وسىناۋ وتپەلى كەزەڭدە قوعامداعى بولىپ جاتقان وزگەرىستەر، ساياسي كوزقاراستارعا بايلانىستى ءاربىر مەكتەپ دەڭگەيىندەگى بالالار قازاق ەلىنىڭ تاريحىن، سالت-ءداستۇرىن، ەلدىگىن تانىپ، ساناسىنا ءتۇيىپ، اتا- بابالارىمىزدان قالعان مۇرالاردى، قازاق مادەنيەتىن كەيىنگى ۇرپاققا جەتكىزە ءبىلۋى ءۇشىن ۇلتتىق دۇنيە تانىمدى قالىپتاستىرۋىمىز قاجەت.
ەپوس، جىرلارمەن سۋسىنداپ وسپەگەن قازاق بالاسىنان جۇرەكتى، بايسالدى، نامىسشىل، پاتريوتتىق سەزىمگە باي ۇرپاق شىعۋى ەكىتالاي…
تاريحتا قازاقتىڭ جاۋىنگەرلىك ءداستۇرى، قازاق حالقىنىڭ كوشپەلى تىرشىلىگىنە، قوعامدىق قۇرىلىم ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى قاراستىرىلعان. قازاق حالقى عاسىرلار بويى كۇنى كەشەگە دەيىن جاۋگەرشىلىك جاعدايدا ءومىر ءسۇرىپ، ءوز ەلىن، جەرىن، تاۋەلسىزدىگىن ۇنەمى قورعاپ وتىرۋعا ءماجبۇر بولعان. ايەلدى كۇڭدىككە، ەرلەردى قۇلدىققا جىبەرمەي، ات ۇستىندە كۇن كەشىپ، بايراقتى جەڭىس تۇعىرىنان تۇسىرمەي ەلدىگىمىزگە جەتۋىمىزگە سىڭىرگەن ەڭبەگى قانشاما دەسەڭشى…
XVII-XVIII ع. ءومىر سۇرگەن تاريحي تۇلعالار: ابىلاي، قابانباي، بوگەنباي، ناۋرىزباي، بايان، رايىمبەك، حانكەلدى، مالايسارى سىندى حالقى ءۇشىن ەرلىكتىڭ وشپەس ءىزىن قالدىرعان باتىرلاردىڭ ەرلىك ىستەرىنىڭ قاينار كوزى - ەلىن، جەرىن ءسۇيۋ، حالقىنىڭ ار- نامىسىن قورعاۋ، مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىكتى ساقتاۋ ەدى.
ەل تاعدىرى سىنعا تۇسكەن جاۋگەرشىلىك زامانداردا بيلەرى باتىرلارمەن قاتار اتقا قونىپ، قاراماعىنداعى تايپالاستارىنان جاساق قۇرىپ، مەملەكەت تۇتاستىعىن، ۇرپاق ازاتتىعىن قورعاۋعا ۇيىتقى بولىپ ءارى قولباسشىلىق قىزمەتىن اتقارعان.
ال XVIII ع. باتىرلاردىڭ ەرلىك، باتىرلىق ونەگەلەرىنىڭ ءتۇپ – تاريحى V—VII ع. كۇلتەگىن، IX ع. قورقىت اتا، XIV- XVI ع. التىن وردا داۋىرىندەگى تۇركى جۇرتىنىڭ جاۋىنگەرلىك داستۇرلەرىنەن باستاۋ الادى.
اسىرەسە XVIII ع. ش. ءۋاليحانوۆ «ابىلاي عاسىرى – ەرلىكتىڭ عاسىرى» دەپ اتاپ كورسەتتى. قازىرگى مەكتەپ جاسىنداعى بالالارعا ۇرپاقتى ەرلىككە باۋلۋ ماقساتىندا پايدالانۋدى ءتيىمدى دەپ بىلەمىز.
قازاق جىگىتتەرى ەلىنىڭ اماندىعىن، جەرىنىڭ بۇتىندىگىن ات جالىندا ءجۇرىپ قورعاسا، قازاق قىزدارى تال بەسىككە اسىلىپ وتىرىپ-اق ۇلتتىڭ مادەني-رۋحاني تۇتاستىعىن قامتاماسىز ەتكەن. ءاربىر ۇزاتىلعان قىز ءوزى شىققان ورتانىڭ ءتىلىن، ءداستۇرىن، ءان – كۇيىن، اڭىز اڭگىمەسىن، قول ونەرىن، تاعام دايىنداۋ ءتاسىلىن، مورالدىق – ەتنيكالىق نورمالارىن كەلىن بولىپ تۇسكەن ورتاعا دارىتىپ وتىرعان.
ادامزات تاريحىنداعى مىڭ – مىڭداعان سوعىستار مەن مايداندار كەزىندە كيىم قورعانىش قۇرالى بولعان.
ەپوس، باتىرلار جىرىنا كوز تاستاساق، اق بەرەن، ساۋىت، كوبە، جالاڭقات، زەرە، كىرەۋكە، تورعاۋىت، قاتتاما دەگەن سوزدەر كوپتەپ كەزدەسەدى. ولار باتىرلاردىڭ كيىمدەرى. باتىرلىق جىرلار، داستاندار، ەپوستار جالپى اۋىز ادەبيەتىنە ۇڭىلسەك، باتىرلارىمىزدىڭ باسىندا دۋلىعا، ارقاسىندا جىعا، جۇرەك تۇسىندا شاراينا، ۇستىندە ساۋىت، ساداق، جەبە، نايزاسى، قول شوقپارى، بەلىندە وقشانتايلى بەلدىك بولعان.
كيىم – كەشەكتە تاريحتىڭ ءىزى، ۋاقىت تابى جاتادى. جاۋىنگەرلەردىڭ كيىمدەرى اتا – بابالارىمىزدىڭ جاۋىنگەر، جاۋگەر، باتىر، جاۋ جۇرەك حالىق بولعانىن كورسەتەدى.
ويتكەنى سول زامانداعى حالىقتىڭ كۇيبەڭ تىرشىلىگى ۇنەمى اتتىڭ جالىندا، تۇيەنىڭ قامىندا جۇرگەنىن، جايما – شۋاق، مامىراجاي جۇرە الماعاندىعىن كورسەتەدى. توبىلعىنى جاستانىپ، قۋ تولاعاي باستانىپ ءومىر سۇرگەن.
وسىناۋ ۇلانعايىر ەلدى مەكەندى كوز تىگۋشى سۇعاناقتاردان قورعاپ قالۋ بابالارىمىزعا وڭاي تۇسپەگەن.
سول ءۇشىن «اق تابان شۇبىرىندى، القا كول سۇلاما» دا بولدى.
جاۋگەرشىلىك زامانىندا قولدانىلعان ساۋىت، باس كيىم، بەلدەمشە، كەزدەمە، دوربا، تۋدىڭ تۇرلەرى جانە سوعىس كەزىندە قولدانىلعان تەرميندەر
الامان جورىق كيىمى – الامان جورىق كيىمى اتالاتىن قۇياقتى جاساۋ ءۇشىن 200-600 دەيىن تەمىر كەسىندىلەر قاجەت بولعان. قۇياق ءسوزى ەپوستاردا، تاريحي كوركەم شىعارمالاردا كەزدەسەدى.
بەلدەمشە قۇياق سەبىلدى، بەلىنە تارتىپ الدى، — دەيدى. شاراينا دەگەن سەبىلدى، جۇرەك باسىنا قويدى، — دەيدى. دۋلىعا دەگەن سەبىلدى، سۇيەك باسقا كيگەن،- دەيدى.
(كوكەتايدىڭ ەرتەگىسى)
العىنشى – شولۋشى، اسىرەسە سوعىس جاعايىنان الدىن جاۋ بەتىن شولۋشى.
العىنشى بولىپ بارعان ساتاي مەن تاڭسىق تۇيەگە سەكسەۋىل ارتىپ جاتقان ءبىر قازاقتى ۇستاپ الىپ سويلەسكەن.
(قازىبەك بي. تۇپتۇقياننان وزىمە شەيىن)
التىن قالپاق – التىننان جاسالعان دۋلىعانىڭ ءبىر ءتۇرى.
التىن قالپاق دۋلىعا، شەكەسىندە جارقىلداپ.
(قوبىلاندى)
ايماۋىت – اسىل بولاتتان سوعىلعان ۇساق شىنجىر تورلى ساۋىت. باتىرلاردىڭ ۇرىسقا كيەتىن كيىمى. ونى قىلىش كەسپەيدى، نايزا تەسپەيدى. سوعۋى قيىن بولعاندىقتان وتە قىمبات باعالانىپ، كەز كەلگەن باتىردىڭ قولىنا تۇسە بەرمەگەن. ايماۋىتتىڭ شىنجىر تورى دەنەگە باتپاۋ ءۇشىن ىشىنەن كيىز كەبەنەك كيەدى.
ساداقكەردىڭ بەلگىسى، توعىز قابات اق ساۋىت، توقسان تورلى ايماۋىت، ۇسكىدەي ءوتىپ تەسكەنى.
(شاقشاق جانىبەك باتىر، 112 ب)
اق الماس – اق سەمسەر، وتكىر قىلىش، ناركەسكەن.
قۇرتقا سۇلۋ باتىرعا، قاراعايداي نايزا ساپتاتتى، الماس قىلىش سوقتىرىپ، كۇمىستەن قىنىن شاقتاتتى.
(«قوبىلاندى باتىر»، اقساۋىت، 1 ت. 27 ب)
اق كوبە – باتىرلار كيەر اق ساۋىتتىڭ كوپ تۇيمەلى ءتۇرى.
توقسان باۋلى اق كوبە، توعىسقان جەردە كيگەنمىن.
بۇل باتىرلار كيگەن اق ساۋىتتىڭ كوپ تۇيمەلى ءتۇرى. قازاق ادەبيەتىندە كەزدەسەتىن ساۋىت تۇرلەرى: بادانا، بەرەن، زەرە، كوبە، كىرەۋكە، تورعاۋىت.
(قىدىربەك بالعابەك. تۇگەل ءسوزدىڭ ءتۇبى ءبىر)
الا بىلەك – ساداق وعىنىڭ ءبىر ءتۇرى.
الابىلەك، سايگەز، سۇر جەبە، جەزايىر، قالجۋىر ءبارى دە ساداققا سالىنار وقتىڭ تۇرلەرى.
(قىدىربەك بالعابەك. تۇگەل ءسوزدىڭ ءتۇبى ءبىر)
العىنشى – شولۋشى، اسىرەسە سوعىس جاعجايىندا الدىڭعى جاۋ بەتىن شولۋشى.
العىنشى بولىپ بارعان ساتاي مەن تاڭسىق تۇيەگە سەكسەۋىل ارتىپ جاتقان ءبىر قازاقتى ۇستاپ الىپ سويلەتكەن.
(قازىبەك بەك. تۇپتۇقياڭنان وزىمە شەيىن)
الاكودەك – الاڭعاسارلاۋ، ەش نارسەنى ەلەڭ قىلمايتىن، اق كوڭىلدىككە جاقىنداۋ،بىراق ءىستىڭ بارىسىن بايىپتاي قويمايتىن ادامعا دا ايتىلادى. ناعىز الاڭعاسارلىقتان الىسىراق.
«باتىر اڭعال، ەر كودەك. كودەك تە سول ەلەڭسىزدەۋ باتىر، بىراق قالاي دا كەلەڭسىز ەمەس.
انت – قاتتى، تۇراقسىز، وڭباعان دەگەن ماعىناعا كەلەدى.
ەلدەن شىققان ءبىلىمسىز انت ەكەن دەپ، ەل – جۇرتى قارابايعا وپكەلەدى.
(باتىرلار جىرى)
بەرەن –1. بولاتتان جاسالعان باتىرلار كيىمى. بولات تاقتالارى استارىنا ءىش جاعىنان بەكىتىلگەن تاقتالى ساۋىت.
ناۋرىزباي اسىل بەرەنمەن، ون ەكى مىڭ اسكەرمەن. تاعى اتتاندى كەمەردەن، زەڭبىرەگىن اسىردى. ابىلاي اسپاس كەزەڭنەن. قارا بالتا سولقىلىق، اڭعارىنان شاڭ استى.
(ابىلاي حان، ايقاپ)
2. اسىل بولاتتان جاسالعان سەمسەر نەمەسە قىلىشتى دا (كەزدىك، پىشاقتى دا) بەرەن دەپ اتاعان.
قىنابىنان سۋىرىپ، قولىنا الدى بەرەندى، كەرەگەدە اق بەرەن، مۇنى دا بەلگە شالادى.
(ر. سىزدىق، سوزدەر سويلەيدى)
قازاق باقسىلادىنىڭ ويىنى كەيدە كوبىنەسە باقسىلىق ويىن – سارىن رەتىندە ايتىلعان. ولار وزدەرىنىڭ جىنىن كەيدە «جەڭسىز بەرەن كيىنگەن، لاشىن قۇستاي تۇيىلگەن – دەپ جىرعا قوسادى.
(م. عابدۋللين. قازاق اۋىز ادەبيەتى)
باعىرىم – باۋىر، اۋىسپالى ماعىنادا جۇرەك.
كونە جانە ورتا عاسىرلارداعى تۇرىك ادەبيەتى مەن فولكلورىندا باعىرىم ەزىلدى، باۋىرىم پارا بولدى جانە ت.ب. سول سياقتى ءسوز تىركەستەرى قايعىلى، قاسىرەتتى جاعدايلاردى بىلدىرەدى.
بادانا – باتىرلاردىڭ سوعىستا كيەتىن قورعانىس كيىمى. ساقينا تورلى بولات ساۋىت. ونىڭ ەتەك، جەڭى ۇزىن دا، قىسقا دا بولۋى مۇمكىن. قازاق اۋىز ادەبيەتىندە شىعىرشىقتى كىرەۋكە ساۋىتتىڭ كوزىنە اسىل تەمىردەن دوڭگەلەك جاپىراق باستىرىپ سوعىلعان تۇرىك بادانا نەمەسە بادانا كوزدى كىرەۋكە دەپ اتاعان.
بادانامدى باسا بوكتەرىپ، قاسىما جاتتان جولداس ەرتىپ، كۇن- ءتۇن دەمەي جۇرگەنىم.
(ماحامبەت، ۇل تۋسا)
بادانا كوزدى – باتىردىڭ كيەتىن ساۋىتى مەن ەر – تۇرمان ابزەلدەرىنە سالىنعان اشەكەي تاستار نە قۇيىپ جاسالعان مەتال كوزشەلەر.
تولەگەن ءىنىسى سانسىزبايعا، بادانا كوزدى كىرەۋكە، توعىز قابات كوك ساۋىت، ساعان ارناپ سوقتىرىپ، بۋدىرىپ كەتتىم كىلەمگە.
بەرەن – بولاتتان جاسالعان باتىرلار كيىمى.
ءباحادۇر –باتىر ءسوزىنىڭ كونە تۇلعاسى.
