşy juan, onyŋ sadaq iılgen jaǧyn sırı taspamen orap qaptaidy.
(A. Qūralūly. Qazaq dästürlı mädenietınıŋ ensiklopediialyq sözdıgı)
JALAU – Qalypty tüstı matadan ıstelıp, sap bekıtılgen tu.
Saf arǧymaq sailaǧan, Naizasyna jalau bailaǧan.
(«Er Şoban», Bes ǧasyr, 1 t. 55 b)
JALAŊQAT – qylyş. Jalǧyz bailanatyn qylyş.
Belge kerek şarbolat, denege kerek jalaŋqat.
(Batyrlar jyry)
JALMAN – Qanjardyŋ basy.
Qolyndaǧy jekeauyzdyŋ jalmanynyŋ ūzyndyǧy bır qarystai bar.
JORYQ BELBEU –Jauyngerlerge arnap jasalǧan belbeu, beldık.
Joryq belbeu jıbekten, jünnen toqylǧan matadan jäne bylǧary qaiystan jasalǧan. Ony qoladan, mys pen jezden, altyn, kümısten ädemı doǧabastarmen ajarlaidy. Jauynger belbeuıne qynapty semser jäne qylyş, qyndy pyşaq, oq – därı, bılte salǧan. Sırıden, bylǧarydan jasalǧan qūty, qaltamen bailaǧan.
(A. Qūralūly. Qazaq dästürlı mädenietınıŋ ensiklopediialyq sözdıgı)
JEBE – 1. Sadaq oǧynyŋ masaǧy, sadaqtyŋ şyǧuyna bailanysty öte ertede jasalǧan. Jebenı alǧaşynda öte berık kremen tasynan keiın qola, temırden jasalǧan. Temırden jasalǧan jebe bırınşı jatry jyldyqqa deiın qoldanǧan.
Jebeler jaudy küzgı japyraqtai, kök jüzı qauyrsynnan körınbedı.
Firdousi. (Kei – Horsou. Şahnama epopeiasynan dastandar)
2. Aŋǧa nemese jauǧa qarsy olardyŋ jolyna ıstık aǧaştan, ia bolmasa temırden qūratyn tosqauyldy da jebe dep ataǧan.
Qūruly jatqan jebege, qūrsaǧynan şaldyrǧan.
(Mahambet)
Jetı qatar qazǧan ory bar, Or ışınde jiǧan tory bar. Jetı qatar jebe bar, bolattan qaqqan şege bar.
Mūndaǧy jebe ıstık, tosqauyl degen maǧynany beredı.
(Epos)
3. Sadaqtyŋ oǧy. Türlerı: qozy jauyryn oq, sai kez oq, sary jebe, küşıgen jündı sūr jebe, qyzyl syrly jebe.
Jebelı naiza qolǧa alyp, alty qyrly aq jebe. Şanyşa almasam maǧan sert!
(Mahambet)
JEKE AUYZ – Bır auyz, qandy auyz, jezdı auyz, şitı, beren myltyqtyŋ türı. Bır oqpen atylady. Erterekte ūstalar qoldan soqqan.
Jeke auyzdyŋ bölşekterı qūndaq, oqpan, şürpı, şappa, siraq jeke auyzǧa oqty auzynan salady.
(A. Qūralūly. Qazaq dästürlı mädenietınıŋ ensiklopediialyq sözdıgı)
JELEKTI NAIZA – Auyz ädebietınde altyn şaşaqty, yrǧai sapty naiza alyp, naizasy saǧasynan kettı synyp,emennen naiza alatyn dep suretteidı.
JYLANBAUYR – qamşy türı.
Telaǧys kürsınıp dem aldy. Sonda qatyny domalap ketıptı. Taŋertemen küreŋşenı atqa er salyp, atty erttep jylanbauyr qamşyny alyp jolǧa ketuge şyqty.
(Noǧailynyŋ qyryq batyry)
JYǦA – qylyş ötpes üşın batyrlardyŋ bas kiımınıŋ artqy jiegıne bastyrylǧan zat.
Jyǧa sözı o basta türıkterge parsy tılınen engen. Bas kiımge qadaityn qūs qauyrsyny nemese äşekeiı degendı bıldıredı. Jyǧa qazaq tılınde üş maǧynada qoldanylǧan.
1. Qūs qauyrsyny.
2. Altyndy, asyl tasty bas kiım.
3. Bas kiımnıŋ özı. Ony boijetken qyzdar, kelınşekter men küieu jıgıtter, batyrlar, han – sūltandar taǧyp, kiıp jürgen.
ZÄNJIR – jıŋışke şynjyr. Odan būryn künde, būǧau jasalǧan.
Moinyndaǧy zänjırın qylymen būrap syndyrdy.
(Alpamys batyr)
KÄZİNEK – Pyşaqtyŋ, qylyştyŋ ädemılıgı üşın jazylynyŋ ne sabynyŋ dümıne köbıne kümısten qaqtalǧan metal.
«Tozbai ma säkinegı, käzinegı bolǧanmen bolat pyşaq bügın asyl».
(Jetısu,1976)
KÄMÄR- meruert, gauhar tärızdes.
Belıne kıse beldık emes, jasyl tüstı kärıs belbeu;
Belınde altyn jalatqan, qymbat tasty kämär beldık.
Qazaqşa kıselı beldık jasap, Bazaraly ülken kıse beldıgın belınen şeştı.
KÖNTE – jeke qoldanylmasa kerek – tı, köbınese belbeudı qosyp aitady.
Könıs, küderı belbeu, jon terıden jasalǧan qalyŋ jalpaq beldık. «Kök ala jorǧa at mın-dedı, könte belbeu bu,- dedı.
(Edıge batyr)
KÄZİNEK – pyşaqtyŋ, qylyştyŋ ädemılıgı üşın jazylynyŋ ne sabynyŋ dümıne köbınese kümısten qaptalatyn qaqtalǧan metal.
Tozbai ma säkinegı, käzinegı, bolǧanmen bolat pyşaq bügın asyl.
(Jetısu)
KIRIS – Jaqtyŋ tartpa bauy, kermesı, adyrnasy.
Sarjanyŋ kırısı, tartuǧa kelmei üzıldı.
