Temirden túıin túıgen, baıyrǵy qarý-jaraq jasaýdyń qas sheberleri, aǵaıyndy úsh usta – Tursynjan, Mahmut, Aıtbergen Qulmentegilerdiń qara shańyraǵyna jolymyz tústi. Qara shańyraq deıtin de jónimiz bar, óıtkeni temirshiler ákelerinen qalǵan baspananyń alaqandaı aýlasyn sheberhana retinde paıdalanyp otyr. Tóbesi jabylyp, eki búıirine qora dýaly qalqan bolǵan sheberhananyń ashyq dalaǵa qaratylǵan soltústigi men batysynan soqqan ańyzaq jel óńmenińnen ótedi.
Qasıetti ustahana
Ustahana muntazdaı taza. Árbir zattyń óz ornynda turǵany ańǵarylady. Aǵashtan oıylǵan balbal tas músini, teri men ań sıraqtarynan jasalǵan úshburyshty tumar-panno arǵy dáýirlerge saıahat jasaǵandaı áser qaldyrady. Sheberlerdiń asaı-múseı, qural-jabdyqtary temir balqytatyn oshaqtyń aınalasyna ret-retimen qoıylypty. «Álemde alǵashqy bolyp ata-babalarymyz temirdi ıgerdi. Sonyń arqasynda muzdaı qarýlanǵan kóshpeli-áskerı memleket qurdy. Sondyqtan túrkiler úshin ustahana qasıetti oryn sanalǵan», – deıdi Aıtbergen Jetenuly. Túrkııanyń «Túrki dúnıesi aldyndaǵy sińirgen eńbegi úshin» syılyǵynyń ıegerleri, Qazaqstannyń mádenıet qaıratkerleri, óner zertteýshileri, temirshiler Qulmentegilerge áli kúnge bir sheberhana buıyrmaı turǵany túsiniksiz. Almatynyń atynan qansha kórmelerge qatysyp júrse de, osy qaladan sheberhana salýǵa ultaraqtaı jer ala almaı otyrǵanyn bazyna etip aıtty aǵaıyndy temirshiler.
Talǵamsyz óner orǵa jyǵady
Jasyratyny joq, qazaq sheberleriniń birazy biletin oıý-órnekterin jón-josyqsyz qoldanyp, talǵamsyz dúnıelerge boı aldyryp jatady. Bul ulttyq ónerimizge degen teris kózqaras qalyptastyrmaǵanda qaıtedi? Al aǵaıyndy ustalar – tynymsyz eńbektiń, izdenistiń adamdary. Belgili bir zatty jasamastan buryn ǵylymı zertteýlerge júginýdi ádetke aınaldyrǵan. Olardyń qalpyna keltirgen (restavraııa), óńdep, qaıta jasaǵan zattaryn jáne jeke shyǵarmashylyq jumystaryn oblystyń barlyq murajaılarynan kezdestirýge bolady. Sonymen qatar kóptegen sheteldik murajaılarda sheberlerdiń eńbekteri kóshpendiler murasy retinde oryn tepken. «Tarıhı kıno, derekti fılmderden biliksiz ustalardyń qolynan shyqqan qarý-jaraq, saýyt-saımandy kórip ishiń ashıdy. Rejısserler álemdik ustalardyń ishinde qazaq temirshiligi aldyńǵy orynda ekenin dáleldeý úshin zattyń ataýyn, qoldanylýyn, jasalynýyn, túr-sıpatyn durys jetkize bilýi kerek emes pe? Bul urpaq ıgiligi úshin de qajet», – deıdi Mahmut Qulmentegi.
Jaýyngerlik rýh qalpyna kele me?
Ózge elder men qazaqtyń baıyrǵy temir buıymdaryn salystyrsańyz, bizdiń temirshilerdiń sheberligin jazbaı tanısyz. Ǵasyrlar qoınaýynan jetken halyq muralary ulan-ǵaıyr dalamyzdyń ońaılyqpen kelmegenin aıǵaqtaıdy. Bul jóninde temirshi Mahmut búı deıdi: «Bizdiń qarý-jaraqtarymyz at ústinde alyp júrýge yńǵaıly ári jeńil bolyp keledi. Eýropany aıaǵynan tik turǵyzǵan Edil, Asparýh sııaqty bıleýshilerdiń asyǵy alshysynan túsýiniń bir syry sonda jatyr. Orys áskerine qarsy kúresken Shámil de, Kenesary han da 10 jyl boıy tolassyz soǵys júrgizedi. Shámil taý-tasty saǵalady, al Kenesary zeńbirekter men artıllerııaǵa qarsy dalada qalaı shaıqasty? Onyń kóshpendilerdiń áskerı ónerin jetik ıgergendigin osydan kóremiz». Aıtbergen ustanyń aıtýynsha, qazaqtar adamzat órkenıetine aýyzdyq, úzeńgi, taǵa, jarǵaq shalbar, dóńgelek tárizdi dúnıelerdi qosty. «Jalańbut júrgen Eýropa halqyna kóshpendiler shalbar kıgizdi» degen sóz beker emes. Túrkilerdiń turmys-tirshiligi álgindeı jahan kádesine jaraǵan buıymdardy oılap tabýyna yqpal etti. Shapshań qozǵalýǵa, qalaǵan sátinde burylyp ketkenge septeser aýyzdyq, at ústinde jerde turǵandaı aıaqty tireıtin úzeńgi, yqsham da sapaly qarý, uzaq jolǵa tózimdi qazaqy jylqy jeńisterge jeteledi.