ۇشىنشىدەن ەل تاعدىرى سىنعا تۇسكەن جاۋگەرشىلىك زامانداردا بيلەر باتىر – باحادۇرلەرمەن قاتار اتقا قونىپ، قاراماعىنداعى تايپالاستارىنان جاساق قۇرىپ، مەملەكەت تۇتاستىعىن، ۇرپاقتار ازاتتىعىن قورعاۋعا ۇيىتقى بولعان، قولباسشىلىق قىزمەت اتقارعان.
(يگىسىن ق.ا. ۇلى دالا)
ەبەي – كۇڭ. ەبە دەپ تە اتاعان.
ەسىكتەگى ەبەي دەپ قازاقتا كۇڭدى ايتپاعان. كەلىنىنە ريزا بولماعانىمەن كەمپىرلەر: «وسى ءۇيدىڭ ەبەيى بولدىم»-دەيدى.
(قىدىربەكۇلى بالعابەك. تۇگەل ءسوزدىڭ ءتۇبى ءبىر)
جاۋكە – ەرتە كەزدە جورىقتاردا اسكەرلەردىڭ الدى، ارتىن كۇزەتەتىن اسكەري توپتىڭ باستىعىن، باتىل، قىراعى ساقشىسىن اتاعان.
ول قاۋىپتى جاعدايدا جوعارىدان بۇيرىقتى كۇتپەي «اتتان!» سالۋعا ەرىكتى بولعان.
(ا. قۇرالۇلى. قازاق ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىگى)
جىعا – سوعىستا كيەتىن باس كيىم.
جىعانىڭ توبەسى ۇشكىر كەلەدى. ماڭداي الدى قاسقا دەيىن ءتۇسىپ تۇرادى، جەلكە جاعىنا مويىندى اينالا ۇزىندىعى – 1-1,5 قارىستاي شىنجىرلى باۋلار تاعىلادى. جىعانىڭ ءوزى ساداق وعى وتپەس ءۇشىن كيىلسە، شىنجىرلى باۋدىڭ مويىندى قىلىشتان ساقتاۋ ءۇشىن جاسالعان. قازىر سوعىس ونەرىنىڭ دامۋىنا بايلانىستى جىعا قولدانىلمايدى.
(ا. قۇرالۇلى. قازاق ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىگى)
كوبە – ساۋىت. ەرتە كەزدە باتىرلاردىڭ كيگەن ساۋىتى، تەمىر قاپتاما. ونىڭ ەكى ءتۇرى بار.
1. جۇرەك تۇسى، بىلەكتى، يىقتى ساداق وعىنان، قىلىشتان قورعاۋ ءۇشىن جالپاق تەمىردەن جاسالعان ساۋىت.
2. بۇكىل كەۋدەنى قورعاۋ ءۇشىن تىرناق كوبەسىنە ۇقساس قولا نە مىستى، كەيدە التىندى قاتپارلاپ ءتىزىپ نەمەسە مەتال شىنجىرلاردى بىرىكتىرىپ، كويلەك تارىزدەس ەتىپ جاساعان.
كوزە ساۋىت – ساداق، نايزا، قىلىش وتپەيتىن سوعىس كيىمى. كوزە ساۋىت كوبىنەسە باس كيىم، قالقان، كەۋدەگە قاقتاعان شاراينا، بىلەككە، تىزەگە جاباتىن قىش قورۋىشتار تۇرىندە جاسالادى.
كەيدە تەمىر شىعىرشىقتارمەن ۇزبەلەگەن كوك ساۋىتتى دا كوزە ساۋىت دەپ اتاعان.
قاندى كوبە – قاندا كوبە جاي ساۋىت ەمەس، ءاردايىم ۇرىس مايدانىندا بولاتىن باتىر كيەتىن كيىم.
قاتتاما – كوكىرەكشە. قالىڭ كەزدەمە.
كيىم كيسەڭ قاتتاۋ كي، سۋىق كەلسە پاناڭ – دى.
(اقتامبەردى جىراۋ)
كەبەنەك – كەبە دەپ تە اتايدى. 1. كەبەنەكتى ەرتەدە كوبىنەسە جاۋىنگەردەر كيگەن. (ۆاليحانوۆ، II,711)
توقسان باۋلى اق كەبە، توعىسقان جەردە كيگەنمىن.
(ەدىگە باتىر)
كونتە – جەكە قولدانىلماسا كەرەك ء–تى. كوبىنەسە بەلبەۋدى قوسىپ ايتادى.
كونىس، كۇدەرى بەلبەۋ، جون تەرىدەن جاسالعان، قالىڭ جالپاق بەلدىك.
«كوك الا جورعا ات ءمىن – دەدى، كونتە بەلبەۋ بۋ – دەدى.
(ەدىگە باتىر)
كەيىت – دابىس، داڭق، اتاق.
«شىعا الماس دۇشپان بەتىڭنەن، تۇسە الماس دۇشپان كەيىتىڭنەن.
(قوبىلاندى باتىر)
كەلتەك – كەلدەك ەمەس. شوقپاردىڭ شاعىن ءتۇرى.
قىسقا جۋان تاياق. «كەلتەگى قولىنان تۇسپەيدى».
(قىدىربەكۇلى بالعابەك. تۇگەل ءسوزدىڭ ءتۇبى ءبىر)
كەيىت – دابىس، داڭق، اتاق.
شىعا الماس دۇشپان بەتىڭنەن، تۇسە الماس دۇشپان كەيىتىڭنەن.
(قوبىلادى باتىر)
قىرپۋ– دۋلىعانىڭ ىشىنەن قۇندىز نە بوتانىڭ پۇشپاق تەرىسىنەن ىستەلگەن ىشتەن كيەتىن باس كيىم.
«قىرپۋىن تارتىپ ۇر!» — دەگەنى نايزا داريتىن جۇمساق جەرىن تاۋىپ ۇر! – دەگەن ماعىنادا ايتىلعان.
دۋلىعا - سوعىستا وقتان ساقتانۋ ءۇشىن كيەتىن باس كيىم.
دۋلىعانىڭ ەكى جاعىمەن ارتقى ەتەگىنە تەمىر تور ءىلىنىپ، ادامنىڭ موينى مەن يىعىن تىماق ءتارىزدى تۇتاس جاۋىپ تۇرادى. دۋلىعا باتىردىڭ باسىن سويىل، شوقپار، قىلىش جانە ساداق وعىنان ساقتاۋعا ارنالعان.
(ا. قۇرالۇلى. قازاق ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىگى)
كەيىت – دىبىس، داڭق، اتاق.
شىعا الماس دۇشپان بەتىڭمەن، تۇسە الماس دۇشپان كەيىتىڭنەن.
(قوبىلاندى)
كىرەۋكە – باتىرلاردىڭ جاۋگەرشىلىكتە جورىققا كيەتىن وق وتپەس بولات ساۋىت.
مىلتىقتىڭ وعى وت الماس، قۇلاقتا ءدارى تۇتانباي. اق كىرەۋكە كوك ساۋىت، تازا جۇرسە توت الماي. مىلتىقتىڭ وعىن جىبەرمەس، شىعىرشىعى جۇقارماي.
(اق وردا. ادەبي كوركەم جۋرنال. ناۋرىزباي اقىن داستانى)
كىرەۋكەنىڭ باسقا ساۋىتتاردان ايىرماسى كەۋدەسىندە، ارقاسىندا، بىلەك ۇستىندە تەمىردەن نەمەسە كوزەدەن ىستەلگەن قورعانىس شارالارى (شارايناسى) بولعان.
كوبە ساۋىت – ەرتە كەزدە باتىرلار كيەتىن ساۋىت، مەتال قاپتاما.
ۇرىس الدىندا ءوز – تەمىر تايشىنىڭ ەلشىسى ءابىلحايىر حانعا: «كوبەدەن قان شىقپاسىن، كويلەكتەن تەر شىقپاسىن!-دەپتى. بۇل بۇرىنعى سوڭعى تاريحشىلار بايىپتاعانداي، «ۇرىسپاي بىتىسەيىك» — دەگەن ءسوز ەمەس، ۇرىسپاي بەرىسىڭدەر! – دەگەن ءسوز.
(م. ماعاۋين، قازاق تاريحىنىڭ الىپپەسى)
ەرتە كەزدەگى باتىرلاردىڭ كيەتىن ساۋىت، مەتال قاپتاما. ونىڭ ەكى ءتۇرى بار.
1. جۇرەك تۇسى، بىلەكتى، يىقتى ساداق وعىنان، قىلىشتان قورعاۋ ءۇشىن جالپاق تەمىردەن جاسالعان ساۋىت.
2. بۇكىل كەۋدەنى قورعاۋ ءۇشىن تىرناق كوبەسىنە ۇقساس قولا نە مىستى، كەيدە التىندى قاتپارلاپ ءتىزىپ نەمەسە مەتال شىنجىرلاردى بىرىكتىرىپ، كويلەك تارىزدەس ەتىپ جاساعان. كەيىنىرەك كوبەنىڭ جەڭىل كوكىرەكشە ءتۇرى شىققان. ساداق وعى كوبەنى بۇزا الماعان سوڭ «كوبە بۇزار قوزى جاۋىرىن» جەبەنى شىعارعان. اتتىڭ ارقاسىن جاباتىن كوبەلەر دە جاساعان.
(ا. قۇرالۇلى. قازاق ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىگى)
كوزە ساۋىت – ساداق، نايزا، قىلىش وتپەيتىن سوعىس كيىمى.
كوزە ساۋىت كوبىنەسە باس كيىم، قالقان، كەۋدەگە قاقتاعان شاراينا، بىلەككە، تىزەگە جاباتىن قىش قورۋىش تۇرىندە جاسالادى. كەيدە تەمىر شىعىرشىقتاردان ۇزبەلەنگەن كوك ساۋىتتى دا كوزە ساۋىت دەپ اتاعان.
(ا. قۇرالوۆ، قازاق ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىگى)
قالقان – ەرتە زاماندا باتىردىڭ قارسى جاقتىڭ نايزا، قىلىش، سوققىسىنان، ساداق وعىنان مايداندا ءوزىن قورعاۋ ءۇشىن قولىنا ۇستايتىن قورعانىس قۇرالى. شەگىنگەن كەزدە ارقا جاعىنا ءىلىپ، بەكىتىپ الادى.
قالقاننىڭ ءتورت بۇرىشتى، دوڭگەلەك، جارتى تسيليندر ءتارىزدى، جۇرەكشە، استاۋشا ت.ب. كوپتەگەن تۇرلەرىن قولدانعان. قازاقتاردا دوڭگەلەك قالقان كەڭ تاراعان. بۇلاردا قالقان كوننەن، قولادان، اعاشتان، تەمىردەن جاسالعان.
(ا. قۇرالوۆ، قازاق ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىگى)
قالقاننىڭ كولەمى جاعىنان ءۇش ءتۇرى بولادى: ۇلكەن، ورتا، كىشى. ءىش جاعىنا تۇتقامەن بىرگە كيىزدەن، ماتادان، كون تەرىدەن كەپىل سالىنادى.
(قۇرالۇلى ا. قارۋ – جاراققا، قۇرال جابدىققا، ولشەمگە، ويىندارعا بايلانىستى تەرميندەر مەن ءسوز تىركەستەرىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى)
قالجۋىر – ساداق وعىنىڭ ءبىر ءتۇرى.
قاتتاما –قاتتاۋ، كوكىرەكشە. قالىڭ كەزدەمە.
كيىم كيسەڭ قاتتاۋ كي، سۋىق كەلسە پاناڭ – دى.
(اقتامبەردى جىراۋ)
قول — اسكەر، قارۋلى توپ.
تەگىس سويىل، نايزا، ايبالتا، شوقپار ۇستاعان شابۋىل مەن سوعىسقا ازىرلەنگەن قول.
(ە. جانپەيىسوۆ. اباي جولى ەپوپەياسىنىڭ ءتىلى)
سارىجاي – (شاعاتاي) – سارى ياي – سۇيەكتەن اشەكەيلەنگەن سارىعا بويالعان جاق.
سارجاننىڭ كىرىسى، تارتۋعا كەلمەي ءۇزىلدى.
(قىز جىبەك)
توماقاپ – (تەمىر توماقاپ) – كوشپەلىلەردىڭ قورعانىس كيىمى.
ەجەلگى ءريمدى تىزەرلەتكەن كوشپەلىلەردىڭ قورعانىس كيىمى جانە باسقا دا قارۋلارى كەيىننەن بىرتە – بىرتە كۇللى ەۆروپا اسكەري قۇرامىنا ءسىڭىپ، ءوز داستۇرلەرى سياقتانىپ كەتتى.
(ت. قۇلمەنتەگى. ا. قۇلمەنتەگى. م. قۇلمەنتەگى. تەمىر ۇستالار)
تورعاۋىت – تەرىدەن بىرنەشە قاباتتاپ جاسالعان ساۋىت.
يتاليان ساياحاتشىسى پلانو كورپيني ورتا عاسىردا مونعولداردىڭ بىرنەشە قاباتتاپ ساۋىت جاسايتىنىن جازادى.
(قاز. ۇلت.قارۋ – جاراق ەنتسيكل.)
جاقتا – ءينىش، جاۋىرىن مەن يىقتى جۇقا كيىمگە سالىنسا، جاقتا سىرت كيىمگە سالىنادى.
جاۋىرىندارى جاقتاۋلى، تۇيمە باۋى تارتپالى. القاراكەس تون بەردى.
(باتىرلار جىرى)
بىراق ءينىش جاۋىرىن مەن يىقتى جۇقا كيىمگە سالىنسا، جاقتا سىرت كيىمگە سالىنادى. «جاۋىرىندارى جاقتالى، تۇيمە باۋى تارتپالى، القاراكەس تون بەردى»
(باتىرلار جىرى)
جامشى – جامىلعى. جەلەڭ جامىلاتىن تون.
«ءبىر جامىلعىن الىپ كەل، كەل، ايلا جاسايىق. نە ەكەنىمىزدى ايىرماي تۇر» — دەدى.
«اكەلگەن قارا جامشىنى الىپ كيىپ، قاناتىنداي قىلاپ جاسادى».
(باتىرلار جىرى)
جەندە – باقسىلارمەن سەرىلەردىڭ سىرتىنان كيەتىن ءتۇرلى – ءتۇستى كەزدەمەدەن قۇراپ تىگىلگەن كيىمى.
«جەندەنىڭ ەكى جەڭى قىسقا، جاعاسىز، ەكى يىعىنا ۇكى تاعىپ، ومىراۋىن نەشە ءتۇرلى جارتىسىنا كۇمىس دومالاق مونشاق، تۇيمەلەرىمەن شەتتىكتەپ تاستاعان، ءتۇرلى الەم – جالەم جاپسىرعان جەندە، قولىندا اسا.
(باتىرلار جىرى)
جەڭسىز يگى تون – جەڭى جوق تون ماعىناسىندا.
جاۋمەن جاعالاسسا جىرتىلماس، ەرلەردىڭ كيگەن جەڭسىزدەن يگى تونى.
(شالكيىز اقىن)
جىعا – 1. قىلىش وتپەس ءۇشىن باتىرلاردىڭ باس كيىمىنىڭ ارتقى جيەگىنە باستىرىلعان زات. ەرتە كەزدەگى دۋلىعانىڭ ارتىنان مويىندى قىلىش كەسپەۋ ءۇشىن قاپتاپ قوياتىن زات، باس كيىمنىڭ ارتقى جيەگى.