(Qyz Jıbek)
KISE – qalta maǧynasynda. Qazaq tılınde bäkı tärızdes zatty saqtau üşın bylǧarydan tıgıp, belbeuge ılıp bekıtken qaltany kıse deidı.
KÜRZI – Qysqa şoqpar taiaq.
Osy ūrǧan kürzıge qūlar edı şapqanşa qoiqapty tauy, tasy da.
(Alpamys)
2. El aralyq eldıktı qorǧaityn soǧystarda qoldanylatyn qaru. Erekşe ädıspen syrtyn temırmen qaptap, ötkır üşkıl temır emşekter qondyryp, eren batyrlarǧa arnai jasaityn qaru.
Erte düniede qaǧanat bilegen handarymyz han taǧyna otyrǧanda kürzı ūstap otyru dästür bolǧan. Sodan berı kürzı bilıktegı küş iesınıŋ rämızdık belgısı bolyp sanamyzda qaldy.
(Qūralūly A. Qaru-jaraqqa, qūral-jabdyqqa, ölşemge, oiyndarǧa bailanysty terminder men söz tırkesterınıŋ tüsındırme sözdıgı)
Aiaqqa saldy kısendı, moinyna salyp kündını, tomarǧa myqtap bailady.
(Er Keŋes)
“Tūtqynǧa tüsken Tūmar (Tomiristıŋ) ūly esık jiǧan kezdegı qalın körıp, Kirden aiaq – qolyn bosatuyn ötınedı. Qoldan būǧau, aiaqtan kısen alynysymen ol qasynda tūrǧan parsy jauyngerınıŋ qaruyn jūlyp alyp, özın — özı öltıredı.
(9 qaŋtar. 1999 j. 3- bet. Egemendı Qazaqstan. (Saqtar älemıne saiahat nemese tarihqa jaŋa közqaras)
QALQAN – Erte zamanda batyrlardyŋ qarsy jaqtyŋ naiza, qylyş soqqysynan, sadaq oǧynan maidanda özın qorǧau üşın qolyna ūstaityn qorǧanys qūraly.
Qalqannyŋ tört būryşty döŋgelek jarty silindr tärızdı jürekşe, astauşa t.b. türlerın qoldanǧan. Qazaqtarda döŋgelek qalqan keŋ taraǧan. Būlarda qalqan können, qoladan, aǧaştan jasalǧan.
QANJYǦA – Erdıŋ artqy jaǧyna qorjyn nemese aŋ, qūs siiaqty şaǧyn jüktı bailaityn bökterı qaiys.
Erdıŋ ekı qaptalynyŋ artqy qasynan keiıngı jaǧynyŋ orta tūsynan tesıp ötkızılgen taspa. Qorjyndy basqa da böktergen jüktı baulauǧa bolady.
QATTAU – Kökırekşe, qalyŋ kezdeme.
Kiım kiseŋ qattau ki, suyq kelse panaŋ-dy.
(Aqtamberdı jyrau)
OQŞANTAI – Joǧary jaǧy süiırleu, etek jaǧyn doǧaldau etıp keltırıp, bylǧarydan tıgıp, beldıkke taǧyp, oq-därı salyp jüretın zat.
Oqşantai qazaq zergerlerı jasaǧan ūlttyq būiymdarǧa (kıse qaltaly bylǧary belbeudıŋ) tömengı jiegındegı şyǧyrşaqtarǧa ılıp qoiylǧan. Belbeuge oqşantaimen qatar pyşaq qyny, qylyş qyny, siiaqtylar da ılınedı. Oqşantai, sapiian bylǧarydan jasalady. Oqşantaidyŋ etek jaǧy döŋgelenıp keledı, joǧary jaǧy oimaly, süiırleu keledı. Keide onyŋ ainalasy bylǧarydan şaşaq salyp tıgıledı. Belbeudegı şyǧyrşyqqa ılu üşın oqşantaimen joǧarǧy jiegıne kümısten nemese temırden ılgek ornatylady.
(A. Qūralūly. Qazaq dästürlı mädenietınıŋ ensiklopediialyq sözdıgı)
KÄZİNEK – Pyşaqtyŋ, qylyştyŋ ädemılıgı üşın jazylynyŋ ne sabynyŋ dümıne köbınese kümısten qaptalatyn qaqtalǧan metal.
«Tozbai ma säkmnegı, käzinegı, bolǧanmen bolat pyşaq bügın asyl.
(Jetısu)
KÜNDE – Būǧau, dūşpan, tūtqyn, künäharǧa salynatyn qūrsaudyŋ bır türı.
Moiyndy, qoldy, aiaqty bırıktırıp tūratyn, şynjyrdan älde zänjırden jasalǧan kısen tärızdes būiym.
KÜPI – Kärı, jas, äiel, erkek demei kie beretın şarua kiımı.
Jaǧdaiy kele bermeitınder syrtqy kiımınıŋ ışınen astyŋǧy qabatyna kön qaptap, arasyna jün, qyl salyp syrylǧan kökırekşe kigen.
(Z. Bronislav. Qazaq dalasynyŋ ömırı)
«Küpıŋdı salyp astyŋa, jeŋ jastanyp basyŋa»
(Tättıqara aqyn)
QARAUYL – Közdep atatyn nysana.
Myltyq ūşyndaǧy kezdesetın nysanaǧa qarai baǧyttalatyn közdeu belgısı.
İlengen bır qara terısınen örılgen qamşy qazaqtardyŋ tırşılıgınde qaşan da qajet.
(Z. Bronislav. Qazaq dalasynyŋ ömırı)
QARA TIKTI – Qara degenı ūzyn naizanyŋ basyna tıgılgen tu.
- jas kısı ölse tuy qyzyl bolǧan.
- Orta jastaǧy kısı ölse, bır jaǧy aq, bır jaǧy qyzyl bolǧan.
- Kärı kısı ölse, qara tu tıkken.
Qara degen tek qana naiza ūşyndaǧy tu ǧana emes, ölıktıŋ kiım – keşegın, basqa da dünie mülıgın jaǧalai tızıp, ılıp tastau üşın tıgıletın arnauly kiız üidıŋ üstıne synǧan naizany şanşyp, soǧan da bailaidy.
