«Qarabek batyr» degen jyrdyń eki nusqasy bar. Onyń birin 1940 jyly Qyzylorda oblysy Aral aýdanyndaǵy Keńes Odaǵynyń Ǵylym akademııasy uıymdastyrǵan ekspedıııa jınaǵan eken. Epostardyń mazmunyna eliktep keıinnen shyǵarylǵan osynaý jyrda Qarabek batyrdyń qaısarlyǵy, otansúıgishtigi keńinen sıpattalady.
Qarabek on jasqa kelgende qol-aıaqqa turmaı qalaǵa qashyp keledi. Birde ol túsinde qyp-qyzyl jeldi kóredi. Sol daýyl bárin qıratyp, jaıpaýǵa aınalady. «Qaryńdasyńnyń sulýlyǵyn estip, áıeldikke alýǵa jınalyp kóp qalmaq keledi», – dep sheshesi ulynyń túsin jorıdy. Aıtqandaı-aq kóp uzamaı qaptaǵan qalyń qalmaqtyń áskerin kóredi.
Qarabek atty tóreńiz,
Bir óziniń aıbaty,
Myń kisideı bolady.
Kidirip qalǵan qalmaqqa,
Ózi baryp jolyqty.
– Azaý noǵaı qalasy ǵoı, Kádirhan hadıshanyń qyzy sulý eken, segiz qatyn ústine sony almaqqa kele jatyrmyz, – deıdi Qablan degen qalmaq.
Osy sátte Qarabektiń kózderi ottaı janyp, namysyn janyp, jaýyna tura umtylady.
Bir-birimen kezdesip,
Ekeýiniń oǵy da,
Qumalaqtaı qorǵasyn,
Saýytqa tıip tyrs etip,
Janshylyp túsip qalady.
Altyn sapty aıbalta,
Sharadaı basqa shabysty.
Dýlyǵaǵa ótpedi,
Ármen kesip ketpedi,
At ústinde alysty.
Bala da bolsa Qarabek,
Járdem berip jeti pir,
Sol ýaqytta erjetti.
Álsiretip jaýdy meńdetti,
Qablan tasqa baılandy.
Qarabek endi óz basyn,
Myń san qolǵa shaptady.
Kóp eken dep seskenip,
Atynyń basyn tartpady.
Jekelep erge shyǵýǵa,
Jalǵyz qalmaq batpady.
Sóıtip, Aqqula atqa minip, qarýyn belge ilgen Qarabek myltyqtan tútep turǵan oqty da boıyna esh darytpaıdy. Batyrdyń myqtylyǵy jyrda erekshe ekpinmen sýretteledi.
Qaptap turǵan qalmaqty,
Qaıyrǵa shyqqan sazandaı,
Túırep tastap keledi,
Bette qaldy myń kisi,
Oıda qaldy san kisi,
Qolyndaǵy súńgisi,
Qara qanǵa boıandy.
Osylaısha, eki kún degende myń san qoly bar qalmaqty jalǵyz ózi jeńedi. Urys kezinde Qarabek qaryndasy Hanbıbige qyzyǵyp, syrtynan talas qylyp júrgenderdiń kóp ekenin estıdi. Qarasha taýdyń basyna shyǵyp, artyna qarasa, qara bulttaı bolyp taǵy da qalmaq qaptap kele jatqanyn kóredi. Aqjan esimdi qalmaq óz áskerin Qarabekke qaraı burady. Osyndaı qıyn kezde de batyr sabyr saqtap, ar-namysyn bıik ustaıdy.
Qoramsaqqa qol saldy,
Qozy jaýyryn oq aldy.
Tolyqsyp turǵan Aqjannyń,
Qoltyǵynan oq atty.
Qudaı berdi bir baqty,
Qısyq bitken qaraǵaı,
Butaqtaı kesip qulatty.
Qyz izdegen Aqjan er,
Bir tóbeniń basynda,
Quzǵyn, qarǵa qasynda,
Kómýsiz jatyp qalady.
Toǵyz qabat saýyt kıgen Qarabek jaýyn jeńip, álginde baılap qoıǵan Qablanǵa keledi.
Jalǵyz atty qasqanyń,
Kim senedi sózine-aı.
Óltirmeı-aq Qablandy,
Tirideı aıdap baraıyn, – dep Qarabek ony óltirmeı, qol aıaǵyn baılap, aýylyna alyp barýǵa nıettenedi. Qablan bolsa qýlyqqa kóship, Hanbıbige ólerdegi sózin aıtyp, ǵashyqtyǵyna sendirýge tyrysyp baǵady. «Meniń qasyq qanymdy aǵańnan sura, óltirtpe. Eger sózińdi tyńdamasa, aǵań seni jaqsy kórmeıdi», – dep qaıta-qaıta aıtyp qoımaıdy. Qalmaqtyń sıqyrly lebizine aldanyp, Hanbıbi ony bosattyrady. Basy aınalǵan qyz endi qalmaqqa ózi ǵashyq bolyp qalady. Ketip bara jatqan qalmaqqa oramalyn bulǵap, Hanbıbi sońynan ilesedi. Túnde Qarabek uıyqtap jatyp, taǵy da tús kóredi.