جىعانىڭ ءوزى ساداق وعى وتپەس ءۇشىن كيىلسە، شىنجىرلى باۋلار مويىندى قىلىشتان ساقتاۋ ءۇشىن جاسالعان. قازىر سوعىس ونەرىنىڭ دامۋىنا بايلانىستى جىعا قولدانىلمايدى.
2. سوعىستا كيەتىن باس كيىم. جىعانىڭ توبەسى ۇشكىر كەلەدى. ماڭداي الدى قاسقا دەيىن ءتۇسىپ تۇرادى. ۇزىندىعى 1-1,5 قارىستاي شىنجىرلى باۋلار تاعىلادى.
زەرە – 1. ساداق جەبەسىن وتكىزبەس ءۇشىن مايداندارىنا كيىپ شىعاتىن ەرتە ۋاقىتتاعى شىنجىر ساۋىتتىڭ ءبىرى. ەرتەدەگى ءبىر قابات كيىم سىرتىنان كيەتىن ساۋىتتى دا «زەرە» دەپ اتاعان.
ونى ءبىر قابات كيىمنىڭ سىرتىنان كيگەن. زەرەنىڭ كەۋدە تۇسىنداعى جۇرەكتى قورعاپ تۇراتىن ەكى بولەك تاباقشا تەمىر قالقىسىن شاراينا دەپ اتاعان. كوبىنەسە مىس، قولا، جەز، كۇمىس سياقتى جىلتىراۋىق شىعىرلىردى ۇزبەلەستىرۋ ارقىلى جاسالاتىندىقتان مۇنداي ساۋىتتى زەرە دەپ اتاعان. زەرەنى اسكەر باسشىلارى، اتاقتى باسشىلار كيگەن.
(ا. قۇرالۇلى. قازاق ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىگى)
پىران – باتىرلاردىڭ سوعىسقا ارناپ كيەر كيىمى، كوبە، ساۋىت ت.ب.
داۋىت سوققان پىراندى، كەبىنىم دەپ كيەتىن.
(قوبىلاندى باتىر)
كىسە بەلبەۋ – ونىڭ كادىمگى بەلدىكتەن ايىرماشىلىعى ساداق جەبەسىن سالاتىن قورابى، وق-ءدارى سالاتىن وقشانتايلارى ىسپەتتى سالپىنشاقتارىمەن مىعىم بەكىتىلگەن قىنىنىڭ بولاتىنىمەن بايلانىستى ايتىلعان.
شاراينا – كوبە، جۇرەك تۇسىنا ۇستايتىن دوڭگەلەك جاراق. وق وتپەۋ ءۇشىن توسىنە كيەتىن مەتال قاپتال.
قازاق حالقى پوەزيا تىلىندە شاراينا قاباتىن كوبىنەسە توعىزعا اپارادى.
تولەگەن ءىنىسى سانسىزبايعا، بادانا كوزدى كىرەۋكە، توعىز قابات كوك ساۋىت، ساعان ارناپ سوقتىرىپ، بۋدىرىپ كەتتىم كىلەمگە.
ۇستىنە كيگەن شاراينا، ارتىندا بار – دى ساۋىتى.
(شورا باتىر)
بەلگە كەرەك شاربولات، دەنەگە كەرەك جالاڭقات.
(قوبىلاندى باتىر)
شاربولات – وق وتپەس ءۇشىن توسىنە كيەتىن مەتال قاپتال.
بەلگە كيگەن شاربولات، دەنەگە كەرەك جالاڭقات.
(قوبىلاندى باتىر)
شەرۋ تارتۋ — اسكەري جاسانعان قول، اتتانىس ماعىناسىندا.
بۇل كورىنىستە جالپى كوشۋ ساپارىن جورتۋىل-جورىققا، شەرۋ مەن اتتانىسقا ۇقساتادى.
قاراقشى – 1. جاۋگەرشىلىك كەزدە بيىك توبە، وبا ۇستىنە شىعىپ، اينالا توڭىرەكتى شولىپ، باقىلاپ وتىراتىن جاۋىنگەر.
ول جاۋ حابارىن تۇندە وت جاعۋ، كۇندىز ءتۇتىن تۇتەتۋ ارقىلى شابارماندارعا ءبىلدىرىپ وتىرعان. جاۋىنگەر جاۋ قولىنىڭ قاي جەردە ەكەنىن انىقتاۋ ءۇشىن ءوزى جاسىرىنىپ تۇرىپ باس كيىمىن كوتەرەدى. دۇشپاننىڭ وق اتۋىنا قاراپ ولاردىڭ قاي جەردە جاتقانىن ءبىلىپ الاتىن بولعان.
(ا. قۇرالۇلى. قازاق ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىگى)
كوزە ساۋىت – ساداق، نايزا، قىلىش وتپەيتىن سوعىس كيىمى. كوزە ساۋىت كوبىنەسە باس كيىم، قالقان، كەۋدەگە قاقتاعان شاراينا، بىلەككە، تىزەگە جاباتىن قىش قورۋىشتار تۇرىندە جاسالادى. كەيدە تەمىر شىعىرشىقتارىمەن ۇزبەلەنگەن كوك ساۋىتتى دا كوزە ساۋىت دەپ اتايدى.
(ا. قۇرالۇلى. قازاق ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىگى)
كىرەۋكە - باتىرلاردىڭ جاۋگەرشىلىكتە جورىققا كيەتىن وق وتپەس بولات ساۋىتى.
كىرەۋكەنىڭ باسقا ساۋىتتاردان ايىرماشىلىعى – كەۋدەسىندە، ارقاسىندا، بىلەك ۇستىندە تەمىردەن نەمەسە كوزەدەن ىستەلگەن قورعانىس شارايناسى بولعان.
(ا. قۇرالۇلى. قازاق ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىگى)
كىرەۋكەلى باشلىك – تۇتاستاي كىشكەنە شىعىرشىقتان توقىلعان جەڭىل باس كيىم.
بۇل جاۋىنگەرلىك جەڭىل باس كيىم، نەگىزىنەن دۋلىعانىڭ استىنان كيىلگەن.
(قاز. ۇلت. قارۋ – جاراق ەنتسيكل.)
سايىپقىران – اسقان باتىر، مىقتى ەر.
ول مەنىڭ اكەمە، مونعولستان ءامىرشىسى ءۋايىس حانعا ءابىلحايىر تاققا وتىرعان جىلى كەلگەن بولاتىن.
سايىپقىران ءۋايىس حان سول جىلى قايتىس بولدى.
(ا. گاليەۆ. كەرەي مەن جانىبەك)
ساۋىت – ساداق، قىلىش، نايزا ت.ب. وسى سياقتى قارۋ – جاراقتاردان قورعانۋعا ارنالعان كيىم.
ساۋىتتى ساداق بۇزعان شىعار، كوبەنى نايزا تەسكەن شىعار. دۋلىعانى قىلىش شاپقان شىعار.
(م. ماعاۋين، قازاق تاريحىنىڭ الىپپەسى)
ال ەندى ساۋىت بولسا تىپتەن جاقسى، مەتالدان كىرەۋكە توقىتۋعا جاعدايى كەلە بەرمەيتىندەر سىرتقى كيىمنىڭ ىشىنەن استىڭعى قاباتىنا كون قاپتاپ، اراسىنا ءجۇن سالىپ سىرىلعان كوكىرەكشە كيگەن.
(زالەسسكي برونيسلاۆ. قازاق دالاسىنىڭ ءومىرى)
ول ۇساق تەمىر شىعىرشىقتاردى ءبىر – بىرىمەن وتكىزىپ توقىلعان توردان قىسقا جەڭدى جەيدە تۇرىندە جاسالادى. ساۋىتتىڭ دۋلىعاسى بۇعان قوسىمشا مويىندى جاباتىن دالباعاي ساۋىت جانە قول ساۋىت، اياق ساۋىت تەمىر شىعىرشىقتان جەكە توقىلادى.
(ا. قۇرالۇلى. قازاق ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىگى)
قاتتاۋ – كوكىرەكشە، قالىڭ كەزدەمە.
كيىم كيسەڭ قاتتاۋ كي، سۋىق كەلسە پاناڭ – دى.
(اقتامبەردى جىراۋ)
قارالى كيىم- قازاقتار ارنايى قارالى كيىم تىكپەگەن. ايەلدەر ادەتتە بۇرىمىن تارقاتىپ، شاشىن جياتىن. كيىمىندەگى اشەكەيلەردى جۇلىپ تاستاپ، يىعىنا قارا جامىلاتىن بولعان. ال ەركەكتەر جاعى سۇر ءتۇستى شىت پەن ساتەننەن قارالى بەلبەۋ بۋىنىپ، تاياققا سۇيەنىپ، ولىكتىڭ دەنەسى قويىلعان ءۇيدىڭ الدىندا كوڭىل ايتۋعا كەلگەندەرمەن كورىسىپ، ولارمەن بىرگە ۇيگە قۇران وقىلىپ جۇباتۋ ايتىلاتىن كەزدە عانا كىرەتىن.
(زالەسسكي برونيسلاۆ. قازاق دالاسىنىڭ ءومىرى)
كونتە – جەكە قولدانىلماسا كەرەك – ءتى. كوبىنەسە بەلبەۋدى قوسىپ ايتادى.
كوك الا جورعا ات ءمىن، — دەدى، كونتە بەلبەۋ بۋ، — دەدى.
(ەدىگە باتىر)
كونتە بەلبەۋ – كونتە جەكە ءوزى قولدانىلماسا كەرەك – ءتى. كوبىنەسە بەلبەۋدى قوسىپ ايتادى.
كوك الا جورعا ات ءمىن – دەدى، كونتە بەلبەۋ بۋ – دەدى.
(ەدىگە باتىر)
نايزا – بۇرىنعى زامانداعى ۇزىن سىرىقتىڭ كيگىزىلگەن قالام ۇش سياقتى ۇشكىر تەمىرى بار باياعىنىڭ ۇرىس قارۋى.
جورىققا شىققان كەزىندە قازاقتار ساپتى نايزانى تاستامايدى. جانىنا قايقى قىلىش ءىلىپ، قازىر قولدانۋدان قالىپ بارا جاتقان جەبەلەر سالىنعان قورامساق، كەيبىرەۋلەرى تاپانشا بايلايدى.
(زالەسسكي برونيسلاۆ. قازاق دالاسىنىڭ ءومىرى)
تورعاۋىت – وق وتپەس ءۇشىن باتىرلاردىڭ كيەتىن ساۋىتى.
رۇستەم، تاستا توندى، دۋلىعانى، ساۋىتتى، تەردىڭ اعىپ تۇر بۇلاعى. كيىپ ال ساۋىتىڭدى باسقا بەرەن، كەرىسىنشە تورعاۋىتتى تاستار ەم مەن.
(فيردوۋسي، كەي – حوسروۋ، شاحناما ەپوپەياسىنان داستاندار)
ىلاي – ىعاي، سىعاي، مىقتى باتىر.
«ات قىلىپ ءتاڭىرى جاراتتى، سەن سىقىلدى ىلايعا. 40 كۇشەيلىك قازانعا، ءبىر مەزگىلدە جەت دەيسىز. ۇشقان قۇسقا وڭاي ما؟
(قازاق ادەبيەتى حرەستوماتياسى)
قۇياق – ءتورت بۇرىشتى كەيدە دوڭگەلەنىپ كەلگەن تەمىر كەسىندىلەردى (پلاستيكالاردى) بالىقتىڭ سىرتقى قابىرشاقتارىنداي ەتىپ ورنالاستىرعان، جەڭى قىسقا، ەتەك جاعى ۇزىنداۋ كەلگەن جاۋىگەرلىك كيىمنىڭ ءبىر ءتۇرى.
تەمىر پلاستيكالار ءبىرى ەكىنشىسىنىڭ شەتىن باسىپ تۇراتىنداي ەتىپ جاسالعاندىقتان ساداق جەبەسى، قىلىشتىڭ نايزاسىنان قورعاعان. ەكىنشىدەن جاۋگەرشىلىك كەزىندە شايقاسقا ىڭعايلى بولعان، ەركىن قيمىلداۋعا مۇمكىندىك بەرگەن.
(بيچۋرين)
ورىستاردا دا كەزدەسەدى. ورىس تىلىندە كۋياك – سۋكنا ءتارىزدى ماتالاردان تىگىلگەن كيىمگە تەمىر كەسىندىلەردى مىقتى بەكىتىپ جاساعان ساۋىتتى ايتقان. رەسەي اۋماعىندا قۇياق ءسوزى 1640 جىلدان باستاپ ۇشىراسادى.
(انا ءتىلى. №31. تامىز 6,1998. ت. بايجانوۆ. س.نۇرىمبەتوۆا)
شور – 1. جاساقشى جاۋىنگەر، جولداس ماعىناسىندا.
2. جىگىت – فەودالدىق جولدامالى اتتى اسكەرىنىڭ جاۋىنگەرى نەمەسە ولجا تابۋ ءۇشىن فەودالعا جاقىنداسقان جاۋىنگەر
ەي، جىگىتتەر، شار الۋ
(ماتەريالى پو يستوري كازاحسكيح حانستۆ)
شوقپار – ءبىر باسى دوڭكيىپ جۇمىر كەلگەن اعاشتان جاسالعان قول قارۋ.
تۇركى حالىقتارىندا كونە زاماننان قولدانىپ كەلگەن سوعىس قارۋى. سويىلدان قىسقا، باس جاعى جۇمىر بولادى. مۇنى ىرعاي، توبىلعى، قايىڭ سياقتى قاتتى اعاشتاردان جاسايدى. ىرعاي توبىلعىدان، شوقپاردان جاساعاندا، ءتۇبىرىن قوسا قازىپ، الادى دا، باس جاعىن جۇمىرلايدى. كەيدە شوقپاردىڭ باسىنا تەمىر نەمەسە قورعاسىن قۇيادى.
شۇلەن – قارا حالىق ءۇشىن دايىندالىپ، سولارعا ۇلەستىرىلەتىن تاماق.
بايعازى بۇكىل ەلگە شۇلەن تاراتتى. ەل كوپ جينالعاندىقتان ازاماتتار شۇلەندى اتپەن تاراتتى.
(اۋىز ەكى ءتىل)
سوعىستا قولدانىلعان قارۋ – جاراق تۇرلەرى
ايبالتا – ۇزىن ساپتى، وتكىر ءجۇزدى، جارتى اي بەينەسىندەگى سوعىس قارۋى.
ايبالتانىڭ العاشقى ۇلگىلەرى باتىس پەن شىعىستىڭ باسقا ەلدەرىندە دە كەزدەسەدى. ەجەلگى ەگيپەت زامانىنان بەرى بەلگىلى. ايبالتانىڭ العاشقى ۇلگىلەرى باتىس پەن شىعىستىڭ باسقا ەلدەرىندە دە قالماق باتىرى دەس بەرمەي، ءتورتىنشى بولىپ سايىسقا شىققان جانىبەك ەرەسەن ەرلىك كورسەتەدى. قالماق باتىرىنىڭ قۇلانتاي ۇرعان ايبالتاسىن دەنەسىنە دارىتپاي، جۇلىپ الىپ، «ولاي شاپپايدى، بىلاي شابادى» دەپ ول الماسىن جاي تۇسكەندەي جارق ەتكىزەدى.