(«Abai joly» epopeiasynyŋ tılı, 32 b)
QARU – Ūrysta qoldanylatyn şabuyl jäne qorǧanys qūraldary.
Qarudyŋ alǧaşqy türlerıne aǧaş, naiza, şanyşqy, şoqpar, saqpan jäne naiza, atqyş qūraldar jatady. Keiınırek jaq pen jebe, balta, kürzı, qanjar, semser, qylyş t.b. qoldanylǧan. Er qaruy bes qaru – naiza, qylyş, sadaq, şoqpar, aibalta.
(A. Qūralūly. Qazaq dästürlı mädenietınıŋ ensiklopediialyq sözdıgı)
QATTAU – Kökırekşe, qalyŋ kezdeme.
«Kiım kiseŋ qattau ki, suyq kelse panaŋ – dy».
(Aqtamberdı jyrau)
QOZY JAUYRYN QU JEBE – Ülkendıgı qozynyŋ jauyrynyndai sadaq oǧy.
Sauyt būzuǧa arnalǧan ekı jüzdı, ūşy bolat jalpaq masaq, oq. Onyŋ ekı jüzdı, bolat masaǧy qaqsal bolyp kepken emennıŋ, samyrsynnan, qamystan jonǧan oqtyŋ ūşyna bekıtıledı. Qozy jauyryn jebenı qos jauyryn sadaqpen atqan. Ekı jarty şeŋberdı tüiıstırıp, tüienıŋ jas qaiysynan oraǧan. Ekı jaq serperın ögızdıŋ jon terısınen būrap esken adyrnamen tartyp, bekıtken sadaqty qozy jauyryn jai dep ataidy. Mūndai jaq pen jebe som jäne meljemdı bolǧandyqtan, qozy jauyryn oqty asa küştı jäne köp jattyǧyp üirengen qoly äldı batyrlar ǧana tarta alǧan.
(A. Qūralūly. Qazaq dästürlı mädenietınıŋ ensiklopediialyq sözdıgı)
QU – Temır, tas şaqpaqpen ot tūtatu üşın arnaiy maqtadan älde siyrqūiryq siiaqty şöptıŋ türınen quyryp qoiǧan zat.
QŪTY – Oq-därı, şaqpaq tas t.b. salu üşın öŋdelgen bylǧarydan ne tüienıŋ taban terısınen arnaiy jasalatyn büiırlı äşekeilı zat.
Ony süiekten, müiızden, jalaŋ bylǧarydan tystap, kısege taǧyp qoiady. Qūtynyŋ tüp jaǧy jarty ai tärızdı, ekı şetı qaiqy, qysqa moiyn, ekı jaq betı bederlı bolyp keledı. Kümıs, asyl tastarmen äşekeilenedı.
(A. Qūralūly. Qazaq dästürlı mädenietınıŋ ensiklopediialyq sözdıgı)
QŪSTŪMSYQ – qaru. Qūstyŋ qaruy tärızdı süiır, şüidesı balǧa tärızdı ekı jaǧyn da qoldanuǧa bolatyn yŋǧaily qaru.
Qarsy jaǧynyŋ sauyty myqty bolǧan jaǧdaida köbınese qūstūmsyq qaruy qoldanylady. Arnai sauytty soǧuǧa jasaǧan aibarly qaru.
(A. Qūralūly. Qaru-jaraq, qūral jabdyq, ölşem, oiyndarǧa bailanysty terminder men söz tırkesınıŋ tüsındırme sözdıgı)
QORAMSAQ – Sadaq oǧyn salyp, belge bailap nemese iyqqa asyp alatyn oq sauyty, oqşantai.
Ony qalyŋ können jasaidy. Qoramsaq ışınen ekı qatar köldeneŋ taspa tartyp, oǧan sadaq jebesın qatarlai tıgedı.
(A. Qūralūly. Qazaq dästürlı mädenietınıŋ ensiklopediialyq sözdıgı)
Jıgıtter attarynyŋ etrın aldy, er-tūrmandaryn jöndedı, köbınıŋ asynǧan sadaǧy, qoramsaq toly jebesı dar.
(Amanşin Berqaiyr. Mahambettıŋ taǧdyry. Roman jäne ädebi zertteuler)
QORAMSAQ QYLŞAN – Qoramsaq sadaq oǧynyŋ qaby.
Qoramsaqqa qol saldy, Kök jebenı qolǧa aldy.
(«Qydyrbaiūly Qobylandy», Batyrlar jyry, 6 t, 45 b)
QUYS – Jaqtyŋ oq ornyqtyryp atatyn tūsy.
Quysyna oq salyp, ata almasam maǧan sert!
(Er Qosai jyry)
QU – Temır tas şaqpaqpen ot tūtatu üşın arnaiy maqtadan älde siyr qūiryq siiaqty şöptıŋ türınen quyryp qoiǧan zat.
QYLŞAN – Oq qaby.
«Qaraǧaidan sadaq budyryp, qylşanymdy sary jün oqqa toltyryp»
(Qaztuǧan)
QYLYŞ – Şauyp tüsuge yŋǧailap bolattan ıstelgen ötkır jüzdı, ūzyndau kelgen, tūtqaly imek qaru. Qazaq ädebietınde qylyştyŋ tört türı bar delıngen. Qaiqy, tura, qamqam, samsam.
Tarta sermegende syrǧi tıletın imek qylyş tereŋ jaraqat salady. Qylyş negızınen atty äsker qaruy. Qylyş erte zamanda jauǧa qarsy soǧystaǧy basty qūraldardyŋ bırı boldy.
B.z.b. 2000 jyldyqta är elde paidalanǧan. Bolat qorytu ısı igerılgennen keiın Orta Aziianyŋ köşpelı elderınde, Şyǧys Evropada (VIII ǧ.j.) bolattan jasalǧan qylyş paida boldy. Keiın selebe tärızdes qos jüzdı, üşkır qylyşpen almastyryldy. Qazaq halqynyŋ tūrmystyq käsıbınde örmek arqauyn bekıtuge qoldanylatyn aǧaş qūraldy da qylyş dep ataidy.
