ءبىر ءوزىنىڭ ايباتى مىڭ كىسىدەي بولادى…

2941
Adyrna.kz Telegram

«قارابەك باتىر» دەگەن جىردىڭ ەكى نۇسقاسى بار. ونىڭ ءبىرىن 1940 جىلى قىزىلوردا وبلىسى ارال اۋدانىنداعى كەڭەس وداعىنىڭ عىلىم اكادەمياسى ۇيىمداستىرعان ەكسپەديتسيا جيناعان ەكەن. ەپوستاردىڭ مازمۇنىنا ەلىكتەپ كەيىننەن شىعارىلعان وسىناۋ جىردا قارابەك باتىردىڭ قايسارلىعى، وتانسۇيگىشتىگى كەڭىنەن سيپاتتالادى.

قارابەك ون جاسقا كەلگەندە قول-اياققا تۇرماي قالاعا قاشىپ كەلەدى. بىردە ول تۇسىندە قىپ-قىزىل جەلدى كورەدى. سول داۋىل ءبارىن قيراتىپ، جايپاۋعا اينالادى. «قارىڭداسىڭنىڭ سۇلۋلىعىن ەستىپ، ايەلدىككە الۋعا جينالىپ كوپ قالماق كەلەدى»، – دەپ شەشەسى ۇلىنىڭ ءتۇسىن جوريدى. ايتقانداي-اق كوپ ۇزاماي قاپتاعان قالىڭ قالماقتىڭ اسكەرىن كورەدى. 
قارابەك اتتى تورەڭىز،
ءبىر ءوزىنىڭ ايباتى،
مىڭ كىسىدەي بولادى.
كىدىرىپ قالعان قالماققا،
ءوزى بارىپ جولىقتى.
– ازاۋ نوعاي قالاسى عوي، كا­دىرحان حاديشانىڭ قىزى سۇلۋ ەكەن، سەگىز قاتىن ۇستىنە سونى الماققا كەلە جاتىرمىز، – دەيدى قابلان دەگەن قالماق.
وسى ساتتە قارابەكتىڭ كوزدەرى وتتاي جانىپ، نامىسىن جانىپ، جاۋىنا تۇرا ۇمتىلادى.
ءبىر-بىرىمەن كەزدەسىپ،
ەكەۋىنىڭ وعى دا،
قۇمالاقتاي قورعاسىن،
ساۋىتقا ءتيىپ تىرس ەتىپ،
جانشىلىپ ءتۇسىپ قالادى.
التىن ساپتى ايبالتا،
شاراداي باسقا شابىستى.
دۋلىعاعا وتپەدى،
ارمەن كەسىپ كەتپەدى،
ات ۇستىندە الىستى.
بالا دا بولسا قارابەك،
جاردەم بەرىپ جەتى ءپىر،
سول ۋاقىتتا ەرجەتتى.
السىرەتىپ جاۋدى مەڭدەتتى،
قابلان تاسقا بايلاندى.
قارابەك ەندى ءوز باسىن،
مىڭ سان قولعا شاپتادى.
كوپ ەكەن دەپ سەسكەنىپ،
اتىنىڭ باسىن تارتپادى.
جەكەلەپ ەرگە شىعۋعا،
جالعىز قالماق باتپادى.
ءسويتىپ، اققۇلا اتقا ءمىنىپ، قارۋىن بەلگە ىلگەن قارابەك مىلتىقتان تۇتەپ تۇرعان وقتى دا بويىنا ەش دارىتپايدى. باتىردىڭ مىقتىلىعى جىردا ەرەكشە ەكپىنمەن سۋرەتتەلەدى.
قاپتاپ تۇرعان قالماقتى،
قايىرعا شىققان سازانداي،
تۇيرەپ تاستاپ كەلەدى،
بەتتە قالدى مىڭ كىسى،
ويدا قالدى سان كىسى،
قولىنداعى سۇڭگىسى،
قارا قانعا بوياندى.
وسىلايشا، ەكى كۇن دەگەندە مىڭ سان قولى بار قالماقتى جالعىز ءوزى جەڭەدى. ۇرىس كەزىندە قارابەك قارىنداسى حانبيبىگە قىزىعىپ، سىرتىنان تالاس قىلىپ جۇرگەندەردىڭ كوپ ەكەنىن ەستيدى. قاراشا تاۋدىڭ باسىنا شىعىپ، ارتىنا قاراسا، قارا بۇلتتاي بولىپ تاعى دا قالماق قاپتاپ كەلە جاتقانىن كورەدى. اقجان ەسىمدى قالماق ءوز اسكەرىن قارابەككە قاراي بۇرادى. وسىنداي قيىن كەزدە دە باتىر سابىر ساقتاپ، ار-نامىسىن بيىك ۇستايدى.