(م. قوزىباەۆ، جاۋدى شاپتىم تۋ بايلاپ)
ايبالتا جاننان شەشىسىپ، باسقا بالتا سالىسىپ، ودان جەڭىپ الا الماي، كۇيلەپ كۇرسى الىسىپ، كۇشىمەنەن سالىسىپ، جايدى قولعا الىسىپ، كۇشىگەن ءجۇندى سۇر جەبە، كىرىسىنە سالىسىپ، ەكى بولەك تۇرىسىپ، مىلتىق اتىپ ۇرىسىپ.
(ماناس، 2 ت، 106 ب)
ابداستا – قۇمعان.
قوبىلاندى باتىردىڭ جىرىندا: «پيالاسى قولىندا، ابداستاسى بەلىندە، بوتەن جاۋدىڭ جەرىندە»
(قىدىربەكۇلى بالعابەك. تۇگەل ءسوزدىڭ ءتۇبى ءبىر)
ابىلايشا – ابىلاي قوس. كيىز ءۇيدىڭ ءبىر ءتۇرى.
كەرەگەسى بولمايدى، تىككەندە ۋىعى جەرگە قادالىپ، شاڭىراققا شانشىلادى دا، ەسىگى كيىزبەن جابىلادى. ابىلايشا الىس جەرگە كوشكەندە، ۇزاق جورىققا شىققاندا قولدانىلعان. ابىلاي حان اسكەرلەرىنىڭ جورتۋىل كەزىندە كيىز ۇيلەرى وسىنداي بولىپتى.
(م. اۋەزوۆ، اباي جولى ەپوپەياسىنىڭ ءتىلى)
الا بىلەك – ساداق وعىنىڭ ءبىر ءتۇرى.
سايگەز، بۇلىڭ، سۇر جەبە، جەزايىر، قالجۋىر، الا بىلەك ءبارى ساداققا سالىنار جەبە تۇرلەرى.
(ديالەك)
الداسپان – جەكپە – جەك شايقاستا سىلتەسەتىن سەمسەر.
الداسپان اۋىر قىلىش بايلاعان، سىپايىشىلىق بۇ-دى دەپ، انا بىلەك وق سالعان.
(«ەر شوبان»، بەس عاسىر، 1 توم، 55 ب)
التىن جاقتى ايبالتا – كونە. ەرنەۋىنە، ەكى جاعىنا التىن جالاتقان كىشكەنە بالتا.
(قۇرالۇلى ا. قارۋ-جاراققا، قۇرال-جابدىققا، ولشەمگە، ويىندارعا بايلانىستى تەرميندەر مەن ءسوز تىركەستەرىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى)
الاكۇدەك – الاڭعاسارلاۋ، ەش نارسەنى ەلەڭ قىلمايتىن اق كوڭىلدىككە جاقىنداۋ بىراق ءىستىڭ بارىسىن بايىپتاي قويمايتىندىعى دا بار ادامعا ايتىلادى. بىراق ناعىز الاڭعاساردان الىسىراق.
«باتىر اڭعال، ەر كودەك». كودەك تە سول ەلەڭسىزدەۋ باتىر، بىراق قالاي دا ەلەڭسىز ەمەس.
(قىدىربەكۇلى بالعابەك. تۇگەل ءسوزدىڭ ءتۇبى ءبىر)
شىنجىر — ەرتەدە باتىرلار ءۇشىن ىسكەري كاسىپ اتا كاساپ سانالىپ، اكەدەن بالاعا مۇرا بولعان، باتىرلار اۋلەتىندە تۋعان بالا جاستايىنان ەل ءۇشىن سوعىسقا ارالىسىپ، اسكەري كاساپپەن اينالىسۋعا مىندەتتى بولعان. ەر قوساي، ەدىگە، ەر تارعىن. يساتاي، جانقوجا باتىرلار ءبارى دە
باتىرلىق اتا باباسىنان ۇرپاعىنا دەيىن باتىر بولعاندار. قازاقتا مۇنى «شىنجىرلى تۇقىم» دەيدى.
اسىل تۋعان ەرلەرىم، شىنجىرلى مىقتى بەگلەرىم، كەلدىم سىزگە مەن دەدى، «جاڭبىرشى ۇلى تەلاعىس»
(باتىرلار جىرى، 6 توم. 191 ب.)
تاقتابولات، تاسبولات، شىنجىرلى ەردىڭ ءبىرى ەدى.
(«ەر قوساي»، اق ساۋىت، 2 توم. 33 ب.)
ادىرنا – ساداقتىڭ وق تىرەپ اتاتىن تارامىسى.
وگىزدىڭ جون تەرىسىنەن جاسالادى دا، ساداق اعاشىنىڭ ەكى باسىن ءيىپ ۇستاپ تۇرادى. وسىدان ساداق سەرىپپەلى بولادى. «ادىرناسىن الا وگىزدەي موڭىرەتكەن، اتقان وعى ەدىل – جايىق تەڭ وتكەن.
(ماحامبەت)
2. جاۋىنگەرشىلىكتە، اڭشىلىقتا قولدانىلعان سىبىزعى سياقتى كونە ۇرمەلى مۋزىكالىق اسپاپتى اتاعان.
ادىرناسىن اتقا العان، اتقان وعىن تايعا العان.
(شالكيىز)
انت – قاتتى، تۇراقسىز، وڭباعان دەگەن ماعىنادا.
(ەلدەن شىققان ءبىلىمسىز انت ەكەن دەپ ەل-جۇرت قارابايعا وپكەلەدى.
(باتىرلار جىرى)
اران – ارنايى قازىلعان تەرەڭ ور.
تۇبىنە ۇشىن جوعارى قاراتىپ نايزا شانشيدى دا، بەتىن جەڭىل جابادى. ەجەلدە الىپ باتىرلاردى اتتىلار جان – جاعىنان قاۋمالاپ، ارانعا اتىمەن جىعاتىن بولعان. ارانداتۋ دەگەن ۇعىم وسىدان كەلىپ شىققان.
اشا – بولاتتان ەكى ايىر ەتىپ سوعىلعان نايزا تارماعىنىڭ اراسى 10-15 سم، ۇزىندىعى 30-40 سم. سابى قايىڭنان جاسالادى. ونىمەن قارسى شاپقان جاۋدى شانشىپ، اتتان قۇلاتقان.
(ا. قۇرالۇلى. قازاق ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىگى)
اسكەري داۋىلپاز – الاپات سوعىس مايدانىندا شايقاس كەزىندە سان مىڭ تۇمەندى وڭ، سولعا، العا، ارتقا قوزعالتىپ، باعىت- باعدار بەرۋ ءۇشىن داۋىلپاز دىبىسىن پايدالانعان.
ەرتەدەگى قازاقتىڭ اسكەري قوسىندارىن سوعىسقا شىعار الدىندا سوعىس مايدانىندا قولدانىلعان جاۋىنگەرلىك ساز اسپاپ. سوعىس مايدانىنا شىعار الدىندا داۋىلپاز ۇرىپ، جاۋىنگەرلەردىڭ جىگەرىن شىڭداپ، رۋحىن كوتەرۋ ءۇشىن اسكەري ءداستۇر رەتىندە قولدانىلادى جانە جەڭىس تويىن تويلاعان سالتاناتتى شەرۋ كەزىندە قولدانىلعان.
(قۇرالۇلى ا. قارۋ-جاراققا، قۇرال-جابدىققا، ولشەمگە، ويىندارعا بايلانىستى تەرميندەر مەن ءسوز تىركەستەرىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى)
بالداق – قىلىشتىڭ، پىشاقتىڭ ساعاعىن ساعاعىن بەكىتىپ تۇراتىن ساقينا.
بىلتەلىگە دوپ سالماي، قورامساققا قول سالماي. اتقان وعى جوعالماي، بالداعى قانعا بويالماي.
بارلاۋشى – بارلاۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋشى، شولعىنشى. سوعىس ارەكەتىنىڭ ناتيجەلى بولۋى ءۇشىن جاۋ كۇشتەرىمەن ولاردىڭ ورنالاسۋى تۋرالى مالىمەتتەر جينايتىن جاۋىنگەرلىك قيمىلداردىڭ ماڭىزدى ءبىر ءتۇرى.
بەس اسپاپ ايبالتا – ءجۇزى شابۋعا، ۇشكىر شۇيدەسى شانشۋعا، ساپتىڭ القىمى مەن جەلكەدە ەكى وتكىر قياق بەكىتىلگەن، قارسى سىلتەگەن جاۋ قىلىشىن جاسقاپ، القىمىمەن ءىلىپ تارتۋعا، سابىنان قانجار سۋىرىپ الۋعا ارنالعان.
بىرنەشە قارۋ ءتۇرىن ءبىر قارۋدىڭ بويىنا بىرىكتىرىپ جاساۋ ارقىلى قارۋدىڭ شايقاس كەزىندەگى مۇمكىندىگىن ارتتىرۋ.
(قۇرالۇلى ا. قارۋ – جاراققا، قۇرال – جابدىققا، ولشەمگە، ويىندارعا بايلانىستى تەرميندەر مەر ءسوز تىركەستەرىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى)
بىلتەلى مىلتىق – شاقپاقپەن، وقپەن تۇتاتىپ اتاتىن اۋىر قارا مىلتىق.
بىلتەلىگە دوپ سالماي، قورامساققا قول سالماي. اتقان وعى جوعالماي، بالداعى قانعا بويالماي.
بىلىك – جاق وعىنىڭ سىرلاناتىن، قىرلاناتىن اعاش جاعى، ياعني وقتىڭ ۇشىنان وزگە جاعى.
ء(ا. قايداروۆ)
بىلتەلى مىلتىق – ماقتا بىلتەمەن وق الاتىن، قازاقتىڭ ءوزى جاساعان سەرىپپەسىز مىلتىق. ءبىر داناسى موسكۆادا تاريحي مۋزەيدە ساقتاۋلى.
XVI-XVIII ع. جوڭعارلارعا، باسقا حالىقتارعا قارسى سوعىستا قازاق شەبەرلەرى كوپ جاساپ شىعارعان. جالپى قۇرىلىسى باسقا مىلتىقتارمەن بىردەي، وقتىعى ۇزىن، وت الاتىن قۇنداعى بار، وق – ءدارى بىلتەمەن تۇتالادى. بىلتە مىلتىقتىڭ جەرگە تىرەپ اتاتىن ءۇش اياعى بولادى. ەڭ ۇزىنى ءارى اۋىرىن «شامقال» دەپ، ەڭ الىسقا تيەتىنىن «كۇلدىر ماماي» دەپ اتاعان. ورتا عاسىرداعى سوعىستاردا قازاق جاۋىنگەرلەرى وسىنداي تۇرلەرىن قولدانعان. بىلتە مىلتىقتىڭ وعىن دا، وق – ءدارىسىن دە قازاقتار ءوزى جاساپ العان. وقتى تەك قورعاسىننان قۇيىپ، وق – ءدارىنى فوسفور (سەليترا مەن كۇكىرتتەن) جاساعان. بەرگى كەزدە بىلتە مىلتىق تەك مەرگەندەردىڭ مەنشىكتى قارۋى بولىپ قالعان.
(ا. قۇرالۇلى. قازاق ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىگى)
دويىر – دويىر قامشى – ۇرىس قاعىستا ۇستايتىن، قىسقا ساپتى جۋان ورمەلى قامشى.
گۇرزى — پالەوليت داۋىرىندە العاشقى ادامداردىڭ نەگىزگى قۇرالى بولعان سويىلدىڭ كۇردەلىلەنگەن ءتۇرى.
سالماعى اۋىر، مىقتى اعاشتان جاسالىپ، جۋان باسى قولامەن كەيىنىرەك تەمىرمەن قاپتالعان. ەرتەدە پاليتسا، بۋلاۆا اتالىپ، ورىستىڭ جاياۋ اسكەرىنىڭ قۇرالى كەيىننەن بيلىك بەلگىسى بولعان. قازاقتا گۇرزى باتىرلار جىرىندا كەيدە ەسكى ءدىني تۇسىنىكتەردە كەزدەسەدى. مىسالى: ءدىندار ادامدار گۇرزىنى جەرلەنگەن ولىكتەن سۇراق الۋعا كەلگەن پەرىشتەلەردىڭ قولىنداعى زات ماعىناسىندا كورگەن.
جەبە ىستىك – قازاقستاننىڭ باتىس ولكەسىندە ىستىك سىم تەمىردى جەبە ىستىك دەيدى.
(دوسقاراەۆ، II,50)
جەبە – اڭعا نەمەسە جاۋعا قارسى ولاردىڭ جولىنا ىستىك اعاشتان، يا بولماسا تەمىردەن قۇراتىن توسقاۋىلدى دا جەبە دەپ اتاعان.
قۇرۋلى جاتقان جەبەگە، قۇرساعىنان شالدىرعان.
(ماحامبەت)
جەتى قاتار قازعان ورى بار، ور ىشىندە جيعان تورى بار. جەتى قاتار جەبە بار، بولاتتان قاققان شەگە بار.
مۇندا جەبە ىستىك توسقاۋىل ماعىناسىندا.
(ەپوستاردا)
كىرىس – جاقتىڭ تارتپا باۋى، كەرمەسى، ادىرناسى.
سارجانىڭ كىرىسى، تارتۋعا كەلمەي ءۇزىلدى.
(قىز جىبەك)
شاراينا – شاربولات، وق وتپەۋ ءۇشىن توسىنە كيەتىن مەتال قاپتال.
ۇستىنە كيگەن شاراينا، سىرتىندا بار – دى ساۋىتى.
(شورا باتىر)
بەلگە كەرەك شاربولات، دەنەگە كەرەك جالاڭقات.
(قوبىلاندى باتىر)
2. كوبە، جۇرەك تۇسىنا ۇستايتىن دوڭگەلەك جاراق.
بەلدەمشە قۇياق سەبىلدى، بەلىنە تارتىپ الدى- دەيدى. شاراينا دەگەن سەبىلدى، جۇرەك باسىنا قويدى – دەيدى. دۋلىعا دەگەن سەبىلدى، سۇيەك باسقا كيگەن دەيدى. بالداعى التىن، سابى جەز، شىن بادانا تورعاي كوز، جاعاسى التىن جۇلگىر جەز، ءيىر بادانا تورعاي كوز، اق ۇلپاداي سەبىل تون. ات كوتەرگىش كەمەر تون، ۇستىنەن باسا كيگەنى.
(كوكەتايدىڭ ەرتەگىسى. ماناس جىرىنىڭ شوقان جازىپ العان بولىگى. اۋدارعان ءا. مارعۇلان)
جاق – كەرمەسىنە جەبە سالىپ تارتاتىن قارۋ، ۇرىس قۇرالى. ءبىر باسى يىلگەن اعاش ساداق.