(A. Qūralūly. Qazaq dästürlı mädenietınıŋ ensiklopediialyq sözdıgı)
QYLŞAN – Oq qaby. Ertedegı batyrlardyŋ jebe salyp jüruı üşın jylqynyŋ qylynan ıstelgen oq qaby, qoramsaq.
Qaraǧaidai sadaq budyryp, qylşanymdy sary jün oqqa tudyryp.
(Qaztuǧan)
NARKESKEN – Som bolattan soǧylǧan ekı jüzdı tüzu qylyş. Narkeskennıŋ basqa qylyştan özgeşelıgı – ony asyl metaldan ekı jüzdı etıp jasaidy.
Narkeskennıŋ basqa qylyştan özgeşelıgı ony asyl metaldan ekı jüzdı etıp jasaidy. Sabyn süiekten nemese müiızden jasap, altynnan nemese kümısten äşekei, örnek salady, asyl tastar ornatady. Narkeskendı handar qolbasşylarǧa, batyrlarǧa syiǧa tartqan. Narkesken atadan balaǧa auysatyn mūra.
(A. Qūralūly. Qazaq dästürlı mädenietınıŋ ensiklopediialyq sözdıgı)
Şyǧys halyqtaryna tän suyn keltırıp, äbden şynyqtyryp soǧylǧan qylyş pen pyşaqtary qaşan da ūstaradai bolyp qylpyp tūrydy.
(Z. Bronislav. Qazaq dalasynyŋ ömırı)
NAIZA – Ūşy ıstık, metaldan ıstelgen ūzyn aǧaş saby bar, qadalǧyş nemese laqtyrmaly soǧys qaruy.
Alǧaşqyda ūşy ūştalǧan taiaqtan jasalady. Bertın kele ūzyndyǧy 1,5 – 5 m deiın jetetın aǧaş sapqa tastan nemese süiekten (tas ǧasyr) metaldan (qola däuırden bastap) üşkır ūş ornatylǧan türlerı şyqty. Qazaq batyrlary men jauyngerlerı de naizamen qarulandy.
(A. Qūralūly. Qazaq dästürlı mädenietınıŋ ensiklopediialyq sözdıgı)
Qamystyŋ basy maida, tübı saida, Jänıbek Şaqşaqūly – bolat naiza. Aldyŋnan su, artyŋnan jau qysqanda, Er jıgıttıŋ erlıgı osyndaida, — deidı.
(Tättıqara)
Qazaqtar tört naizanyŋ (vintovkanyŋ( basyn bırıktırıp, ortasyna älgı qazaqty «qara naiza» astyna otyrǧyzdy. Ony jalaŋ qylyş ūstaǧan bır soldat küzettı. Qazaqtar būl joradan qatty ūialatyn körınedı, tıptı bır erekşe masqara dep te sanaǧan.
(Adolf Iаnuşkeevich, Sapar kündelıgınen)
Üi tūǧyrlyǧynyŋ syrtyna şyǧarylǧan süŋgı naiza būl şaŋyraq iesınıŋ sūltan ne ūlyq ekenın däleldeitın belgı bolyp sanalady.
(Adolf Iаnuşkeevich, Sapar kündelıgınen)
NAIZA LAQTYRǦYŞ – Poleolit däuırındegı adam oilap şyǧarǧan tūŋǧyş mehanikalyq tetık, ol laqtyrǧan naizanyŋ ūşu jyldamdyǧyn tezdetuge mümkündık beredı.
Naiza laqtyrǧyşty naqyştaǧan müsınşıler madlen däuırı önerınıŋ ǧajap tuyndylary qataryna jatady.
(Abaidyŋ söz örnegı)
OQŞY – Qarapaiym ädıspen oq jasauşy.
Myltyqtyŋ şyǧuyna bailanysty oq jasau ädısı paida boldy. Oqşa qazaq qauymdary arasynda XV-XVII ǧasyrdan belgılı.
(A. Qūralūly. Qazaq dästürlı mädenietınıŋ ensiklopediialyq sözdıgı)
OTALǦYN DÄRILER – Būryndary qazaqtar otalǧyn därıler jasaǧan.
Qi maiynan jasalǧan otalǧyş därıler jaman emes sekıldı. Bıraq jer jandyra erıtken därınıŋ bulauy kem be älde ileuın qandyra almai ma äiteuır 100 arşynnan torǧai ürkıtuge ǧana jaraidy.
(M. Eslämǧaliūly, Äiteke bi. 230)
ÖNDIR – Jaŋa örılgen qamşy.
At terısıne malşynbaǧan, qatpaǧan, örımı jūmsaq ikemdı qamşy.
SAQ ETER – Saq etıp tietın oq.
Qylyş ornyna da qoldanylady. (Batys Qazaqstanda)
(Amanjolov, 34)
SAQPAN – Tas atuǧa arnalǧan köne qūral. Ejelgı zamandaǧy qol qaruy.
Saqpan türkı halyqtarynda jaugerşılık jäne aŋ aulauǧa, mal qaiyruǧa paidalanyldy. Saqpan jylqynyŋ qylynan esılıp,
SADAQ – Aǧaştan doǧaşa iıp nemese iılgen ıspettı ekı bölıktı jalǧastyryp, ekı ūşyn qaiyspen kerıp, sol kermege oq (jebe) salyp, tartyp atatyn öte köne zamannan kele jatqan qaru.
Sadaq keibır türkı tılınde qarudyŋ özın emes, onyŋ qabyn, sauytyn bıldıredı nemese jaqtyŋ bükıl jabdyǧymen qosa atalǧan jalpy atauyn bıldıredı.
Bylǧary sadaq, kön sadaq, būqarjai, können jasalǧan qap.
(R. Syzdyq)
Sadaǧyna sary jebenı saldyrǧan, Sadaǧynyŋ kırısın, sūr jebelı oǧyna, tauyqtyŋ jünın qoidyrǧan.
(Mahambet)
Keibır türkı tılınde qarudyŋ özın emes, onyŋ sabyn, sauytyn bıldıredı nemese jaqtyŋ bükıl jabdyǧymen qosa atalǧan jalpy atauyn beredı. Bylǧary sadaq, kön sadaq, būqarjai können jasalǧan qap.
