تەمىردەن ءتۇيىن تۇيگەن، بايىرعى قارۋ-جاراق جاساۋدىڭ قاس شەبەرلەرى، اعايىندى ءۇش ۇستا – تۇرسىنجان، ماحمۇت، ايتبەرگەن قۇلمەنتەگىلەردىڭ قارا شاڭىراعىنا جولىمىز ءتۇستى. قارا شاڭىراق دەيتىن دە ءجونىمىز بار، ويتكەنى تەمىرشىلەر اكەلەرىنەن قالعان باسپانانىڭ الاقانداي اۋلاسىن شەبەرحانا رەتىندە پايدالانىپ وتىر. توبەسى جابىلىپ، ەكى بۇيىرىنە قورا دۋالى قالقان بولعان شەبەرحانانىڭ اشىق دالاعا قاراتىلعان سولتۇستىگى مەن باتىسىنان سوققان اڭىزاق جەل وڭمەنىڭنەن وتەدى.
قاسيەتتى ۇستاحانا
ۇستاحانا مۇنتازداي تازا. ءاربىر زاتتىڭ ءوز ورنىندا تۇرعانى اڭعارىلادى. اعاشتان ويىلعان بالبال تاس ءمۇسىنى، تەرى مەن اڭ سيراقتارىنان جاسالعان ءۇشبۇرىشتى تۇمار-پاننو ارعى داۋىرلەرگە ساياحات جاساعانداي اسەر قالدىرادى. شەبەرلەردىڭ اساي-مۇسەي، قۇرال-جابدىقتارى تەمىر بالقىتاتىن وشاقتىڭ اينالاسىنا رەت-رەتىمەن قويىلىپتى. «الەمدە العاشقى بولىپ اتا-بابالارىمىز تەمىردى يگەردى. سونىڭ ارقاسىندا مۇزداي قارۋلانعان كوشپەلى-اسكەري مەملەكەت قۇردى. سوندىقتان تۇركىلەر ءۇشىن ۇستاحانا قاسيەتتى ورىن سانالعان»، – دەيدى ايتبەرگەن جەتەنۇلى. تۇركيانىڭ «تۇركى دۇنيەسى الدىنداعى سىڭىرگەن ەڭبەگى ءۇشىن» سىيلىعىنىڭ يەگەرلەرى، قازاقستاننىڭ مادەنيەت قايراتكەرلەرى، ونەر زەرتتەۋشىلەرى، تەمىرشىلەر قۇلمەنتەگىلەرگە ءالى كۇنگە ءبىر شەبەرحانا بۇيىرماي تۇرعانى تۇسىنىكسىز. الماتىنىڭ اتىنان قانشا كورمەلەرگە قاتىسىپ جۇرسە دە، وسى قالادان شەبەرحانا سالۋعا ۇلتاراقتاي جەر الا الماي وتىرعانىن بازىنا ەتىپ ايتتى اعايىندى تەمىرشىلەر.
تالعامسىز ونەر ورعا جىعادى
جاسىراتىنى جوق، قازاق شەبەرلەرىنىڭ ءبىرازى بىلەتىن ويۋ-ورنەكتەرىن ءجون-جوسىقسىز قولدانىپ، تالعامسىز دۇنيەلەرگە بوي الدىرىپ جاتادى. بۇل ۇلتتىق ونەرىمىزگە دەگەن تەرىس كوزقاراس قالىپتاستىرماعاندا قايتەدى؟ ال اعايىندى ۇستالار – تىنىمسىز ەڭبەكتىڭ، ىزدەنىستىڭ ادامدارى. بەلگىلى ءبىر زاتتى جاساماستان بۇرىن عىلىمي زەرتتەۋلەرگە جۇگىنۋدى ادەتكە اينالدىرعان. ولاردىڭ قالپىنا كەلتىرگەن (رەستاۆراتسيا), وڭدەپ، قايتا جاساعان زاتتارىن جانە جەكە شىعارماشىلىق جۇمىستارىن وبلىستىڭ بارلىق مۇراجايلارىنان كەزدەستىرۋگە بولادى. سونىمەن قاتار كوپتەگەن شەتەلدىك مۇراجايلاردا شەبەرلەردىڭ ەڭبەكتەرى كوشپەندىلەر مۇراسى رەتىندە ورىن تەپكەن. «تاريحي كينو، دەرەكتى فيلمدەردەن بىلىكسىز ۇستالاردىڭ قولىنان شىققان قارۋ-جاراق، ساۋىت-سايماندى كورىپ ءىشىڭ اشيدى. رەجيسسەرلەر الەمدىك ۇستالاردىڭ ىشىندە قازاق تەمىرشىلىگى الدىڭعى ورىندا ەكەنىن دالەلدەۋ ءۇشىن زاتتىڭ اتاۋىن، قولدانىلۋىن، جاسالىنۋىن، ءتۇر-سيپاتىن دۇرىس جەتكىزە ءبىلۋى كەرەك ەمەس پە؟ بۇل ۇرپاق يگىلىگى ءۇشىن دە قاجەت»، – دەيدى ماحمۇت قۇلمەنتەگى.