سىرت ءتۇرى مالدىڭ جاق سۇيەگىنە ۇقساس. وعى (ۋىعى) الىسقا ۇشاتىندىقتان، جاقتى كەيدە «جاي» دەپ تە اتايدى. كولەمى ساداقتىڭ باسقا تۇرلەرىنەن ۇلكەن جانە سەرپەر اعاشى جۋان، ونىڭ ساداق يىلگەن جاعىن ءسىرى تاسپامەن وراپ قاپتايدى.
(ا. قۇرالۇلى. قازاق ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىگى)
جالاۋ – قالىپتى ءتۇستى ماتادان ىستەلىپ، ساپ بەكىتىلگەن تۋ.
ساف ارعىماق سايلاعان، نايزاسىنا جالاۋ بايلاعان.
(«ەر شوبان»، بەس عاسىر، 1 ت. 55 ب)
جالاڭقات – قىلىش. جالعىز بايلاناتىن قىلىش.
بەلگە كەرەك شاربولات، دەنەگە كەرەك جالاڭقات.
(باتىرلار جىرى)
جالمان – قانجاردىڭ باسى.
قولىنداعى جەكەاۋىزدىڭ جالمانىنىڭ ۇزىندىعى ءبىر قارىستاي بار.
جورىق بەلبەۋ –جاۋىنگەرلەرگە ارناپ جاسالعان بەلبەۋ، بەلدىك.
جورىق بەلبەۋ جىبەكتەن، جۇننەن توقىلعان ماتادان جانە بىلعارى قايىستان جاسالعان. ونى قولادان، مىس پەن جەزدەن، التىن، كۇمىستەن ادەمى دوعاباستارمەن اجارلايدى. جاۋىنگەر بەلبەۋىنە قىناپتى سەمسەر جانە قىلىش، قىندى پىشاق، وق – ءدارى، بىلتە سالعان. سىرىدەن، بىلعارىدان جاسالعان قۇتى، قالتامەن بايلاعان.
(ا. قۇرالۇلى. قازاق ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىگى)
جەبە – 1. ساداق وعىنىڭ ماساعى، ساداقتىڭ شىعۋىنا بايلانىستى وتە ەرتەدە جاسالعان. جەبەنى العاشىندا وتە بەرىك كرەمەن تاسىنان كەيىن قولا، تەمىردەن جاسالعان. تەمىردەن جاسالعان جەبە ءبىرىنشى جاترى جىلدىققا دەيىن قولدانعان.
جەبەلەر جاۋدى كۇزگى جاپىراقتاي، كوك ءجۇزى قاۋىرسىننان كورىنبەدى.
فيردوۋسي. (كەي – حورسوۋ. شاحناما ەپوپەياسىنان داستاندار)
2. اڭعا نەمەسە جاۋعا قارسى ولاردىڭ جولىنا ىستىك اعاشتان، يا بولماسا تەمىردەن قۇراتىن توسقاۋىلدى دا جەبە دەپ اتاعان.
قۇرۋلى جاتقان جەبەگە، قۇرساعىنان شالدىرعان.
(ماحامبەت)
جەتى قاتار قازعان ورى بار، ور ىشىندە جيعان تورى بار. جەتى قاتار جەبە بار، بولاتتان قاققان شەگە بار.
مۇنداعى جەبە ىستىك، توسقاۋىل دەگەن ماعىنانى بەرەدى.
(ەپوس)
3. ساداقتىڭ وعى. تۇرلەرى: قوزى جاۋىرىن وق، ساي كەز وق، سارى جەبە، كۇشىگەن ءجۇندى سۇر جەبە، قىزىل سىرلى جەبە.
جەبەلى نايزا قولعا الىپ، التى قىرلى اق جەبە. شانىشا الماسام ماعان سەرت!
(ماحامبەت)
جەكە اۋىز – ءبىر اۋىز، قاندى اۋىز، جەزدى اۋىز، ءشيتى، بەرەن مىلتىقتىڭ ءتۇرى. ءبىر وقپەن اتىلادى. ەرتەرەكتە ۇستالار قولدان سوققان.
جەكە اۋىزدىڭ بولشەكتەرى قۇنداق، وقپان، ءشۇرپى، شاپپا، سيراق جەكە اۋىزعا وقتى اۋزىنان سالادى.
(ا. قۇرالۇلى. قازاق ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىگى)
جەلەكتى نايزا – اۋىز ادەبيەتىندە التىن شاشاقتى، ىرعاي ساپتى نايزا الىپ، نايزاسى ساعاسىنان كەتتى سىنىپ،ەمەننەن نايزا الاتىن دەپ سۋرەتتەيدى.
جىلانباۋىر – قامشى ءتۇرى.
تەلاعىس كۇرسىنىپ دەم الدى. سوندا قاتىنى دومالاپ كەتىپتى. تاڭەرتەمەن كۇرەڭشەنى اتقا ەر سالىپ، اتتى ەرتتەپ جىلانباۋىر قامشىنى الىپ جولعا كەتۋگە شىقتى.
(نوعايلىنىڭ قىرىق باتىرى)
جىعا – قىلىش وتپەس ءۇشىن باتىرلاردىڭ باس كيىمىنىڭ ارتقى جيەگىنە باستىرىلعان زات.
جىعا ءسوزى و باستا تۇرىكتەرگە پارسى تىلىنەن ەنگەن. باس كيىمگە قادايتىن قۇس قاۋىرسىنى نەمەسە اشەكەيى دەگەندى بىلدىرەدى. جىعا قازاق تىلىندە ءۇش ماعىنادا قولدانىلعان.
1. قۇس قاۋىرسىنى.
2. التىندى، اسىل تاستى باس كيىم.
3. باس كيىمنىڭ ءوزى. ونى بويجەتكەن قىزدار، كەلىنشەكتەر مەن كۇيەۋ جىگىتتەر، باتىرلار، حان – سۇلتاندار تاعىپ، كيىپ جۇرگەن.
ءزانجىر – جىڭىشكە شىنجىر. ودان بۇرىن كۇندە، بۇعاۋ جاسالعان.
موينىنداعى ءزانجىرىن قىلىمەن بۇراپ سىندىردى.
(الپامىس باتىر)
كازينەك – پىشاقتىڭ، قىلىشتىڭ ادەمىلىگى ءۇشىن جازىلىنىڭ نە سابىنىڭ دۇمىنە كوبىنە كۇمىستەن قاقتالعان مەتال.
«توزباي ما ساكينەگى، كازينەگى بولعانمەن بولات پىشاق بۇگىن اسىل».
(جەتىسۋ،1976)
كامار- مەرۋەرت، گاۋھار تارىزدەس.
بەلىنە كىسە بەلدىك ەمەس، جاسىل ءتۇستى كارىس بەلبەۋ;
بەلىندە التىن جالاتقان، قىمبات تاستى كامار بەلدىك.
قازاقشا كىسەلى بەلدىك جاساپ، بازارالى ۇلكەن كىسە بەلدىگىن بەلىنەن شەشتى.
كونتە – جەكە قولدانىلماسا كەرەك – ءتى، كوبىنەسە بەلبەۋدى قوسىپ ايتادى.
كونىس، كۇدەرى بەلبەۋ، جون تەرىدەن جاسالعان قالىڭ جالپاق بەلدىك. «كوك الا جورعا ات ءمىن-دەدى، كونتە بەلبەۋ بۋ،- دەدى.
(ەدىگە باتىر)
كازينەك – پىشاقتىڭ، قىلىشتىڭ ادەمىلىگى ءۇشىن جازىلىنىڭ نە سابىنىڭ دۇمىنە كوبىنەسە كۇمىستەن قاپتالاتىن قاقتالعان مەتال.
توزباي ما ساكينەگى، كازينەگى، بولعانمەن بولات پىشاق بۇگىن اسىل.
(جەتىسۋ)
كىرىس – جاقتىڭ تارتپا باۋى، كەرمەسى، ادىرناسى.
سارجانىڭ كىرىسى، تارتۋعا كەلمەي ءۇزىلدى.
(قىز جىبەك)
كىسە – قالتا ماعىناسىندا. قازاق تىلىندە باكى تارىزدەس زاتتى ساقتاۋ ءۇشىن بىلعارىدان تىگىپ، بەلبەۋگە ءىلىپ بەكىتكەن قالتانى كىسە دەيدى.
كۇرزى – قىسقا شوقپار تاياق.
وسى ۇرعان كۇرزىگە قۇلار ەدى شاپقانشا قويقاپتى تاۋى، تاسى دا.
(الپامىس)
2. ەل ارالىق ەلدىكتى قورعايتىن سوعىستاردا قولدانىلاتىن قارۋ. ەرەكشە ادىسپەن سىرتىن تەمىرمەن قاپتاپ، وتكىر ۇشكىل تەمىر ەمشەكتەر قوندىرىپ، ەرەن باتىرلارعا ارناي جاسايتىن قارۋ.
ەرتە دۇنيەدە قاعانات بيلەگەن حاندارىمىز حان تاعىنا وتىرعاندا كۇرزى ۇستاپ وتىرۋ ءداستۇر بولعان. سودان بەرى كۇرزى بيلىكتەگى كۇش يەسىنىڭ رامىزدىك بەلگىسى بولىپ سانامىزدا قالدى.
(قۇرالۇلى ا. قارۋ-جاراققا، قۇرال-جابدىققا، ولشەمگە، ويىندارعا بايلانىستى تەرميندەر مەن ءسوز تىركەستەرىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى)
اياققا سالدى كىسەندى، موينىنا سالىپ كۇندىنى، تومارعا مىقتاپ بايلادى.
(ەر كەڭەس)
“تۇتقىنعا تۇسكەن تۇمار ء(توميريستىڭ) ۇلى ەسىك جيعان كەزدەگى قالىن كورىپ، كيردەن اياق – قولىن بوساتۋىن وتىنەدى. قولدان بۇعاۋ، اياقتان كىسەن الىنىسىمەن ول قاسىندا تۇرعان پارسى جاۋىنگەرىنىڭ قارۋىن جۇلىپ الىپ، ءوزىن — ءوزى ولتىرەدى.
(9 قاڭتار. 1999 ج. 3- بەت. ەگەمەندى قازاقستان. (ساقتار الەمىنە ساياحات نەمەسە تاريحقا جاڭا كوزقاراس)
قالقان – ەرتە زاماندا باتىرلاردىڭ قارسى جاقتىڭ نايزا، قىلىش سوققىسىنان، ساداق وعىنان مايداندا ءوزىن قورعاۋ ءۇشىن قولىنا ۇستايتىن قورعانىس قۇرالى.
قالقاننىڭ ءتورت بۇرىشتى دوڭگەلەك جارتى تسيليندر ءتارىزدى جۇرەكشە، استاۋشا ت.ب. تۇرلەرىن قولدانعان. قازاقتاردا دوڭگەلەك قالقان كەڭ تاراعان. بۇلاردا قالقان كوننەن، قولادان، اعاشتان جاسالعان.
قانجىعا – ەردىڭ ارتقى جاعىنا قورجىن نەمەسە اڭ، قۇس سياقتى شاعىن جۇكتى بايلايتىن بوكتەرى قايىس.
ەردىڭ ەكى قاپتالىنىڭ ارتقى قاسىنان كەيىنگى جاعىنىڭ ورتا تۇسىنان تەسىپ وتكىزىلگەن تاسپا. قورجىندى باسقا دا بوكتەرگەن جۇكتى باۋلاۋعا بولادى.
قاتتاۋ – كوكىرەكشە، قالىڭ كەزدەمە.
كيىم كيسەڭ قاتتاۋ كي، سۋىق كەلسە پاناڭ-دى.
(اقتامبەردى جىراۋ)
وقشانتاي – جوعارى جاعى سۇيىرلەۋ، ەتەك جاعىن دوعالداۋ ەتىپ كەلتىرىپ، بىلعارىدان تىگىپ، بەلدىككە تاعىپ، وق-ءدارى سالىپ جۇرەتىن زات.
وقشانتاي قازاق زەرگەرلەرى جاساعان ۇلتتىق بۇيىمدارعا (كىسە قالتالى بىلعارى بەلبەۋدىڭ) تومەنگى جيەگىندەگى شىعىرشاقتارعا ءىلىپ قويىلعان. بەلبەۋگە وقشانتايمەن قاتار پىشاق قىنى، قىلىش قىنى، سياقتىلار دا ىلىنەدى. وقشانتاي، ساپيان بىلعارىدان جاسالادى. وقشانتايدىڭ ەتەك جاعى دوڭگەلەنىپ كەلەدى، جوعارى جاعى ويمالى، سۇيىرلەۋ كەلەدى. كەيدە ونىڭ اينالاسى بىلعارىدان شاشاق سالىپ تىگىلەدى. بەلبەۋدەگى شىعىرشىققا ءىلۋ ءۇشىن وقشانتايمەن جوعارعى جيەگىنە كۇمىستەن نەمەسە تەمىردەن ىلگەك ورناتىلادى.
(ا. قۇرالۇلى. قازاق ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىگى)
كازينەك – پىشاقتىڭ، قىلىشتىڭ ادەمىلىگى ءۇشىن جازىلىنىڭ نە سابىنىڭ دۇمىنە كوبىنەسە كۇمىستەن قاپتالاتىن قاقتالعان مەتال.
«توزباي ما ساكمنەگى، كازينەگى، بولعانمەن بولات پىشاق بۇگىن اسىل.
(جەتىسۋ)
كۇندە – بۇعاۋ، دۇشپان، تۇتقىن، كۇناھارعا سالىناتىن قۇرساۋدىڭ ءبىر ءتۇرى.
مويىندى، قولدى، اياقتى بىرىكتىرىپ تۇراتىن، شىنجىردان الدە زانجىردەن جاسالعان كىسەن تارىزدەس بۇيىم.
كۇپى – كارى، جاس، ايەل، ەركەك دەمەي كيە بەرەتىن شارۋا كيىمى.
جاعدايى كەلە بەرمەيتىندەر سىرتقى كيىمىنىڭ ىشىنەن استىڭعى قاباتىنا كون قاپتاپ، اراسىنا ءجۇن، قىل سالىپ سىرىلعان كوكىرەكشە كيگەن.
(ز. برونيسلاۆ. قازاق دالاسىنىڭ ءومىرى)
«كۇپىڭدى سالىپ استىڭا، جەڭ جاستانىپ باسىڭا»
(تاتتىقارا اقىن)
قاراۋىل – كوزدەپ اتاتىن نىسانا.
مىلتىق ۇشىنداعى كەزدەسەتىن نىساناعا قاراي باعىتتالاتىن كوزدەۋ بەلگىسى.
يلەنگەن ءبىر قارا تەرىسىنەن ورىلگەن قامشى قازاقتاردىڭ تىرشىلىگىندە قاشان دا قاجەت.
(ز. برونيسلاۆ. قازاق دالاسىنىڭ ءومىرى)
قارا تىكتى – قارا دەگەنى ۇزىن نايزانىڭ باسىنا تىگىلگەن تۋ.
- جاس كىسى ولسە تۋى قىزىل بولعان.
- ورتا جاستاعى كىسى ولسە، ءبىر جاعى اق، ءبىر جاعى قىزىل بولعان.
- كارى كىسى ولسە، قارا تۋ تىككەن.