SAIGEZ – Sadaq oǧynyŋ bır türı. Jez aiyr, sūr jebe, narsyz, saigez t.b. «Sadaq tolǧan saigez oq, masaǧynan ötkerıp…
(Dospanbet jyrau)
SAQPAN – Tas atuǧa arnalǧan köne qūral, ejelgı zamandaǧy qol qaruy.
Saqpan Türkı halyqtarynda jaugerşılık jäne aŋ aulauǧa, mal qaiyruǧa paidalanyldy. Saqpan jylqynyŋ qylynan, jünınen esılıp nemese taspadan örılıp jasalǧan.
Örımnıŋ teŋ ortasynda jūmyr tas, qorǧasyn qoiuǧa yŋǧailanyp alaqan jasalǧan. Soǧan tas salyp üiırıp, jıptıŋ bır ūşyn aǧytqanda tas alysqa atylǧan. Qazaqstanda saqpannyŋ ekı türı bar: sapty saqpan, tüime saqpan. Alǧaşqysy bır jaǧyna aǧaş sap bailanady. Ekınşısı jıppen oralyp, bılekke taǧylady. Sapty saqpan mal qaiyruǧa, küzetuge paidalanylady. Töl baǧuşyny keide saqpanşy dep ataǧan.
(A. Qūralūly. Qazaq dästürlı mädenietınıŋ ensiklopediialyq sözdıgı)
SAQ ETER – Bos moiyn şoqpar.
Saq eter tidı sanyma, Saqsyrym toldy qanyma.
(Bes ǧasyr jyrlaidy)
SAQİNEK – Pyşaq, qylyş t.b. qūraldardyŋ sapqa jetesı sūǧylatyn jerın qysyp tūru üşın mys ne kümısten jasalatyn baldaq, moinaq.
Saqinektıŋ türlerı köp. Olar: sırkelı saqinek (betıne ūsaq tüiırşıkten, sırke örnegın salǧan saqinek), tasty saqinek (tas, şyny ornatqan saqinek), temır saqinek (temırden jasalǧan saqinek).
SAUYT – Sadaq, qylyş, naiza t.b. osy siiaqty qaru – jaraqtardan qorǧanuǧa arnalǧan kiım.
Ol ūsaq temır, şyǧyrşyqtardy bır – bırımen ötkızıp toqylǧan tordan qysqa jeŋdı jeide türınde jasalady.
Sauyttyŋ, dulyǧanyŋ būǧan qosymşa moiyndy jabatyn dalbaǧai sauyt jäne qol sauyt, aiaq sauyt temır şyǧyrşyqtan jeke toqylady.
(A. Qūralūly. Qazaq dästürlı mädenietınıŋ ensiklopediialyq sözdıgı)
SARJA –(şaǧatai) – sary iai – süiekten äşekeilengen, saryǧa boialǧan jaq. Süiekten äşekeilengen ädemı sadaq, jaq.
Sarjanyŋ kırısı, tartuǧa kelmei üzıldı.
(Qyz Jıbek)
QŪIаQ – altai, türık, şaǧatai tılderınde de sauyt maǧynasyna keledı.
Alaman joryq kiımı atalatyn qūiaqty jasau üşın 200-600 deiın temır kesındıler qajet bolǧan. Qūiaq sözı epostarda, tarihi körkem şyǧarmalarda kezdesedı.
Beldemşe qūiaq sebıldı, belıne tartyp aldy – deidı. Şaraina degen sebıldı, jürek basyna qoidy – deidı. Dulyǧa degen sebıldı, süiek basyna kigen deidı.
(Köketai ertegısı. Manas jyry. Ä. Marǧūlan)
Qūiaq sözı orystarda da kezdesedı. Orys tılınde «kuiak» dep barqyt, sukna tärızdı matalardan tıgılgen kiımge temır kesındılerdı myqty bekıtıp jasaǧan sauytty ataǧan. Resei aumaǧynda «kuiak» sözı 1640 jyldan bastap ūşyrasady.
(Ana tılı. №3. T. Baijanov, S. Nūrymbetova)
SÜŊGI – Bırneşe qyrly, ūşy üşkır, temırden, bolattan jasalǧan aǧaş sapty qaru.
Erler öttı qarasam, Kök süŋgını öŋgergen, Azdy köpke teŋgergen, Astana jūrtyn meŋgergen.
(Nūrym Şyrşyǧūlūly, Aqberen. 66 b)
SYNA – Bylǧarydan jasalǧan şyny ydystarǧa arnalǧan qap, üyq qap tärızdes etıp pışıledı.
«Bylǧarydan syna pıştırıp, şyny aiaqpen ıştırgen.
(Bes ǧasyr jyrlaidy)
MASAQ – Sadaq oǧynyŋ ūşy.
Sadaq tolǧan saikez oq, masaǧynan ötkızıp. Basyn qolǧa jetkızıp, sozyp tartar kün qaida?
(Ainyman)
MYLTYQ – Sübesı, dümı, zatvory bar aŋ, qūs atuǧa, soǧysta qoldanuǧa arnalyp jasalǧan jasalǧan därımen atylatyn qaru.
Myltyqtyŋ alǧaşqy türlerı XV-XVII ǧasyrlarda belgılı bola bastady. Onyŋ şittı, bytyraly, bıltelı, şürpılı, opyrmaly, qosauyz, jekeauyz, kökberen t.b. türlerı bar.
(A. Qūralūly. Qazaq dästürlı mädenietınıŋ ensiklopediialyq sözdıgı)
ŞARAINA – köbe, jürek tūsyna ūstaityn döŋgelek jaraq.
Şarainany şarbolat dep te ataidy. Oq ötpeu üşın tösıne kietın metal qaptal.
Üstıne kigen şaraina, Syrtynda bar-dy sauyty.
ŞYJYM – ūzyn şylbyr.
Asau atty nemese qūsty baulyǧanda üiretuga paidalanǧan.
(Köketaidyŋ ertegısı. Manas jyrynan Şoqan jazyp alǧan bölıgı. Qyrǧyz tılınen audarǧan Ä. Marǧūlan)
ŞEŊBER – Şaşty şaşyratpai ūstap tūru üşın kiıletın zergerlık äşekei.