قورامساققا قول سالدى،
قوزى جاۋىرىن وق الدى.
تولىقسىپ تۇرعان اقجاننىڭ،
قولتىعىنان وق اتتى.
قۇداي بەردى ءبىر باقتى،
قيسىق بىتكەن قاراعاي،
بۇتاقتاي كەسىپ قۇلاتتى.
قىز ىزدەگەن اقجان ەر،
ءبىر توبەنىڭ باسىندا،
قۇزعىن، قارعا قاسىندا،
كومۋسىز جاتىپ قالادى.
توعىز قابات ساۋىت كيگەن قارابەك جاۋىن جەڭىپ، الگىندە بايلاپ قويعان قابلانعا كەلەدى.
جالعىز اتتى قاسقانىڭ،
كىم سەنەدى سوزىنە-اي.
ولتىرمەي-اق قابلاندى،
تىرىدەي ايداپ بارايىن، – دەپ قارابەك ونى ولتىرمەي، قول اياعىن بايلاپ، اۋىلىنا الىپ بارۋعا نيەتتەنەدى. قابلان بولسا قۋلىققا كوشىپ، حانبيبىگە ولەردەگى ءسوزىن ايتىپ، عاشىقتىعىنا سەندىرۋگە تىرىسىپ باعادى. «مەنىڭ قاسىق قانىمدى اعاڭنان سۇرا، ولتىرتپە. ەگەر ءسوزىڭدى تىڭداماسا، اعاڭ سەنى جاقسى كورمەيدى»، – دەپ قايتا-قايتا ايتىپ قويمايدى. قالماقتىڭ سيقىرلى لە­بىزىنە الدانىپ، ءحانبيبى ونى بوساتتىرادى. باسى اينالعان قىز ەندى قالماققا ءوزى عاشىق بولىپ قالادى. كەتىپ بارا جاتقان قالماققا ورامالىن بۇلعاپ، ءحانبيبى سوڭىنان ىلەسەدى. تۇندە قارابەك ۇيىقتاپ جاتىپ، تاعى دا ءتۇس كورەدى.
جۇرگەنىمدە اڭ اۋلاپ،
اداسىپ كەتىپپىن.
ءبىر ادام كەلىپ،
ويىن قىلىپ شىلبىرمەن،
قولىمدى مىقتاپ بايلادى.
ولاي-بۇلاي جۇلقىنىپ،
ۇزە الماي سورىم قاينادى.
ءبىر جولبارىس كەلدى دە،
وڭ قارىمدى شاينادى.
ءمان-جايدى زەرەك كوڭىلمەن سا­رالاعان شەشەسى: «نەگە قابلاندى ولتىرمەي جىبەردىڭ؟ ءحانبيبى ەكەۋى قوسىلىپ، سەنى ءولتىرۋدى جوسپارلاپ جاتىر. سوندىقتان قالايدا قالماق­تىڭ كوزىن قۇرتۋىڭ كەرەك»، – دەپ اقىل قوسادى.
ءوز باۋىرىنان جيرەنىپ، جاۋدى جاقىن تۇتقان ءحانبيبى قارابەكتى ءولتىرۋدىڭ ايلا-شارعىلارىن ۇسىنعان قالماقتىڭ ايتقاندارىن جاسايدى. بىردە ءحانبيبى اعاسىنا ۇيدە وتىرعاندا «قولتۇزاق وينايمىز» دەپ قولقا سالادى.
تەمىردەن قۇرساۋ سالسا دا،
جوكە ارقانمەن شالسا دا،
ءبارىن دە تالقان قىلادى،
ءجىپ تۇگىل تەمىر سىنادى.
سودان ءحانبيبى اعاسىنان مۇنىڭ ءمانىسىن سۇرايدى.
ءبىر بەكىتسە بەكىتەر،
بۇعىنىڭ قالىڭ تەرىسى.
بۇراپ تاققان ءۇش ءورىپ،
سارجانىڭ كىرىسى،