قارا دەگەن تەك قانا نايزا ۇشىنداعى تۋ عانا ەمەس، ولىكتىڭ كيىم – كەشەگىن، باسقا دا دۇنيە مۇلىگىن جاعالاي ءتىزىپ، ءىلىپ تاستاۋ ءۇشىن تىگىلەتىن ارناۋلى كيىز ءۇيدىڭ ۇستىنە سىنعان نايزانى شانشىپ، سوعان دا بايلايدى.
(«اباي جولى» ەپوپەياسىنىڭ ءتىلى، 32 ب)
قارۋ – ۇرىستا قولدانىلاتىن شابۋىل جانە قورعانىس قۇرالدارى.
قارۋدىڭ العاشقى تۇرلەرىنە اعاش، نايزا، شانىشقى، شوقپار، ساقپان جانە نايزا، اتقىش قۇرالدار جاتادى. كەيىنىرەك جاق پەن جەبە، بالتا، كۇرزى، قانجار، سەمسەر، قىلىش ت.ب. قولدانىلعان. ەر قارۋى بەس قارۋ – نايزا، قىلىش، ساداق، شوقپار، ايبالتا.
(ا. قۇرالۇلى. قازاق ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىگى)
قاتتاۋ – كوكىرەكشە، قالىڭ كەزدەمە.
«كيىم كيسەڭ قاتتاۋ كي، سۋىق كەلسە پاناڭ – دى».
(اقتامبەردى جىراۋ)
قوزى جاۋىرىن قۋ جەبە – ۇلكەندىگى قوزىنىڭ جاۋىرىنىنداي ساداق وعى.
ساۋىت بۇزۋعا ارنالعان ەكى ءجۇزدى، ۇشى بولات جالپاق ماساق، وق. ونىڭ ەكى ءجۇزدى، بولات ماساعى قاقسال بولىپ كەپكەن ەمەننىڭ، سامىرسىننان، قامىستان جونعان وقتىڭ ۇشىنا بەكىتىلەدى. قوزى جاۋىرىن جەبەنى قوس جاۋىرىن ساداقپەن اتقان. ەكى جارتى شەڭبەردى ءتۇيىستىرىپ، تۇيەنىڭ جاس قايىسىنان وراعان. ەكى جاق سەرپەرىن وگىزدىڭ جون تەرىسىنەن بۇراپ ەسكەن ادىرنامەن تارتىپ، بەكىتكەن ساداقتى قوزى جاۋىرىن جاي دەپ اتايدى. مۇنداي جاق پەن جەبە سوم جانە مەلجەمدى بولعاندىقتان، قوزى جاۋىرىن وقتى اسا كۇشتى جانە كوپ جاتتىعىپ ۇيرەنگەن قولى ءالدى باتىرلار عانا تارتا العان.
(ا. قۇرالۇلى. قازاق ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىگى)
قۋ – تەمىر، تاس شاقپاقپەن وت تۇتاتۋ ءۇشىن ارنايى ماقتادان الدە سيىرقۇيرىق سياقتى ءشوپتىڭ تۇرىنەن قۋىرىپ قويعان زات.
قۇتى – وق-ءدارى، شاقپاق تاس ت.ب. سالۋ ءۇشىن وڭدەلگەن بىلعارىدان نە تۇيەنىڭ تابان تەرىسىنەن ارنايى جاسالاتىن ءبۇيىرلى اشەكەيلى زات.
ونى سۇيەكتەن، مۇيىزدەن، جالاڭ بىلعارىدان تىستاپ، كىسەگە تاعىپ قويادى. قۇتىنىڭ ءتۇپ جاعى جارتى اي ءتارىزدى، ەكى شەتى قايقى، قىسقا مويىن، ەكى جاق بەتى بەدەرلى بولىپ كەلەدى. كۇمىس، اسىل تاستارمەن اشەكەيلەنەدى.
(ا. قۇرالۇلى. قازاق ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىگى)
قۇستۇمسىق – قارۋ. قۇستىڭ قارۋى ءتارىزدى ءسۇيىر، شۇيدەسى بالعا ءتارىزدى ەكى جاعىن دا قولدانۋعا بولاتىن ىڭعايلى قارۋ.
قارسى جاعىنىڭ ساۋىتى مىقتى بولعان جاعدايدا كوبىنەسە قۇستۇمسىق قارۋى قولدانىلادى. ارناي ساۋىتتى سوعۋعا جاساعان ايبارلى قارۋ.
(ا. قۇرالۇلى. قارۋ-جاراق، قۇرال جابدىق، ولشەم، ويىندارعا بايلانىستى تەرميندەر مەن ءسوز تىركەسىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى)
قورامساق – ساداق وعىن سالىپ، بەلگە بايلاپ نەمەسە يىققا اسىپ الاتىن وق ساۋىتى، وقشانتاي.
ونى قالىڭ كوننەن جاسايدى. قورامساق ىشىنەن ەكى قاتار كولدەنەڭ تاسپا تارتىپ، وعان ساداق جەبەسىن قاتارلاي تىگەدى.
(ا. قۇرالۇلى. قازاق ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىگى)
جىگىتتەر اتتارىنىڭ ەترىن الدى، ەر-تۇرماندارىن جوندەدى، كوبىنىڭ اسىنعان ساداعى، قورامساق تولى جەبەسى دار.
(امانشين بەرقايىر. ماحامبەتتىڭ تاعدىرى. رومان جانە ادەبي زەرتتەۋلەر)
قورامساق قىلشان – قورامساق ساداق وعىنىڭ قابى.
قورامساققا قول سالدى، كوك جەبەنى قولعا الدى.
(«قىدىربايۇلى قوبىلاندى»، باتىرلار جىرى، 6 ت، 45 ب)
قۋىس – جاقتىڭ وق ورنىقتىرىپ اتاتىن تۇسى.
قۋىسىنا وق سالىپ، اتا الماسام ماعان سەرت!
(ەر قوساي جىرى)
قۋ – تەمىر تاس شاقپاقپەن وت تۇتاتۋ ءۇشىن ارنايى ماقتادان الدە سيىر قۇيرىق سياقتى ءشوپتىڭ تۇرىنەن قۋىرىپ قويعان زات.
قىلشان – وق قابى.
«قاراعايدان ساداق بۋدىرىپ، قىلشانىمدى سارى ءجۇن وققا تولتىرىپ»
(قازتۋعان)
قىلىش – شاۋىپ تۇسۋگە ىڭعايلاپ بولاتتان ىستەلگەن وتكىر ءجۇزدى، ۇزىنداۋ كەلگەن، تۇتقالى يمەك قارۋ. قازاق ادەبيەتىندە قىلىشتىڭ ءتورت ءتۇرى بار دەلىنگەن. قايقى، تۋرا، قامقام، سامسام.
تارتا سەرمەگەندە سىرعي تىلەتىن يمەك قىلىش تەرەڭ جاراقات سالادى. قىلىش نەگىزىنەن اتتى اسكەر قارۋى. قىلىش ەرتە زاماندا جاۋعا قارسى سوعىستاعى باستى قۇرالداردىڭ ءبىرى بولدى.
ب.ز.ب. 2000 جىلدىقتا ءار ەلدە پايدالانعان. بولات قورىتۋ ءىسى يگەرىلگەننەن كەيىن ورتا ازيانىڭ كوشپەلى ەلدەرىندە، شىعىس ەۆروپادا (VIII ع.ج.) بولاتتان جاسالعان قىلىش پايدا بولدى. كەيىن سەلەبە تارىزدەس قوس ءجۇزدى، ۇشكىر قىلىشپەن الماستىرىلدى. قازاق حالقىنىڭ تۇرمىستىق كاسىبىندە ورمەك ارقاۋىن بەكىتۋگە قولدانىلاتىن اعاش قۇرالدى دا قىلىش دەپ اتايدى.
(ا. قۇرالۇلى. قازاق ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىگى)
قىلشان – وق قابى. ەرتەدەگى باتىرلاردىڭ جەبە سالىپ ءجۇرۋى ءۇشىن جىلقىنىڭ قىلىنان ىستەلگەن وق قابى، قورامساق.
قاراعايداي ساداق بۋدىرىپ، قىلشانىمدى سارى ءجۇن وققا تۋدىرىپ.
(قازتۋعان)
ناركەسكەن – سوم بولاتتان سوعىلعان ەكى ءجۇزدى ءتۇزۋ قىلىش. ناركەسكەننىڭ باسقا قىلىشتان وزگەشەلىگى – ونى اسىل مەتالدان ەكى ءجۇزدى ەتىپ جاسايدى.
ناركەسكەننىڭ باسقا قىلىشتان وزگەشەلىگى ونى اسىل مەتالدان ەكى ءجۇزدى ەتىپ جاسايدى. سابىن سۇيەكتەن نەمەسە مۇيىزدەن جاساپ، التىننان نەمەسە كۇمىستەن اشەكەي، ورنەك سالادى، اسىل تاستار ورناتادى. ناركەسكەندى حاندار قولباسشىلارعا، باتىرلارعا سىيعا تارتقان. ناركەسكەن اتادان بالاعا اۋىساتىن مۇرا.
(ا. قۇرالۇلى. قازاق ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىگى)
شىعىس حالىقتارىنا ءتان سۋىن كەلتىرىپ، ابدەن شىنىقتىرىپ سوعىلعان قىلىش پەن پىشاقتارى قاشان دا ۇستاراداي بولىپ قىلپىپ تۇرىدى.
(ز. برونيسلاۆ. قازاق دالاسىنىڭ ءومىرى)
نايزا – ۇشى ىستىك، مەتالدان ىستەلگەن ۇزىن اعاش سابى بار، قادالعىش نەمەسە لاقتىرمالى سوعىس قارۋى.
العاشقىدا ۇشى ۇشتالعان تاياقتان جاسالادى. بەرتىن كەلە ۇزىندىعى 1,5 – 5 م دەيىن جەتەتىن اعاش ساپقا تاستان نەمەسە سۇيەكتەن (تاس عاسىر) مەتالدان (قولا داۋىردەن باستاپ) ۇشكىر ۇش ورناتىلعان تۇرلەرى شىقتى. قازاق باتىرلارى مەن جاۋىنگەرلەرى دە نايزامەن قارۋلاندى.
(ا. قۇرالۇلى. قازاق ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىگى)
قامىستىڭ باسى مايدا، ءتۇبى سايدا، جانىبەك شاقشاقۇلى – بولات نايزا. الدىڭنان سۋ، ارتىڭنان جاۋ قىسقاندا، ەر جىگىتتىڭ ەرلىگى وسىندايدا، — دەيدى.
(تاتتىقارا)
قازاقتار ءتورت نايزانىڭ (ۆينتوۆكانىڭ( باسىن بىرىكتىرىپ، ورتاسىنا الگى قازاقتى «قارا نايزا» استىنا وتىرعىزدى. ونى جالاڭ قىلىش ۇستاعان ءبىر سولدات كۇزەتتى. قازاقتار بۇل جورادان قاتتى ۇيالاتىن كورىنەدى، ءتىپتى ءبىر ەرەكشە ماسقارا دەپ تە ساناعان.
(ادولف يانۋشكەەۆيچ، ساپار كۇندەلىگىنەن)
ءۇي تۇعىرلىعىنىڭ سىرتىنا شىعارىلعان سۇڭگى نايزا بۇل شاڭىراق يەسىنىڭ سۇلتان نە ۇلىق ەكەنىن دالەلدەيتىن بەلگى بولىپ سانالادى.
(ادولف يانۋشكەەۆيچ، ساپار كۇندەلىگىنەن)
نايزا لاقتىرعىش – پولەوليت داۋىرىندەگى ادام ويلاپ شىعارعان تۇڭعىش مەحانيكالىق تەتىك، ول لاقتىرعان نايزانىڭ ۇشۋ جىلدامدىعىن تەزدەتۋگە مۇمكۇندىك بەرەدى.
نايزا لاقتىرعىشتى ناقىشتاعان مۇسىنشىلەر مادلەن ءداۋىرى ونەرىنىڭ عاجاپ تۋىندىلارى قاتارىنا جاتادى.
(ابايدىڭ ءسوز ورنەگى)
وقشى – قاراپايىم ادىسپەن وق جاساۋشى.
مىلتىقتىڭ شىعۋىنا بايلانىستى وق جاساۋ ءادىسى پايدا بولدى. وقشا قازاق قاۋىمدارى اراسىندا XV-XVII عاسىردان بەلگىلى.
(ا. قۇرالۇلى. قازاق ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىگى)
وتالعىن دارىلەر – بۇرىندارى قازاقتار وتالعىن دارىلەر جاساعان.
قي مايىنان جاسالعان وتالعىش دارىلەر جامان ەمەس سەكىلدى. بىراق جەر جاندىرا ەرىتكەن ءدارىنىڭ بۋلاۋى كەم بە الدە يلەۋىن قاندىرا الماي ما ايتەۋىر 100 ارشىننان تورعاي ۇركىتۋگە عانا جارايدى.
(م. ەسلامعاليۇلى، ايتەكە بي. 230)
ءوندىر – جاڭا ورىلگەن قامشى.
ات تەرىسىنە مالشىنباعان، قاتپاعان، ءورىمى جۇمساق يكەمدى قامشى.
ساق ەتەر – ساق ەتىپ تيەتىن وق.
قىلىش ورنىنا دا قولدانىلادى. (باتىس قازاقستاندا)
(امانجولوۆ، 34)
ساقپان – تاس اتۋعا ارنالعان كونە قۇرال. ەجەلگى زامانداعى قول قارۋى.
ساقپان تۇركى حالىقتارىندا جاۋگەرشىلىك جانە اڭ اۋلاۋعا، مال قايىرۋعا پايدالانىلدى. ساقپان جىلقىنىڭ قىلىنان ەسىلىپ،
ساداق – اعاشتان دوعاشا ءيىپ نەمەسە يىلگەن ىسپەتتى ەكى بولىكتى جالعاستىرىپ، ەكى ۇشىن قايىسپەن كەرىپ، سول كەرمەگە وق (جەبە) سالىپ، تارتىپ اتاتىن وتە كونە زاماننان كەلە جاتقان قارۋ.
ساداق كەيبىر تۇركى تىلىندە قارۋدىڭ ءوزىن ەمەس، ونىڭ قابىن، ساۋىتىن بىلدىرەدى نەمەسە جاقتىڭ بۇكىل جابدىعىمەن قوسا اتالعان جالپى اتاۋىن بىلدىرەدى.
بىلعارى ساداق، كون ساداق، بۇقارجاي، كوننەن جاسالعان قاپ.
(ر. سىزدىق)
ساداعىنا سارى جەبەنى سالدىرعان، ساداعىنىڭ كىرىسىن، سۇر جەبەلى وعىنا، تاۋىقتىڭ ءجۇنىن قويدىرعان.
(ماحامبەت)
كەيبىر تۇركى تىلىندە قارۋدىڭ ءوزىن ەمەس، ونىڭ سابىن، ساۋىتىن بىلدىرەدى نەمەسە جاقتىڭ بۇكىل جابدىعىمەن قوسا اتالعان جالپى اتاۋىن بەرەدى. بىلعارى ساداق، كون ساداق، بۇقارجاي كوننەن جاسالعان قاپ.