جاۋىنگەرلىك رۋح قالپىنا كەلە مە؟
وزگە ەلدەر مەن قازاقتىڭ بايىرعى تەمىر بۇيىمدارىن سالىستىرساڭىز، ءبىزدىڭ تەمىرشىلەردىڭ شەبەرلىگىن جازباي تانيسىز. عاسىرلار قويناۋىنان جەتكەن حالىق مۇرالارى ۇلان-عايىر دالامىزدىڭ وڭايلىقپەن كەلمەگەنىن ايعاقتايدى. بۇل جونىندە تەمىرشى ماحمۇت ءبۇي دەيدى: «ءبىزدىڭ قارۋ-جاراقتارىمىز ات ۇستىندە الىپ جۇرۋگە ىڭعايلى ءارى جەڭىل بولىپ كەلەدى. ەۋروپانى اياعىنان تىك تۇرعىزعان ەدىل، اسپارۋح سياقتى بيلەۋشىلەردىڭ اسىعى الشىسىنان ءتۇسۋىنىڭ ءبىر سىرى سوندا جاتىر. ورىس اسكەرىنە قارسى كۇرەسكەن ءشامىل دە، كەنەسارى حان دا 10 جىل بويى تولاسسىز سوعىس جۇرگىزەدى. ءشامىل تاۋ-تاستى ساعالادى، ال كەنەسارى زەڭبىرەكتەر مەن ارتيللەرياعا قارسى دالادا قالاي شايقاستى؟ ونىڭ كوشپەندىلەردىڭ اسكەري ونەرىن جەتىك يگەرگەندىگىن وسىدان كورەمىز». ايتبەرگەن ۇستانىڭ ايتۋىنشا، قازاقتار ادامزات وركەنيەتىنە اۋىزدىق، ۇزەڭگى، تاعا، جارعاق شالبار، دوڭگەلەك ءتارىزدى دۇنيەلەردى قوستى. «جالاڭبۇت جۇرگەن ەۋروپا حالقىنا كوشپەندىلەر شالبار كيگىزدى» دەگەن ءسوز بەكەر ەمەس. تۇركىلەردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى الگىندەي جاھان كادەسىنە جاراعان بۇيىمداردى ويلاپ تابۋىنا ىقپال ەتتى. شاپشاڭ قوزعالۋعا، قالاعان ساتىندە بۇرىلىپ كەتكەنگە سەپتەسەر اۋىزدىق، ات ۇستىندە جەردە تۇرعانداي اياقتى تىرەيتىن ۇزەڭگى، ىقشام دا ساپالى قارۋ، ۇزاق جولعا ءتوزىمدى قازاقى جىلقى جەڭىستەرگە جەتەلەدى.
اسكەري مەكەمەلەر وتارشىلدىق سانادان ارىلماي تۇر
بۇگىنگى اسكەري وقۋ ورىندارى مەن مەكەمەلەردە قابانباي، بوگەنباي، ناۋرىزباي سياقتى باتىرلارىمىز بەن ولاردىڭ ەرلىكتەرى ناسيحاتتالمايدى. ۇلتتىق باتىرلارىمىزدىڭ شايقاستا قولدانعان ءادىس-تاسىلدەرى دە ۇلگى-ونەگەلىك مانگە يە. «قازاق باتىرلارىنىڭ اتىنداعى وردەندەر شىعارۋ كەرەك. سونىمەن بىرگە دۇنيەجۇزى مويىنداعان تۇركىلەردىڭ اسكەري ونەرىنە ارنالعان مەملەكەتتىك دارەجەدەگى ۇلتتىق قارۋ-جاراق پالاتاسىن اشۋ قاجەت. مۇنداي يگى شارالار بارلىق دامىعان ەلدەردىڭ تاجىريبەسىندە بار»، – دەيدى تۇرسىنجان قۇلمەنتەگى. بايىرعى اسكەري اتاقتار مەن اتاۋلارىمىزدى قايتا ءتىرىلتۋ ماسەلەسى دە قولعا الىنباي كەلەدى. سالتاناتتى شەرۋلەرگە باستى جاساقتارىمىز ۇلتتىق نەگىزدەگى فورمامەن شىعىپ جاتسا، نۇر ۇستىنە نۇر بولماي ما؟ اسكەري مەكەمەلەردە باتىرلار جىرى، قازاق تاريحىنداعى شايقاستار قۇپياسى، اتتى اسكەردىڭ سوعىسۋ تاسىلدەرى وقىتىلسا، ۇلتتىق رۋحىمىز كوتەرىلمەي مە؟
ۇلتتىق ءداستۇر قولداۋعا ءزارۋ