Baiyrǧy saqtar mädeni mūrasynda şeŋber köp ūşyrasady. Būl ataudyŋ köne türkı tılınde osylai ūşyrasuyna qaraǧanda mūny ejelgı saqtardan kele jatqan eŋ bır köne söz dep äbden oilauymyzǧa bolady.
ŞOQPAR – Bır basy döŋkiıp jūmyr kelgen soǧys qaruy. Qatty aǧaştan jasalǧan, basy qos jūdyryq şamalas, saby 90-110 sm soǧys qaruy.
Türkı halyqtarynda köne zamannan qoldanylyp kelgensoǧys qaruy. Soiyldan qysqa, bas jaǧy jūmyr bolady. Mūny yrǧai, tobylǧy, qaiyŋ siiaqty qatty aǧaştardan jasaidy. Yrǧai, tobylǧydan şoqpar jasaǧanda tübırın qosa qazyp alady da, bas jaǧyn jūmyrlaidy. Keide şoqpardyŋ basyna temır nemese qorǧasyn qūiady.
(A. Qūralūly. Qazaq dästürlı mädenietınıŋ ensiklopediialyq sözdıgı)
ŞYJYM – Ūzyn şylbyr.
Asau atty nemese qyran qūsty baulyǧanda üiretkende paidalanady.
PEREN – Qazaqta sūr peren degen söz bar. Peren nemese beren irandyqtardan taraǧan jalǧyz oqty myltyq.
SANDYQ – (özbek, täjıkterde) — Ölıktı jer qoinyna beru salt – dästürınde oryn alǧan saǧana degenderge ölıktı salyp qoiatyn jäşıktı (sarkofag) jäşık dep ataǧan.
(G. P. Snesarov. Religty do musulmanskih verovanii i obriadov u uzbekov Horezma)
SAUYT — Är türlı zat salyp qoiatyn kışıgırım qūty ydys.
Ol siia sauytyn tögıp aldy.
(Auyz ekı tıl)
SAQPAN – Tas atuǧa arnalǧan köne qūral, ejelgı zamandaǧy qol qaruy.
Saqpan türkı halyqtarynda jaugerşılık jäne aŋ aulauǧa, mal qaiyruǧa paidalanylǧan. Saqpan jylqynyŋ qylynan, jünınen esılıp nemese taspadan örılıp jasalǧan.
Örımnıŋ teŋ ortasynda jūmyr tas, qorǧasyn qoiuǧa yŋǧailanyp alaqan jasalǧan. Soǧan tas salyp üiırıp, jıptıŋ bır ūşyn aǧytqanda tas alysqa atylǧan. Qazaqstanda saqpannyŋ ekı türı bar: Alǧaşqysy bır jaǧyna aǧaş sap bailanady. Ekınşısı jıpten oralyp, bılekke taǧylady. Sapty saqpan mal qaiyruǧa, küzetuge paidalanyldy. Töl baǧuşyny keide saqpanşy dep te aitylatyny osydan.
(A. Qūralūly. Qazaq dästürlı mädenietınıŋ ensiklopediialyq sözdıgı)
SAQETER – Qylyş ornyna da qoldanylady. Bos moiyn şoqpar.
Saqeter tidı sanyma, saqsyrym toldy qanyma.
(Bes ǧasyr jyrlaidy)
SYNA – Bylǧarydan jasalǧan şyny ydystardan jasalǧan qap, uyqqap tärızdes etıp pışıledı.
«Bylǧarydan syna pıştırıp, şyny aiaqpen ıştırgen».
(Bes ǧasyr jyrlaidy)
TARAN – Tas laqtyratyn, atpen ainaldyratyn qūral.
Şyŋǧys han qalalardyŋ berık zor darbaza, qaqpalaryn, qorǧandaryn taranmen būzǧan.
TASPA — Örerden būryn bır jaq qyryn pyşaqpen sydyryp alady, sonda bır örım jaǧynan jūmyrlanyp, syrty kedır – būdyrsyz jūmaǧailau keledı.
TEGILDIRIK – Er – tūrman jabdyǧy, at terısıne etık ne balaq bylǧanbas üşın toqymǧa bekıtılgen, tıptı japsyryp tıgıletın, bylǧarydan ıstelgen kölegei.
Būrynyraq terlıktıŋ etegıne de jalǧaityn bolǧan. Bügıngı zaman tūrmysynda ol salpyldap bölek tūrady.
TOLǦAU – orau maǧynasynda tolǧamaly naiza, tolǧamaly myltyq, tolǧamaly balta.
Tolǧamaly aq balta, Tolǧamaly ala balta qolǧa alyp.
(Dospambet)
ÜIKEK – Ottan tüsırılgen qazandy ornyqtyru üşın astyna qoiuǧa döŋgeletıp jasalatyn tūǧyr.
Mūndai üikektı qazaq qazan tübıne, kölemıne, (taiqazan, 9 qarys t.b. beiımdep jerdı şūqyrlatyp ta jasaidy.
SOǦYS UAQYTYNDAǦY KEIBIR DÄSTÜRLER
* Aq üi amanaty – Soǧysty bastaǧan jaq jeŋılgen jaǧdaida qarsy jaqqa kepıldık retınde aq üi, qalyŋsyz qyz berıp otyrǧan.
(M. Eslämūly. Äiteke bi, tarihi filosofiialyq dilogiia)
* Erterekte qazaqtyŋ josyǧyna qarsy şyqqan adamnyŋ ekı iyǧyn aǧaşpen qausyra, qos jaqtauyn tūtqynnyŋ moinyna bekıtıp tastap otyrǧan.
(Q. Manaş. Jaudy şaptym tu bailap)
* ARAN - Arnaiy qazylǧan tereŋ or.
Tübıne ūşyn joǧary qaratyp naiza şanşidy da, betın jeŋıl jabady. Ejelde alyp batyrlardy attylar jan – jaǧynan qaumalap, aranǧa atymen jyǧatyn bolǧan. «Arandatu» degen ūǧym osydan şyqqan .
(Ūly baqsy)
* Jekpe - jek. Jekpe – jek köne zamandaǧy batyrlardyŋ şaiqasy. Şep qūryp tūrǧan ekı jaǧy aralyq maidanyna bır – bırden batyr şyǧyp, jekpe – jek saiysqa tüsken. Şart boiynşa olar aty jönderın sūrasyp, qalai soǧysu täsılıne (atyspaq, alyspaq, jūlyspaq, qylyştaspaq, tnaizalaspaq t.b.) kelısıp alǧan jäne osy ūrysta kım jeŋılse, sonyŋ äskerı tıze bügetın bolǧan.