سايگەز – ساداق وعىنىڭ ءبىر ءتۇرى. جەز ايىر، سۇر جەبە، نارسىز، سايگەز ت.ب. «ساداق تولعان سايگەز وق، ماساعىنان وتكەرىپ…
(دوسپانبەت جىراۋ)
ساقپان – تاس اتۋعا ارنالعان كونە قۇرال، ەجەلگى زامانداعى قول قارۋى.
ساقپان تۇركى حالىقتارىندا جاۋگەرشىلىك جانە اڭ اۋلاۋعا، مال قايىرۋعا پايدالانىلدى. ساقپان جىلقىنىڭ قىلىنان، جۇنىنەن ەسىلىپ نەمەسە تاسپادان ءورىلىپ جاسالعان.
ءورىمنىڭ تەڭ ورتاسىندا جۇمىر تاس، قورعاسىن قويۋعا ىڭعايلانىپ الاقان جاسالعان. سوعان تاس سالىپ ءۇيىرىپ، ءجىپتىڭ ءبىر ۇشىن اعىتقاندا تاس الىسقا اتىلعان. قازاقستاندا ساقپاننىڭ ەكى ءتۇرى بار: ساپتى ساقپان، تۇيمە ساقپان. العاشقىسى ءبىر جاعىنا اعاش ساپ بايلانادى. ەكىنشىسى جىپپەن ورالىپ، بىلەككە تاعىلادى. ساپتى ساقپان مال قايىرۋعا، كۇزەتۋگە پايدالانىلادى. ءتول باعۋشىنى كەيدە ساقپانشى دەپ اتاعان.
(ا. قۇرالۇلى. قازاق ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىگى)
ساق ەتەر – بوس مويىن شوقپار.
ساق ەتەر ءتيدى سانىما، ساقسىرىم تولدى قانىما.
(بەس عاسىر جىرلايدى)
ساقينەك – پىشاق، قىلىش ت.ب. قۇرالداردىڭ ساپقا جەتەسى سۇعىلاتىن جەرىن قىسىپ تۇرۋ ءۇشىن مىس نە كۇمىستەن جاسالاتىن بالداق، مويناق.
ساقينەكتىڭ تۇرلەرى كوپ. ولار: سىركەلى ساقينەك (بەتىنە ۇساق تۇيىرشىكتەن، سىركە ورنەگىن سالعان ساقينەك), تاستى ساقينەك (تاس، شىنى ورناتقان ساقينەك), تەمىر ساقينەك (تەمىردەن جاسالعان ساقينەك).
ساۋىت – ساداق، قىلىش، نايزا ت.ب. وسى سياقتى قارۋ – جاراقتاردان قورعانۋعا ارنالعان كيىم.
ول ۇساق تەمىر، شىعىرشىقتاردى ءبىر – بىرىمەن وتكىزىپ توقىلعان توردان قىسقا جەڭدى جەيدە تۇرىندە جاسالادى.
ساۋىتتىڭ، دۋلىعانىڭ بۇعان قوسىمشا مويىندى جاباتىن دالباعاي ساۋىت جانە قول ساۋىت، اياق ساۋىت تەمىر شىعىرشىقتان جەكە توقىلادى.
(ا. قۇرالۇلى. قازاق ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىگى)
سارجا –(شاعاتاي) – سارى ياي – سۇيەكتەن اشەكەيلەنگەن، سارىعا بويالعان جاق. سۇيەكتەن اشەكەيلەنگەن ادەمى ساداق، جاق.
سارجانىڭ كىرىسى، تارتۋعا كەلمەي ءۇزىلدى.
(قىز جىبەك)
قۇياق – التاي، تۇرىك، شاعاتاي تىلدەرىندە دە ساۋىت ماعىناسىنا كەلەدى.
الامان جورىق كيىمى اتالاتىن قۇياقتى جاساۋ ءۇشىن 200-600 دەيىن تەمىر كەسىندىلەر قاجەت بولعان. قۇياق ءسوزى ەپوستاردا، تاريحي كوركەم شىعارمالاردا كەزدەسەدى.
بەلدەمشە قۇياق سەبىلدى، بەلىنە تارتىپ الدى – دەيدى. شاراينا دەگەن سەبىلدى، جۇرەك باسىنا قويدى – دەيدى. دۋلىعا دەگەن سەبىلدى، سۇيەك باسىنا كيگەن دەيدى.
(كوكەتاي ەرتەگىسى. ماناس جىرى. ءا. مارعۇلان)
قۇياق ءسوزى ورىستاردا دا كەزدەسەدى. ورىس تىلىندە «كۋياك» دەپ بارقىت، سۋكنا ءتارىزدى ماتالاردان تىگىلگەن كيىمگە تەمىر كەسىندىلەردى مىقتى بەكىتىپ جاساعان ساۋىتتى اتاعان. رەسەي اۋماعىندا «كۋياك» ءسوزى 1640 جىلدان باستاپ ۇشىراسادى.
(انا ءتىلى. №3. ت. بايجانوۆ، س. نۇرىمبەتوۆا)
سۇڭگى – بىرنەشە قىرلى، ۇشى ۇشكىر، تەمىردەن، بولاتتان جاسالعان اعاش ساپتى قارۋ.
ەرلەر ءوتتى قاراسام، كوك سۇڭگىنى وڭگەرگەن، ازدى كوپكە تەڭگەرگەن، استانا جۇرتىن مەڭگەرگەن.
(نۇرىم شىرشىعۇلۇلى، اقبەرەن. 66 ب)
سىنا – بىلعارىدان جاسالعان شىنى ىدىستارعا ارنالعان قاپ، ۇىق قاپ تارىزدەس ەتىپ پىشىلەدى.
«بىلعارىدان سىنا ءپىشتىرىپ، شىنى اياقپەن ىشتىرگەن.
(بەس عاسىر جىرلايدى)
ماساق – ساداق وعىنىڭ ۇشى.
ساداق تولعان سايكەز وق، ماساعىنان وتكىزىپ. باسىن قولعا جەتكىزىپ، سوزىپ تارتار كۇن قايدا؟
(اينىمان)
مىلتىق – سۇبەسى، ءدۇمى، زاتۆورى بار اڭ، قۇس اتۋعا، سوعىستا قولدانۋعا ارنالىپ جاسالعان جاسالعان دارىمەن اتىلاتىن قارۋ.
مىلتىقتىڭ العاشقى تۇرلەرى XV-XVII عاسىرلاردا بەلگىلى بولا باستادى. ونىڭ ءشيتتى، بىتىرالى، بىلتەلى، ءشۇرپىلى، وپىرمالى، قوساۋىز، جەكەاۋىز، كوكبەرەن ت.ب. تۇرلەرى بار.
(ا. قۇرالۇلى. قازاق ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىگى)
شاراينا – كوبە، جۇرەك تۇسىنا ۇستايتىن دوڭگەلەك جاراق.
شاراينانى شاربولات دەپ تە اتايدى. وق وتپەۋ ءۇشىن توسىنە كيەتىن مەتال قاپتال.
ۇستىنە كيگەن شاراينا، سىرتىندا بار-دى ساۋىتى.
شىجىم – ۇزىن شىلبىر.
اساۋ اتتى نەمەسە قۇستى باۋلىعاندا ۇيرەتۋگا پايدالانعان.
(كوكەتايدىڭ ەرتەگىسى. ماناس جىرىنان شوقان جازىپ العان بولىگى. قىرعىز تىلىنەن اۋدارعان ءا. مارعۇلان)
شەڭبەر – شاشتى شاششىراتپاي ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن كيىلەتىن زەرگەرلىك اشەكەي.
بايىرعى ساقتار مادەني مۇراسىندا شەڭبەر كوپ ۇشىراسادى. بۇل اتاۋدىڭ كونە تۇركى تىلىندە وسىلاي ۇشىراسۋىنا قاراعاندا مۇنى ەجەلگى ساقتاردان كەلە جاتقان ەڭ ءبىر كونە ءسوز دەپ ابدەن ويلاۋىمىزعا بولادى.
شوقپار – ءبىر باسى دوڭكيىپ جۇمىر كەلگەن سوعىس قارۋى. قاتتى اعاشتان جاسالعان، باسى قوس جۇدىرىق شامالاس، سابى 90-110 سم سوعىس قارۋى.
تۇركى حالىقتارىندا كونە زاماننان قولدانىلىپ كەلگەنسوعىس قارۋى. سويىلدان قىسقا، باس جاعى جۇمىر بولادى. مۇنى ىرعاي، توبىلعى، قايىڭ سياقتى قاتتى اعاشتاردان جاسايدى. ىرعاي، توبىلعىدان شوقپار جاساعاندا ءتۇبىرىن قوسا قازىپ الادى دا، باس جاعىن جۇمىرلايدى. كەيدە شوقپاردىڭ باسىنا تەمىر نەمەسە قورعاسىن قۇيادى.
(ا. قۇرالۇلى. قازاق ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىگى)
شىجىم – ۇزىن شىلبىر.
اساۋ اتتى نەمەسە قىران قۇستى باۋلىعاندا ۇيرەتكەندە پايدالانادى.
پەرەن – قازاقتا سۇر پەرەن دەگەن ءسوز بار. پەرەن نەمەسە بەرەن يراندىقتاردان تاراعان جالعىز وقتى مىلتىق.
ساندىق – (وزبەك، تاجىكتەردە) — ولىكتى جەر قوينىنا بەرۋ سالت – داستۇرىندە ورىن العان ساعانا دەگەندەرگە ولىكتى سالىپ قوياتىن جاشىكتى (ساركوفاگ) جاشىك دەپ اتاعان.
(گ. پ. سنەساروۆ. رەليگتى دو مۋسۋلمانسكيح ۆەروۆاني ي وبريادوۆ ۋ ۋزبەكوۆ حورەزما)
ساۋىت — ءار ءتۇرلى زات سالىپ قوياتىن كىشىگىرىم قۇتى ىدىس.
ول سيا ساۋىتىن توگىپ الدى.
(اۋىز ەكى ءتىل)
ساقپان – تاس اتۋعا ارنالعان كونە قۇرال، ەجەلگى زامانداعى قول قارۋى.
ساقپان تۇركى حالىقتارىندا جاۋگەرشىلىك جانە اڭ اۋلاۋعا، مال قايىرۋعا پايدالانىلعان. ساقپان جىلقىنىڭ قىلىنان، جۇنىنەن ەسىلىپ نەمەسە تاسپادان ءورىلىپ جاسالعان.
ءورىمنىڭ تەڭ ورتاسىندا جۇمىر تاس، قورعاسىن قويۋعا ىڭعايلانىپ الاقان جاسالعان. سوعان تاس سالىپ ءۇيىرىپ، ءجىپتىڭ ءبىر ۇشىن اعىتقاندا تاس الىسقا اتىلعان. قازاقستاندا ساقپاننىڭ ەكى ءتۇرى بار: العاشقىسى ءبىر جاعىنا اعاش ساپ بايلانادى. ەكىنشىسى جىپتەن ورالىپ، بىلەككە تاعىلادى. ساپتى ساقپان مال قايىرۋعا، كۇزەتۋگە پايدالانىلدى. ءتول باعۋشىنى كەيدە ساقپانشى دەپ تە ايتىلاتىنى وسىدان.
(ا. قۇرالۇلى. قازاق ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىگى)
ساقەتەر – قىلىش ورنىنا دا قولدانىلادى. بوس مويىن شوقپار.
ساقەتەر ءتيدى سانىما، ساقسىرىم تولدى قانىما.
(بەس عاسىر جىرلايدى)
سىنا – بىلعارىدان جاسالعان شىنى ىدىستاردان جاسالعان قاپ، ۋىققاپ تارىزدەس ەتىپ پىشىلەدى.
«بىلعارىدان سىنا ءپىشتىرىپ، شىنى اياقپەن ىشتىرگەن».
(بەس عاسىر جىرلايدى)
تاران – تاس لاقتىراتىن، اتپەن اينالدىراتىن قۇرال.
شىڭعىس حان قالالاردىڭ بەرىك زور داربازا، قاقپالارىن، قورعاندارىن تارانمەن بۇزعان.
تاسپا — ورەردەن بۇرىن ءبىر جاق قىرىن پىشاقپەن سىدىرىپ الادى، سوندا ءبىر ءورىم جاعىنان جۇمىرلانىپ، سىرتى كەدىر – بۇدىرسىز جۇماعايلاۋ كەلەدى.
تەگىلدىرىك – ەر – تۇرمان جابدىعى، ات تەرىسىنە ەتىك نە بالاق بىلعانباس ءۇشىن توقىمعا بەكىتىلگەن، ءتىپتى جاپسىرىپ تىگىلەتىن، بىلعارىدان ىستەلگەن كولەگەي.
بۇرىنىراق تەرلىكتىڭ ەتەگىنە دە جالعايتىن بولعان. بۇگىنگى زامان تۇرمىسىندا ول سالپىلداپ بولەك تۇرادى.
تولعاۋ – وراۋ ماعىناسىندا تولعامالى نايزا، تولعامالى مىلتىق، تولعامالى بالتا.
تولعامالى اق بالتا، تولعامالى الا بالتا قولعا الىپ.
(دوسپامبەت)
ۇيكەك – وتتان تۇسىرىلگەن قازاندى ورنىقتىرۋ ءۇشىن استىنا قويۋعا دوڭگەلەتىپ جاسالاتىن تۇعىر.
مۇنداي ۇيكەكتى قازاق قازان تۇبىنە، كولەمىنە، (تايقازان، 9 قارىس ت.ب. بەيىمدەپ جەردى شۇقىرلاتىپ تا جاسايدى.
سوعىس ۋاقىتىنداعى كەيبىر داستۇرلەر
* اق ءۇي اماناتى – سوعىستى باستاعان جاق جەڭىلگەن جاعدايدا قارسى جاققا كەپىلدىك رەتىندە اق ءۇي، قالىڭسىز قىز بەرىپ وتىرعان.
(م. ەسلامۇلى. ايتەكە بي، تاريحي فيلوسوفيالىق ديلوگيا)
* ەرتەرەكتە قازاقتىڭ جوسىعىنا قارسى شىققان ادامنىڭ ەكى يىعىن اعاشپەن قاۋسىرا، قوس جاقتاۋىن تۇتقىننىڭ موينىنا بەكىتىپ تاستاپ وتىرعان.
(ق. ماناش. جاۋدى شاپتىم تۋ بايلاپ)
* اران - ارنايى قازىلعان تەرەڭ ور.
تۇبىنە ۇشىن جوعارى قاراتىپ نايزا شانشيدى دا، بەتىن جەڭىل جابادى. ەجەلدە الىپ باتىرلاردى اتتىلار جان – جاعىنان قاۋمالاپ، ارانعا اتىمەن جىعاتىن بولعان. «ارانداتۋ» دەگەن ۇعىم وسىدان شىققان .
(ۇلى باقسى)
* جەكپە - جەك. جەكپە – جەك كونە زامانداعى باتىرلاردىڭ شايقاسى. شەپ قۇرىپ تۇرعان ەكى جاعى ارالىق مايدانىنا ءبىر – بىردەن باتىر شىعىپ، جەكپە – جەك سايىسقا تۇسكەن. شارت بويىنشا ولار اتى جوندەرىن سۇراسىپ، قالاي سوعىسۋ تاسىلىنە (اتىسپاق، الىسپاق، جۇلىسپاق، قىلىشتاسپاق، تنايزالاسپاق ت.ب.) كەلىسىپ العان جانە وسى ۇرىستا كىم جەڭىلسە، سونىڭ اسكەرى تىزە بۇگەتىن بولعان.