جاپونيادا ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسىپ، وتباسىلارىمەن سالت-ءداستۇردى ولتىرمەي ساقتاپ كەلە جاتقان ادامدارعا مەملەكەت قارجىلاي قولداۋ كورسەتەدى. اتا زاڭدارى ءانشى-كۇيشى، قولونەرشىلەرگە مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كەپىلى ءارى ۇلتتىق رۋح كوتەرۋشىلەر رەتىندە قامقورلىق جاسالادى. ال بىزدە بولىنگەن قاراجات ءداستۇرلى ونەر وكىلدەرىنە جەتپەي، سايدا سانى، قۇمدا ءىزى قالماي جوق بولادى. ايتپەسە ۇلتتىق ءداستۇرىمىزدىڭ تاسىن ورگە دومالاتار قانشاما تالانتتى ازاماتتارىمىز كۇنكورىستىڭ قامىمەن بوسىپ جۇرەر مە ەدى؟
تەمىر، ءتۇستى مەتالل، تەرى-تەرسەك، ءمۇيىز-سۇيەك، اعاش، اسىل تاس، جىلقىنىڭ قۇيرىق-جالى سياقتى زاتتاردى جاقسى پايدالانا بىلەتىن، تاريحى مەن داستۇرىنەن تولىققاندى حابارى بار ادامدى دارحان ۇستا دەپ اتايدى. جەتىسۋ وڭىرىنە بەلگىلى ۇستا وماردىڭ جانە ساۋساعىنان بال تامعان ىسمەر اجاركۇلدىڭ ۇرپاقتارى – ءۇش اعايىندىنى دارحان ۇستا دەۋگە ابدەن لايىق. بارلىق ماتەريالدارمەن ەركىن جۇمىس ىستەي بىلگەنىمەن، ولاردىڭ بايىرعى تەمىرشىلىكتى ءتىرىلتۋشى رەتىندە ەڭبەگى وراسان. اعايىندى شەبەرلەردىڭ مۇراجايلارداعى توزعان بۇيىمداردى قالپىنا كەلتىرۋگە، بۇرىنعى قارۋ-جاراقتاردىڭ عىلىمي نۇسقاداعى ۇلگىلەرىن جاساۋعا بەيىم بىلىكتى شاكىرتتەر قالىپتاستىراتىن تەمىرشىلىك-ۇستالىق مەكتەپ اشۋعا قولداۋ تاپپاي وتىرعان جايى بار.
مۇراجايعا ساياحات
تەمىرشىلەر شاعىن عانا بولمەنى ەتنوگرافيالىق مۇراجايعا اينالدىرىپتى. دۋلىعا، ايماۋىت، قالقان، نايزا، ايبالتا، قايقى قىلىش، ساقەتەر، قانجار، قول شوقپار، كۇرزى، ساربازان، ساداق، جەبە ءتارىزدى قارۋ-جاراق، ساۋىت-سايماندار كوزدىڭ جاۋىن الادى.
ادالباقان، كەبەجە، استاۋ، وشاق اسادال، اياققاپ، ات ابزەلدەرى سەكىلدى تۇرمىستىق بۇيىمداردىڭ قولتاڭباسى دا ايرىقشا. كونەنىڭ كوزىندەي تاريحي ەسكى كىتاپتار ءبىر قابىرعانى الىپ سىرەسىپ تۇر.
كەڭەستىك زۇلمات جىلدارى زيالى قاۋىم مەن اقىن-جازۋشىلاردى عانا ەمەس، تەمىرشى-ۇستالاردى دا اياۋسىز جازالادى. ويتكەنى ولار سول كەزدەگى ۇلتتىق رۋحتىڭ ۇرانشىلارى ەدى. قايتادان تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدىك. كەڭەستىك يدەيالار قۇردىمعا كەتىپ، ۇستالارىمىز ۇلىقتالۋى كەرەك ەدى، وكىنىشكە قاراي، شەبەرلەرىمىز شەرمەندە كۇيدەن ارىلماي وتىر. ءسوزىمىزدىڭ توقەتەرى، كيەلى ونەردىڭ يەلەرى مەملەكەتتىك دارەجەدەگى قامقورلىقتى قاجەت ەتەدى.
ءبىر تۇيەر
الماس قىلىشتىڭ وتكىر بولۋ سىرى نەدە؟
الماس قىلىش – كونە سوعىس قارۋى. بولاتتىڭ ەڭ اسىلىنان سوعىلادى. قازاق باتىرلارى اسىنعان بەسقارۋدىڭ ءبىرى – وسى الماس قىلىش. ناركەسكەن – الماس قىلىشتىڭ اڭىزعا اينالعان ءتۇرى. 1861 جىلى زلوتوۋستا ورىس ينجەنەرى انوسوۆ قازاقتاردىڭ ەرتەدە پايدالانعان الماس قىلىشتارىنىڭ وتە وتكىر بولۋىنىڭ ءبىر سىرى سۋارۋ تاسىلىندە، بولاتتى سالقىن كۇيىندە سوعۋىندا ەكەنىن انىقتاپ، سونداي الماس قىلىشتاردى ورىس جاۋىنگەرلەرىنە جاساتقان.
ارمان اۋباكىر