Maidan dalasynyŋ qatal dästürı boiynşa qazaq – qalmaq qoldary betpe – bet kelıp, ortaǧa ekı jaqtan jekpe jekke batyrlar şyǧady.
«Qalmaq batyry des bermei, törtınşı bolyp saiysqa şyqqan Jänıbek eresen erlık körsetedı. Qalmaq batyrynyŋ des bermei qūlaştai ūrǧan aibaltasyn denesıne darytpai, jūlyp alyp: «Olai şappaidy, bylai şabady!» — dep almasyn jai tüskendei jarq etkızedı.
(Qazaq tarihynyŋ älıppesı. M. Maǧaui. Almaty. Qazaqstan. 1995, 208)
- Ūryssyz berıludı sūrau – Ūrys aldynda Öz – Temır Taişyqtyŋ elşısı Äbılhaiyr hanǧa: «Köbeden qan şyqpasyn, köilekten ter şyqpasyn!» — deptı. Būl: «Ūryspai bıtıseiık» — degen söz emes, «Ūryspai berılıŋder!» — degen söz.
- Qyzyl şyqsyn, kök kırsın! – Ejelgı türkı batyrlary sertteskende qarama – qarsy jügınıp otyryp, osylai anttasqan. «Kök semser kırsın, qyzyl qan şyqsyn! maǧynasynda.
- Tūqyrtu – jazanyŋ türı. Üş naizany jerge qadap, basyn bırıktırıp, astyna qylmysty adamdy otyrǧyzyp, töbesın adam siiar syimas etıp bırıktırıp bailap tastau maǧynasynda.
- Qara tıktı – degenı ūzyn naizanyŋ basyna tıgıletın tu. Halqymyzda ölgen kısınıŋ jasyn synyq naizamen, jalaudyŋ tüsımen estırtıp otyrǧan.
- Jas kısı ölse tuy qyzyl bolǧan.
- Orta jastaǧy kısı ölse tuynyŋ bır jaǧy aq, bır jaǧy qyzyl bolǧan. Qara degen tek qana naiza ūşyndaǧy tu ǧana emes, ölıktıŋ kiım – keşegın, basqa da dünie mülıgın jaǧalai tızıp, ılıp tastau üşın tıgıletın arnauly kiız üidıŋ üstıne synǧan naizany şanşyp, soǧan da bailaidy.
(Abai joly epopeiasynyŋ tılı)
«Jüsıptıŋ balasy Baraqtyŋ qolynda tūryp qaitys bolady. Endı osy jerge onyŋ kiım keşekterın alyp keldı. Qazaqtar ony aldynan şyǧyp qarsy aldy. Basyna qaraly jalau bailanǧan. Synyq naiza töbesıne şanşyldy. Al, üidıŋ ışındegı äielderdıŋ joqtauy aidalaǧa estılıp jatty» — delıngen.
(Adolf Iаnuşkeevich. Qazaq dalasynyŋ sapary turaly)
- Jylqymen äsker qarasyn köbeitu – Köne zamanda jylqymen äsker qarasyn köbeitude aldyn köp mal sanyn aidap şyǧarǧan. Qorǧandar köp äsker kele jatyr dep arqaǧa şegıngen. Aqsaq Temır, Şyŋǧys han, bertın kele A. İmanov ta osy äskeri aila täsılın qoldanǧan.
- Oŋ qoldy qoldanu – Jaugerşılık zamanynda adamnyŋ oŋ qoly bos bolu kerek. Sebebı: barlyq qarudy oŋ qolmen ūstau kerek. Sol jaqtan atqa mıngende sol qol qaruǧa yŋǧaisyz bolady (Qazaq qauymy).
- Qyryq qūnan atan bersın – qyryq myqty jauynger bersın degen söz.
- Şolan ūru – Maidan ortasynda ne köp ışınde erkındep ärı – berı jüru. Äsırese batyrlar ne paluandar özınıŋ qarsylasyn jeŋıp, ekınşısı şyǧa almai jatqandaǧy jaǧdai.
QOLDANYLǦAN ÄDEBİETTER
1. J. Däurenbekov., Ükılım ai: Arular jaily alpys än — Almaty, Öner, 1991-64b
2. M. Qozybaev., Jaudy şaptym tu bailap., — Almaty: Qazaqstan, 1994,192 b
3. J. Däurenbekov., Betaşar, Toi – tomalaq kıtaby, Almaty, Öner, 1991-256 b
4. M. Maǧauin., Qazaq tarihynyŋ älıppesı, Almaty, Qazaqstan, 1995-208 b
5. Abylai han (1711-1781) – Almaty: MP «Aiqap», 1992-32 b
6. Aq orda. Ädebi – körkem jurnal, 02.12.92 j., Kenesary – Nauryzbai (Nysanbai aqyn dastany) 17 b
7. J. Däurenbekov., Ükılım ai: Arular jaily alpys än, Ädemı qyz– Almaty, Öner, 1991-20 b
8. Adolf Iаnuşkeevich. Qazaq dalasynyŋ sapary turaly jazbalar. Ǧ. Zūlharov (audarǧan(, Astana, Audarma, 2003-264 b
9. Firdousi. Kei – Hosrou, Şahnama epopeiasynan dastandar. Audarǧan:B. Aldamjarov, — Almaty, Jazuşy. 1976-184 b
10. A. Qūralov, Qazaq dästürlı mädenietınıŋ anyqtamalyǧy. – Almaty: Sözdık, Slovar, 1998-128
11. A.Qojabekov,Tarihi zertteuler, Şejırelık derekter, — Almaty, Jalyn,1994-144 b
12. Ş. Jienqūlova, Ömırım menıŋ — önerım, Ömırbaiandyq povest, Almaty, Jazuşy. 1992-192 bet
13. Rabiǧa Syzdyq, Sözder söileidı, tolyqtyrylǧan 3 basylym, — Almaty: Arys baspasy, 2004-232 bet
14. Materialy po istorii kazahskih hanstv, XV –XVIII, Alma – ata, 1969, 493
15. Dala bekzattarynyŋ üiınde. (XIX ǧasyrda orys jazuşylary qazaqtar turaly), Ä. Jūmabaev. Astana: Audarma, 2003 – 520 b
16. Qazaqtyŋ ata zaŋdary: Qūjattar, derekter jäne zertteuler. – 10 tomdyq. – Baǧdarlama jetekşısı S. Z. Zimanov. – Almaty: Jetı jarǧy, 2003, Qazaq akademiialyq universitetı, ISNH 8865 -11-012-3