مايدان دالاسىنىڭ قاتال ءداستۇرى بويىنشا قازاق – قالماق قولدارى بەتپە – بەت كەلىپ، ورتاعا ەكى جاقتان جەكپە جەككە باتىرلار شىعادى.
«قالماق باتىرى دەس بەرمەي، ءتورتىنشى بولىپ سايىسقا شىققان جانىبەك ەرەسەن ەرلىك كورسەتەدى. قالماق باتىرىنىڭ دەس بەرمەي قۇلاشتاي ۇرعان ايبالتاسىن دەنەسىنە دارىتپاي، جۇلىپ الىپ: «ولاي شاپپايدى، بىلاي شابادى!» — دەپ الماسىن جاي تۇسكەندەي جارق ەتكىزەدى.
(قازاق تاريحىنىڭ الىپپەسى. م. ماعاۋي. الماتى. قازاقستان. 1995, 208)
- ۇرىسسىز بەرىلۋدى سۇراۋ – ۇرىس الدىندا ءوز – تەمىر تايشىقتىڭ ەلشىسى ءابىلحايىر حانعا: «كوبەدەن قان شىقپاسىن، كويلەكتەن تەر شىقپاسىن!» — دەپتى. بۇل: «ۇرىسپاي بىتىسەيىك» — دەگەن ءسوز ەمەس، «ۇرىسپاي بەرىلىڭدەر!» — دەگەن ءسوز.
- قىزىل شىقسىن، كوك كىرسىن! – ەجەلگى تۇركى باتىرلارى سەرتتەسكەندە قاراما – قارسى جۇگىنىپ وتىرىپ، وسىلاي انتتاسقان. «كوك سەمسەر كىرسىن، قىزىل قان شىقسىن! ماعىناسىندا.
- تۇقىرتۋ – جازانىڭ ءتۇرى. ءۇش نايزانى جەرگە قاداپ، باسىن بىرىكتىرىپ، استىنا قىلمىستى ادامدى وتىرعىزىپ، توبەسىن ادام سيار سىيماس ەتىپ بىرىكتىرىپ بايلاپ تاستاۋ ماعىناسىندا.
- قارا تىكتى – دەگەنى ۇزىن نايزانىڭ باسىنا تىگىلەتىن تۋ. حالقىمىزدا ولگەن كىسىنىڭ جاسىن سىنىق نايزامەن، جالاۋدىڭ تۇسىمەن ەستىرتىپ وتىرعان.
- جاس كىسى ولسە تۋى قىزىل بولعان.
- ورتا جاستاعى كىسى ولسە تۋىنىڭ ءبىر جاعى اق، ءبىر جاعى قىزىل بولعان. قارا دەگەن تەك قانا نايزا ۇشىنداعى تۋ عانا ەمەس، ولىكتىڭ كيىم – كەشەگىن، باسقا دا دۇنيە مۇلىگىن جاعالاي ءتىزىپ، ءىلىپ تاستاۋ ءۇشىن تىگىلەتىن ارناۋلى كيىز ءۇيدىڭ ۇستىنە سىنعان نايزانى شانشىپ، سوعان دا بايلايدى.
(اباي جولى ەپوپەياسىنىڭ ءتىلى)
«ءجۇسىپتىڭ بالاسى باراقتىڭ قولىندا تۇرىپ قايتىس بولادى. ەندى وسى جەرگە ونىڭ كيىم كەشەكتەرىن الىپ كەلدى. قازاقتار ونى الدىنان شىعىپ قارسى الدى. باسىنا قارالى جالاۋ بايلانعان. سىنىق نايزا توبەسىنە شانشىلدى. ال، ءۇيدىڭ ىشىندەگى ايەلدەردىڭ جوقتاۋى ايدالاعا ەستىلىپ جاتتى» — دەلىنگەن.
(ادولف يانۋشكەەۆيچ. قازاق دالاسىنىڭ ساپارى تۋرالى)
- جىلقىمەن اسكەر قاراسىن كوبەيتۋ – كونە زاماندا جىلقىمەن اسكەر قاراسىن كوبەيتۋدە الدىن كوپ مال سانىن ايداپ شىعارعان. قورعاندار كوپ اسكەر كەلە جاتىر دەپ ارقاعا شەگىنگەن. اقساق تەمىر، شىڭعىس حان، بەرتىن كەلە ا. يمانوۆ تا وسى اسكەري ايلا ءتاسىلىن قولدانعان.
- وڭ قولدى قولدانۋ – جاۋگەرشىلىك زامانىندا ادامنىڭ وڭ قولى بوس بولۋ كەرەك. سەبەبى: بارلىق قارۋدى وڭ قولمەن ۇستاۋ كەرەك. سول جاقتان اتقا مىنگەندە سول قول قارۋعا ىڭعايسىز بولادى (قازاق قاۋىمى).
- قىرىق قۇنان اتان بەرسىن – قىرىق مىقتى جاۋىنگەر بەرسىن دەگەن ءسوز.
- شولان ۇرۋ – مايدان ورتاسىندا نە كوپ ىشىندە ەركىندەپ ءارى – بەرى ءجۇرۋ. اسىرەسە باتىرلار نە پالۋاندار ءوزىنىڭ قارسىلاسىن جەڭىپ، ەكىنشىسى شىعا الماي جاتقانداعى جاعداي.
قولدانىلعان ادەبيەتتەر
1. ج. داۋرەنبەكوۆ.، ۇكىلىم اي: ارۋلار جايلى الپىس ءان — الماتى، ونەر، 1991-64ب
2. م. قوزىباەۆ.، جاۋدى شاپتىم تۋ بايلاپ.، — الماتى: قازاقستان، 1994,192 ب
3. ج. داۋرەنبەكوۆ.، بەتاشار، توي – تومالاق كىتابى، الماتى، ونەر، 1991-256 ب
4. م. ماعاۋين.، قازاق تاريحىنىڭ الىپپەسى، الماتى، قازاقستان، 1995-208 ب
5. ابىلاي حان (1711-1781) – الماتى: مپ «ايقاپ»، 1992-32 ب
6. اق وردا. ادەبي – كوركەم جۋرنال، 02.12.92 ج.، كەنەسارى – ناۋرىزباي (نىسانباي اقىن داستانى) 17 ب
7. ج. داۋرەنبەكوۆ.، ۇكىلىم اي: ارۋلار جايلى الپىس ءان، ادەمى قىز– الماتى، ونەر، 1991-20 ب
8. ادولف يانۋشكەەۆيچ. قازاق دالاسىنىڭ ساپارى تۋرالى جازبالار. ع. زۇلحاروۆ (اۋدارعان(، استانا، اۋدارما، 2003-264 ب
9. فيردوۋسي. كەي – حوسروۋ، شاحناما ەپوپەياسىنان داستاندار. اۋدارعان:ب. الدامجاروۆ، — الماتى، جازۋشى. 1976-184 ب
10. ا. قۇرالوۆ، قازاق ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ انىقتامالىعى. – الماتى: سوزدىك، سلوۆار، 1998-128
11. ا.قوجابەكوۆ،تاريحي زەرتتەۋلەر، شەجىرەلىك دەرەكتەر، — الماتى، جالىن،1994-144 ب
12. ش. جيەنقۇلوۆا، ءومىرىم مەنىڭ — ونەرىم، ومىرباياندىق پوۆەست، الماتى، جازۋشى. 1992-192 بەت
13. رابيعا سىزدىق، سوزدەر سويلەيدى، تولىقتىرىلعان 3 باسىلىم، — الماتى: ارىس باسپاسى، 2004-232 بەت
14. ماتەريالى پو يستوري كازاحسكيح حانستۆ، XV –XVIII, الما – اتا، 1969, 493
15. دالا بەكزاتتارىنىڭ ۇيىندە. (XIX عاسىردا ورىس جازۋشىلارى قازاقتار تۋرالى), ءا. جۇماباەۆ. استانا: اۋدارما، 2003 – 520 ب
16. قازاقتىڭ اتا زاڭدارى: قۇجاتتار، دەرەكتەر جانە زەرتتەۋلەر. – 10 تومدىق. – باعدارلاما جەتەكشىسى س. ز. زيمانوۆ. – الماتى: جەتى جارعى، 2003, قازاق اكادەميالىق ۋنيۆەرسيتەتى، ISNH 8865 -11-012-3
17. قازاق ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىگى. ا. قۇرالۇلى، الماتى، سوزدىك – سلوۆار. 1997
18. زالەسسكي برونيسلاۆ. «قازاق دالاسىنىڭ ءومىرى». 2003. 136 ب.
19. شارا جيەنقۇلوۆا. ءومىرىم مەنىڭ — ونەرىم. ومىرباياندىق پوۆەست. الماتى. جازۋشى. 1992. -192 ب.
20. ماحامبەت.ەرەۋىل اتقا ەر سالماي.ولەڭدەر.الماتى. جازۋشى.2002-132 ب.
21. بايبوتا سەرىكبايۇلى قوشىم – نوعاي. ءتىل ۇشىنداعى تاريح.
22. قابيبوللا سىديىقۇلى. مۇرىن جىراۋ جانە قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى.
23. ءنابيجان مۇقامەتقانۇلى. تاريحي زەرتتەۋلەر. شەجىرەلىك دەرەكتەر. ا. قوجابەكوۆ. الماتى. جالىن. 1994, 114 ب
24. ر. سىزدىق. سوزدەر سويلەيدى. 2- باسىلىم. الماتى. سانات. 1994-272 ب.
25. ابايدىڭ ءسوز ورنەگى. مونوگرافيا. الماتى. سانات. 1995-208 ب.
26. مۇقادەس ەسلامعاليۇلى. ايتەكە بي. (تاريحي فيلوسوفيالىق ديلوگيا), الماتى. ارىس باسپاسى. 2003. 376 ب.
27. س. مۇقانوۆ. قازاق قاۋىمى. تاريحي جانە ەتنوگرافيالىق شولۋ. الماتى. انا ءتىتى. 1995 ج.
28. گ.پ.سنەساروۆ. رەليگتى دو مۋسۋلمانسكيح ۆەروۆاني ي وبريادوۆ ۋ ۋزبەكوۆ حورەزما. 1969, 148-149 ب
29. ءابىلوۆا. ز. ءا. قاليەۆا ك. م. ەتنوپەداگوگيكا وقۋلىعى. الماتى. ابىلايحان اتىنداعى مەملەكەتتىك قارىم – قاتىناستار جانە الەم تىلدەرى ۋنيۆەرسيتەتى. 1999, 394 ب
30. زالەسسكي برونيسلاۆ. قازاق دالاسىنىڭ ءومىرى. استانا. اۋدارما. 2003. 136 ب
31. قازاقشا تۇسىندىرمە سوزدىك. الماتى. ءبىلىم. 2003, 320 ب
32. ق. ماناش. جاۋدى شاپتىم تۋ بايلاپ. الماتى. قازاقستان. 1994, 84 ب
33. مۇقادەس ەسلامعاليۇلى. ايتەكە بي. (تاريحي فيلوسوفيالىق ديلوگيا), الماتى. ارىس باسپاسى. 2003. 370 ب
34. كوكەتايدىڭ ەرتەگىسى. ماناس جىرىنىڭ شوقان جازىپ العان بولىگى. قىرعىز تىلىنەن اۋدارعان ءا. مارعۇلان. الماتى. جازۋشى. 1972, 112 ب)
35. نارقىز. نۇرپەيىس بايعانين. داستاندار مەن ولەڭدەر. قۇراستىرعان ءى.مامبەتوۆ. جازۋشى. الماتى. 1974, 352 ب
36. ابايدىڭ الىپپەسى. ۇلىقمان ءابىلداۇلى. تومەنگى سىنىپ وقۋشىلارىنا ۇلى اقىندى تانىستىرۋ. الماتى. راۋان. 1994, 88 ب.
37. بيلەر ءسوزى. قۇراستىرعان:ت. كاكىشەۆ. – الماتى، قازاق ۋنيۆەرسيتەتى. 1992, 160 ب
38. قازاق. جوعارى وقۋ ورىندارى ستۋدەنتتەرىنە ارنالعان وقۋ قۇرالى. ءبىلىم. 1994, 176 ب
39. امانشين بەرقايىر. ماحامبەتتىڭ تاعدىرى. رومان جانە ادەبي زەرتتەۋلەر. الماتى. جازۋشى. 1991-400 ب
40. قىدىربەك بالعابەك. تۇگەل ءسوزدىڭ ءتۇبى ءبىر. (وقۋ قۇرالى) – الماتى. قازاق ۋنيۆەرسيتەتى. 1993, 176 ب.
41. نارقىز. داستاندار مەن ولەڭدەر. قۇراستىرعان ءى. مامبەتوۆ. جازۋشى. الماتى. – 1974. 352 بەت
42. دجون كەستل. 1736 جىلى كىشى ءجۇز حانى ابىلحايىرعا بارىپ قايتقان ساپارى تۋرالى. ءا. تورەحانوۆ. استانا. اۋدارما. 2002 – 144 بەت
43. انا ءتىلى. تامىز 6 1998, ت. بايجانوۆ. س. نۇرىمبەتوۆا
44. قازاق تەرمينولوگياسى دامۋىنىڭ كەزەڭدىك سيپاتى. ش. قۇرمانبايۇلى. ەلوردا. استانا – 2002.
45. پارسىشا – قازاقشا تۇسىندىرمە سوزدىك. ن. وڭداسىنوۆ. الماتى. ءبىلىم. 2003 ج.
46. ع. قاليەۆ. ش. سارىباەۆ. قازاق ديالەكتولوگياسى.
47. قازاق ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىگى. ا. قۇرالۇلى. – الماتى. «سوزدىك –سلوۆار»،1977
48. ب. زالەسسكي. قازاق دالاسىنىڭ ءومىرى. ورىس تىلىنەن اۋدارعان ك. سەگىزباەۆ. استانا. اۋدارما. 2003
49. قازاق لەكسيكاسىنداعى جاڭا قولدانىستار. الماتى. 1990, «عىلىم» باسپاسى.
50. بەس ءجۇز بەس ءسوز. ءا. نۇرماعامبەتوۆ. الماتى. راۋان. 1994
51. ءا. بولعانباەۆ. قازاق تىلىندەگى سينونيمدەر سوزدىگى. الماتى. 1962 ج.
52. م. اۋەزوۆ. «اباي جولى» ەپوپەياسىنىڭ ءتىلى. ە. جانپەيىسوۆ. الماتى. قازاق سسر-ءنىڭ عىلىم باسپاسى، 1976 ج. 168 ب. 124-ب.
گۇلحانىس مەكەنبايقىزى ارىستانوۆا، عىلىمي ىزدەنۋشى
گۋلفايرۋز عيناياتقىزى ەركەباەۆا، اكادەميك، پ.ع.د.، پروفەسسور
لالە اۆشار، دوتسەنت، دوكتور