Áskerı mekemeler otarshyldyq sanadan arylmaı tur
Búgingi áskerı oqý oryndary men mekemelerde Qabanbaı, Bógenbaı, Naýryzbaı sııaqty batyrlarymyz ben olardyń erlikteri nasıhattalmaıdy. Ulttyq batyrlarymyzdyń shaıqasta qoldanǵan ádis-tásilderi de úlgi-ónegelik mánge ıe. «Qazaq batyrlarynyń atyndaǵy ordender shyǵarý kerek. Sonymen birge dúnıejúzi moıyndaǵan túrkilerdiń áskerı ónerine arnalǵan memlekettik dárejedegi ulttyq qarý-jaraq palatasyn ashý qajet. Mundaı ıgi sharalar barlyq damyǵan elderdiń tájirıbesinde bar», – deıdi Tursynjan Qulmentegi. Baıyrǵy áskerı ataqtar men ataýlarymyzdy qaıta tiriltý máselesi de qolǵa alynbaı keledi. Saltanatty sherýlerge basty jasaqtarymyz ulttyq negizdegi formamen shyǵyp jatsa, nur ústine nur bolmaı ma? Áskerı mekemelerde batyrlar jyry, qazaq tarıhyndaǵy shaıqastar qupııasy, atty áskerdiń soǵysý tásilderi oqytylsa, ulttyq rýhymyz kóterilmeı me?
Ulttyq dástúr qoldaýǵa zárý
Japonııada urpaqtan-urpaqqa jalǵasyp, otbasylarymen salt-dástúrdi óltirmeı saqtap kele jatqan adamdarǵa memleket qarjylaı qoldaý kórsetedi. Ata zańdary ánshi-kúıshi, qolónershilerge memlekettik qaýipsizdik kepili ári ulttyq rýh kóterýshiler retinde qamqorlyq jasalady. Al bizde bólingen qarajat dástúrli óner ókilderine jetpeı, saıda sany, qumda izi qalmaı joq bolady. Áıtpese ulttyq dástúrimizdiń tasyn órge domalatar qanshama talantty azamattarymyz kúnkóristiń qamymen bosyp júrer me edi?
Temir, tústi metall, teri-tersek, múıiz-súıek, aǵash, asyl tas, jylqynyń quıryq-jaly sııaqty zattardy jaqsy paıdalana biletin, tarıhy men dástúrinen tolyqqandy habary bar adamdy darhan usta dep ataıdy. Jetisý óńirine belgili usta Omardyń jáne saýsaǵynan bal tamǵan ismer Ajarkúldiń urpaqtary – úsh aǵaıyndyny darhan usta deýge ábden laıyq. Barlyq materıaldarmen erkin jumys isteı bilgenimen, olardyń baıyrǵy temirshilikti tiriltýshi retinde eńbegi orasan. Aǵaıyndy sheberlerdiń murajaılardaǵy tozǵan buıymdardy qalpyna keltirýge, burynǵy qarý-jaraqtardyń ǵylymı nusqadaǵy úlgilerin jasaýǵa beıim bilikti shákirtter qalyptastyratyn temirshilik-ustalyq mektep ashýǵa qoldaý tappaı otyrǵan jaıy bar.
Murajaıǵa saıahat
Temirshiler shaǵyn ǵana bólmeni etnografııalyq murajaıǵa aınaldyrypty. Dýlyǵa, aımaýyt, qalqan, naıza, aıbalta, qaıqy qylysh, saqeter, qanjar, qol shoqpar, kúrzi, sarbazan, sadaq, jebe tárizdi qarý-jaraq, saýyt-saımandar kózdiń jaýyn alady.
Adalbaqan, kebeje, astaý, oshaq asadal, aıaqqap, at ábzelderi sekildi turmystyq buıymdardyń qoltańbasy da aıryqsha. Kóneniń kózindeı tarıhı eski kitaptar bir qabyrǵany alyp siresip tur.
Keńestik zulmat jyldary zııaly qaýym men aqyn-jazýshylardy ǵana emes, temirshi-ustalardy da aıaýsyz jazalady. Óıtkeni olar sol kezdegi ulttyq rýhtyń uranshylary edi. Qaıtadan Táýelsizdikke qol jetkizdik. Keńestik ıdeıalar qurdymǵa ketip, ustalarymyz ulyqtalýy kerek edi, ókinishke qaraı, sheberlerimiz shermende kúıden arylmaı otyr. Sózimizdiń toqeteri, kıeli ónerdiń ıeleri memlekettik dárejedegi qamqorlyqty qajet etedi.
Bir túıer
Almas qylyshtyń ótkir bolý syry nede?
Almas qylysh – kóne soǵys qarýy. Bolattyń eń asylynan soǵylady. Qazaq batyrlary asynǵan besqarýdyń biri – osy almas qylysh. Narkesken – almas qylyshtyń ańyzǵa aınalǵan túri. 1861 jyly Zlotoýsta orys ınjeneri Anosov qazaqtardyń ertede paıdalanǵan almas qylyshtarynyń óte ótkir bolýynyń bir syry sýarý tásilinde, bolatty salqyn kúıinde soǵýynda ekenin anyqtap, sondaı almas qylyshtardy orys jaýyngerlerine jasatqan.
Arman ÁÝBÁKIR