17. Qazaq dästürlı mädenietınıŋ ensiklopediialyq sözdıgı. A. Qūralūly, Almaty, Sözdık – slovar. 1997
18. Zalesskii Bronislav. «Qazaq dalasynyŋ ömırı». 2003. 136 b.
19. Şara Jienqūlova. Ömırım menıŋ — önerım. Ömırbaiandyq povest. Almaty. Jazuşy. 1992. -192 b.
20. Mahambet.Ereuıl atqa er salmai.Öleŋder.Almaty. Jazuşy.2002-132 b.
21. Baibota Serıkbaiūly Qoşym – noǧai. Tıl ūşyndaǧy tarih.
22. Qabibolla Sydiyqūly. Mūryn jyrau jäne Qyrymnyŋ qyryq batyry.
23. Näbijan Mūqametqanūly. Tarihi zertteuler. Şejırelık derekter. A. Qojabekov. Almaty. Jalyn. 1994, 114 b
24. R. Syzdyq. Sözder söileidı. 2- basylym. Almaty. Sanat. 1994-272 b.
25. Abaidyŋ söz örnegı. Monografiia. Almaty. Sanat. 1995-208 b.
26. Mūqades Eslamǧaliūly. Äiteke bi. (tarihi filosofiialyq dilogiia), Almaty. Arys baspasy. 2003. 376 b.
27. S. Mūqanov. Qazaq qauymy. Tarihi jäne etnografiialyq şolu. Almaty. Ana tıtı. 1995 j.
28. G.P.Snesarov. Religty do musulmanskih verovanii i obriadov u uzbekov Horezma. 1969, 148-149 b
29. Äbılova. Z. Ä. Qalieva K. M. Etnopedagogika oqulyǧy. Almaty. Abylaihan atyndaǧy memlekettık qarym – qatynastar jäne älem tılderı universitetı. 1999, 394 b
30. Zalesskii Bronislav. Qazaq dalasynyŋ ömırı. Astana. Audarma. 2003. 136 b
31. Qazaqşa tüsındırme sözdık. Almaty. Bılım. 2003, 320 b
32. Q. Manaş. Jaudy şaptym tu bailap. Almaty. Qazaqstan. 1994, 84 b
33. Mūqades Eslamǧaliūly. Äiteke bi. (tarihi filosofiialyq dilogiia), Almaty. Arys baspasy. 2003. 370 b
34. Köketaidyŋ ertegısı. Manas jyrynyŋ Şoqan jazyp alǧan bölıgı. Qyrǧyz tılınen audarǧan Ä. Marǧūlan. Almaty. Jazuşy. 1972, 112 b)
35. Narqyz. Nürpeiıs Baiǧanin. Dastandar men öleŋder. Qūrastyrǧan I.Mämbetov. Jazuşy. Almaty. 1974, 352 b
36. Abaidyŋ älıppesı. Ūlyqman Äbıldaūly. Tömengı synyp oquşylaryna ūly aqyndy tanystyru. Almaty. Rauan. 1994, 88 b.
37. Biler sözı. Qūrastyrǧan:T. Käkışev. – Almaty, Qazaq universitetı. 1992, 160 b
38. Qazaq. Joǧary oqu oryndary studentterıne arnalǧan oqu qūraly. Bılım. 1994, 176 b
39. Amanşin Berqaiyr. Mahambettıŋ taǧdyry. Roman jäne ädebi zertteuler. Almaty. Jazuşy. 1991-400 b
40. Qydyrbek Balǧabek. Tügel sözdıŋ tübı bır. (Oqu qūraly) – Almaty. Qazaq universitetı. 1993, 176 b.
41. Narqyz. Dastandar men öleŋder. Qūrastyrǧan I. Mämbetov. Jazuşy. Almaty. – 1974. 352 bet
42. Djon Kestl. 1736 jyly kışı jüz hany Äbılhaiyrǧa baryp qaitqan sapary turaly. Ä. Törehanov. Astana. Audarma. 2002 – 144 bet
43. Ana tılı. Tamyz 6 1998, T. Baijanov. S. Nūrymbetova
44. Qazaq terminologiiasy damuynyŋ kezeŋdık sipaty. Ş. Qūrmanbaiūly. Elorda. Astana – 2002.
45. Parsyşa – qazaqşa tüsındırme sözdık. N. Oŋdasynov. Almaty. Bılım. 2003 j.
46. Ǧ. Qaliev. Ş. Sarybaev. Qazaq dialektologiiasy.
47. Qazaq dästürlı mädenietınıŋ ensiklopediialyq sözdıgı. A. Qūralūly. – Almaty. «Sözdık –slovar»,1977
48. B. Zalesskii. Qazaq dalasynyŋ ömırı. Orys tılınen audarǧan K. Segızbaev. Astana. Audarma. 2003
49. Qazaq leksikasyndaǧy jaŋa qoldanystar. Almaty. 1990, «Ǧylym» baspasy.
50. Bes jüz bes söz. Ä. Nūrmaǧambetov. Almaty. Rauan. 1994
51. Ä. Bolǧanbaev. Qazaq tılındegı sinonimder sözdıgı. Almaty. 1962 j.
52. M. Äuezov. «Abai joly» epopeiasynyŋ tılı. E. Janpeiısov. Almaty. Qazaq SSR-nıŋ ǧylym baspasy, 1976 j. 168 b. 124-b.
Gülhanys MEKENBAIQYZY ARYSTANOVA, ǧylymi ızdenuşı
Gulfairuz ǦİNAIаTQYZY ERKEBAEVA, akademik, p.ǧ.d., professor
Lale AVŞAR, dosent, doktor