Júrgenimde ań aýlap,
Adasyp ketippin.
Bir adam kelip,
Oıyn qylyp shylbyrmen,
Qolymdy myqtap baılady.
Olaı-bulaı julqynyp,
Úze almaı sorym qaınady.
Bir jolbarys keldi de,
Oń qarymdy shaınady.
Mán-jaıdy zerek kóńilmen saralaǵan sheshesi: «Nege Qablandy óltirmeı jiberdiń? Hanbıbi ekeýi qosylyp, seni óltirýdi josparlap jatyr. Sondyqtan qalaıda qalmaqtyń kózin qurtýyń kerek», – dep aqyl qosady.
Óz baýyrynan jırenip, jaýdy jaqyn tutqan Hanbıbi Qarabekti óltirýdiń aıla-sharǵylaryn usynǵan qalmaqtyń aıtqandaryn jasaıdy. Birde Hanbıbi aǵasyna úıde otyrǵanda «qoltuzaq oınaımyz» dep qolqa salady.
Temirden qursaý salsa da,
Jóke arqanmen shalsa da,
Bárin de talqan qylady,
Jip túgil temir synady.
Sodan Hanbıbi aǵasynan munyń mánisin suraıdy.
Bir bekitse bekiter,
Buǵynyń qalyń terisi.
Burap taqqan úsh órip,
Sarjanyń kirisi,
Sol bekiter qolymdy, – dep Qarabek ańqaýlyq jasaıdy. Baýyrdan qalmaqtyń jigitin artyq kórgen Hanbıbi aǵasynyń qolyn ábden baılap, tyǵylyp jatqan qalmaqty ilestirip alyp keledi. Qalmaq pen Hanbıbi Tasbulaqtyń basynda jıylyp turǵan tomarlarǵa aparyp Qarabekti órteýdi uıǵarady. Osyndaı qıyn-qystaý kezde batyrǵa ǵaıyptan paıda bolǵan pirler kómekke umtylady. Aspanda naızaǵaı oınatqyzyp, jańbyr jaýǵyzady. Janyp jatqan tomarlar nóserdiń sýynan sónip qalady. Sóıtip, Qarabektiń basyna qandaı qıyn-qystaý kezeń taıansa, sol sátte onyń qasyna kózdi ashyp-jumǵansha «jeti piri» paıda bola ketedi eken. Máselen, Qarabekti Qablan qalmaq almaspen shapqaly jatqanda ústine temir qaqpaq jaýyp, aman-esen alyp qalady. Qus kezdikti alyp, aǵasyna salǵaly jatqanda qaryndasynyń qolyn kózge kórinbeıtin pirler qaǵyp jiberedi.
Arshyn basty Aqqula at,
Serke san degen at boldyń.
Bir jaıshynyń dertinen,
Men qalmaqqa mat boldym.
Bul pálege tap boldym,
Týǵanym bolǵan Aqqula at,
Qorǵanym bolǵan Aqqula at, – dep jany qınalǵan kezde Qarabek Aqqula atqa muńyn shaǵyp, zarlanady.
Jasaǵan amaly áshkere bolyp qalǵan soń, Hanbıbi qashýǵa oqtalady. Jaı ketpeı aǵasynyń Aqqula atyn minip ketýge talaptanady. Biraq kıeli janýar aldyna barsa – tistep, artynan barsa – teýip, qasyna jolatpaıdy. «Men jónime ketemin. Qaryndasyńdy almaımyn. Sen ony óltir», – deıdi qalmaq oqıǵa sońynda qyzdyń tym qatygezdiginen shoshynyp.
«Kádirhannyń ul men qyzy ekeýi birdeı batyr edi. Jaýdyń keler betinde, eldiń qıyr shetinde beri asyrmaı qalmaqty taban tirep jatyr edi. Aıaǵynda birin-biri óltirip ketipti» degen sózge ushyraımyn ǵoı» dep Qarabek qolyn qanǵa bylǵaýdan bas tartady. Osydan keıin Qarabek eline qaıtady. Arada on jyl ýaqyt ótkenin, elde bolǵan ózgeristerdi, jaman qul Qodardyń halyqqa jasaǵan qııanatyn, Hanbıbiniń zulymdyq áreketterin, bárin-bárin pirler ǵana qalyń jurtqa jarııa etedi.
Qarabek óz jurtyn syrtqy jaýdan qorǵap qana qoımaı, zerek, adamgershiligi mol batyr bolyp el esinde osylaısha máńgilikke saqtalyp qaldy.
Nurlan QUMAR, «Ana tili».