سول بەكىتەر قولىمدى، – دەپ قارابەك اڭقاۋلىق جاسايدى. باۋىردان قالماقتىڭ جىگىتىن ارتىق كورگەن ءحانبيبى اعاسىنىڭ قولىن ابدەن بايلاپ، تىعىلىپ جاتقان قالماقتى ىلەستىرىپ الىپ كەلەدى. قالماق پەن ءحانبيبى تاسبۇلاقتىڭ باسىندا جيى­لىپ تۇرعان تومارلارعا اپارىپ قا­رابەكتى ورتەۋدى ۇيعارادى. وسىنداي قيىن-قىستاۋ كەزدە باتىرعا عايىپتان پايدا بولعان پىرلەر كومەككە ۇمتىلادى. اسپاندا نايزاعاي وي­ناتقىزىپ، جاڭبىر جاۋعىزادى. جانىپ جاتقان تومارلار نوسەردىڭ سۋىنان ءسونىپ قالادى. ءسويتىپ، قارابەكتىڭ باسىنا قانداي قيىن-قىستاۋ كەزەڭ تايانسا، سول ساتتە ونىڭ قاسىنا كوزدى اشىپ-جۇمعانشا «جەتى ءپىرى» پايدا بولا كەتەدى ەكەن. ماسەلەن، قارابەكتى قابلان قالماق الماسپەن شاپقالى جاتقاندا ۇستىنە تەمىر قاقپاق جاۋىپ، امان-ەسەن الىپ قالادى. قۇس كەزدىكتى الىپ، اعاسىنا سالعالى جاتقاندا قارىنداسىنىڭ قولىن كوزگە كورىنبەيتىن پىرلەر قاعىپ جىبەرەدى.
ارشىن باستى اققۇلا ات،
سەركە سان دەگەن ات بولدىڭ.
ءبىر جايشىنىڭ دەرتىنەن،
مەن قالماققا مات بولدىم.
بۇل پالەگە تاپ بولدىم،
تۋعانىم بولعان اققۇلا ات،
قورعانىم بولعان اققۇلا ات، – دەپ جانى قينالعان كەزدە قارابەك اققۇ­لا اتقا مۇڭىن شاعىپ، زارلانادى.
جاساعان امالى اشكەرە بولىپ قالعان سوڭ، ءحانبيبى قاشۋعا وقتالادى. جاي كەتپەي اعاسىنىڭ اققۇلا اتىن ءمىنىپ كەتۋگە تالاپتانادى. بىراق كيەلى جانۋار الدىنا بارسا – تىستەپ، ارتىنان بارسا – تەۋىپ، قا­سىنا جولاتپايدى. «مەن جونىمە كەتەمىن. قارىنداسىڭدى المايمىن. سەن ونى ءولتىر»، – دەيدى قالماق وقيعا سوڭىندا قىزدىڭ تىم قاتىگەزدىگىنەن شوشىنىپ.
«كادىرحاننىڭ ۇل مەن قىزى ەكەۋى بىردەي باتىر ەدى. جاۋدىڭ كەلەر بەتىندە، ەلدىڭ قيىر شەتىندە بەرى اسىرماي قالماقتى تابان تىرەپ جاتىر ەدى. اياعىندا ءبىرىن-ءبىرى ءولتىرىپ كەتىپتى» دەگەن سوزگە ۇشىرايمىن عوي» دەپ قارابەك قولىن قانعا بىلعاۋدان باس تارتادى. وسىدان كەيىن قارابەك ەلىنە قايتادى. ارادا ون جىل ۋاقىت وتكەنىن، ەلدە بولعان وزگەرىستەردى، جا­مان قۇل قوداردىڭ حالىققا جاسا­عان قياناتىن، ءحانبيبىنىڭ زۇلىمدىق ارەكەتتەرىن، ءبارىن-ءبارىن پىرلەر عانا قالىڭ جۇرتقا جاريا ەتەدى.
قارابەك ءوز جۇرتىن سىرتقى جاۋدان قورعاپ قانا قويماي، زەرەك، ادامگەرشىلىگى مول باتىر بولىپ ەل ەسىندە وسىلايشا ماڭگىلىككە ساقتالىپ قالدى.

نۇرلان قۇمار، «انا ءتىلى».

 

پىكىرلەر