Uljan Baıbosynova: Bizge jyrdyń damyǵany kerek...

- Tarıhta dál mynadaı áıel jyraýlar ótken dep túbegeıli zerttegen eńbekti men de kórgen joqpyn. Biraq kezinde Syrdyń boıynda tańdy-tańǵa qosyp jyr aıtqan, saldyq qurǵan áıelder boldy degen keıbir derekterdi ushyrastyryp qalamyz. Biraq onyń ózin belgili bir ýaqyttan bastaý alady dep anyq aıta al­maı­myz. Óıtkeni jyraýlyq, jyrshylyq poezııa negizinen er-adamdarǵa tán óner. Túp-tamyryn qaı zamannan alsaq ta jaýyngerlik rýhta ja­zylǵan shyǵarmalar ekenin baǵamdaımyz. Bel sheship, attan túspeı elin-jerin qor­ǵaǵan azamattar halyqtyń rýhyn kóterý úshin qahar­mandyq-jaýyngerlik, ult-azattyq, sondaı-aq pa­trıot­tyq baǵyttaǵy osyndaı jyrlardy ómirge ákelgen.
Al áıel jyraýlar keshegi XIX ǵasyrdan bastap, tarıhı sahnaǵa shyqty dep aıtýǵa bolady. Buǵan sebep sol dáýir aqyndyq-ánshilik, jyraýlyq dástúrmen qatar, sal-serilik óner qatar da­myǵan kezeń bolyp esep­te­ledi. Osy tusta kóp bolmasa da biren-saran názik jan­dy­lardyń aty shyǵa bastady. Olardyń qatary XX ǵa­syr­dyń basynda, ásirese, Syr boıynda birshama kóbeıe tústi. Oǵan Yrysty qyz, Dámegóı sal, Shákeı sal, Baǵ­dagúl sal, olardyń izin bas­qan Tursynkúl Baıahanova, Fatıma Tuıaqbaeva, Shamshat Tólepova syndy apaı­la­ry­myzdyń muralaryn naqty dálel retinde keltirýge bo­lady.
Uly Otan soǵysy jyl­dary áıel jyr­shy­lar­dyń sany tipti arta tústi. Bul asa talqylaýdy qajet et­peıtin, óz-ózinen belgili jaǵdaı. Bas kóterer er-azamattar surapyl soǵysqa attandy. Otan qorǵaý jo­lynda oqqa ushty. Qan maı­dannan qaıtpaı qaldy. Al olardyń kózsiz erligin, sa­ǵynyshqa toly hattaryn keıingilerge jetkizip, zar ılegen jetim bala men kem­pir-shaldyń kóńilin kóterý mindeti arýlarǵa júkteldi. Olar jarynyń, ba­ýyrlarynyń batyrlyǵyn jaı ǵana óleńge qosyp qoı­maı, ma­qammen oryndady. Iaǵnı áıel jy­raýlardyń er-azamattarmen qatarlasa shyq­qanynyń sebebi, osyn­daı áleýmettik jaǵdaılarǵa baılanysty.
Solaı bola tura, shyn­dyǵyn aıtqanda, bul kesip-piship, naqty pikir aıtatyn suraq emes. Eger ol zerttelgen bolsa, siz de menen suramas edińiz. Siz de basqalar sııaqty osy suraqqa jaýap tappaı kelip otyrsyz, solaı emes pe?!
- Jańaǵy aıtyp ótken XIX ǵasyrǵa qaıta ora­la­ıyqshy. Sán-saltanatymen sal-seriler kelgende, sol bo­lystyń qyz­da­ry aýyldyń alty aýyzyn aıtyp, ji­git­termen aıtysqa túsip, kúı tar­tysqany belgili. Jyrdyń da jyrlanbaı qalýy múmkin emes qoı…
- Men sizge qyzyq aıtaıyn. Bul másele jalǵyz sizdiń ǵana emes, ónertanýdaǵy álemdik ǵalymdardyń kókeıinen oryn alyp otyrǵan suraq. Nege de­seńiz, sońǵy bes-alty jyl­dyń ishinde Eýropa elderinde uıymdastyrylatyn «Áıel jyraýlar» degen dúnıejúzilik úlken jobaǵa turaqty qatysyp júrmin. Sharanyń maqsaty — Orta Azııadan shyqqan áıel jyraýlardyń basyn qurap, ónerin ortaǵa salý. Osy ke­ń­is­tiktegi halyqtardyń jaýhar muralaryn eýropalyqtarǵa tyńdatý. Qaraqalpaqstan, Ázerbaıjan, Túrikmenstan, Óz­bekstan, Qyrǵyzstan sııaqty baýyrlas elderdiń qyz-ke­linshekteri jınalyp, konert qoıamyz. Sonda ózińiz sııaqty jýrnalıster «Jyraýlyq ónerge áıelder qashan, ne sebepti kiristi? Er adamdarǵa tán dástúrge áıelderdiń aralasýyna májbúrlik boldy ma? Joq, álde saıasat solaı qalyptastyrdy ma?» degen sııaqty kókeıkesti oılarymen, pikirlerimen bólisedi. Biraq joǵaryda aıtyp ótkendeı, buǵan qanaǵattanarlyq ja­ýabymyz, aıqyn dálelimiz bar dep aıta almaımyn. Zamanynda olardy eshkim jazyp alǵan joq. Shejireni biletin qa­rııalar hatqa túsirmegen. Tek keıbir emis-emis derekterden ǵana estımiz. Sheteldik ǵa­lymdar da osy jóninde kóp pikirtalastyrady. Qy­zy­ǵýshylyqtary zor.
Meniń oıymsha, dál qazirgi sátte jyraýlyq ónerdi er bolsyn, áıel bolsyn, bastysy kim oryndasa da aman alyp júrgeni kerek. Ulttyq ónerdiń toqtap qalmaǵany, ári qaraı damyǵany, jandanǵany qajet. Sondyqtan ony bólip, shektep, múıizdep, «mynaý erkektiki, mynaý áıeldiki» deıtin jaǵ­daıda emespiz. Asyl qa­zy­namyzdy neǵurlym saqtap qalýǵa jumys jasaýǵa tıispiz.
- Orta Azııa elderindegi za­mandastaryńyzdan su­ra­dyńyz ba, olardaǵy jaǵdaı qalaı eken?
- Bizden ozyp ketken esh­teńesi joq. Bárimizdiń basy­myzdan ótken tarıh, dáýir bir bolǵannan keıin solaı shyǵar. Degenmen búgingi tańda kórshi elderdegi áıel jyraýlardyń sany basymyraq. Qyzdar ara­synan jyrshylar kóptep shy­ǵyp jatyr. Bizde de, Qudaıǵa shúkir, az emes. Keıde maǵan dás­túr joıylyp ketpes úshin, jyraýlyq óner ózine-ózi jumys jasap jatqandaı kórinedi. Eshkim mindettep, «anaý aıtsyn, mynaý aıtsyn» demese de neǵurlym qalybyn saqtap qalýǵa tyrysatyndaı. Sonyń arqasy shyǵar, qaı dáýirdi alsańyz da, qandaı qıyn kúnderdi basymyzdan ótkersek te halyqpen birge jasasyp keledi.
Saq, oǵyz dáýirinen, mońǵol-tatar shapqynshylyǵy zar­dabyn tıgizgen jyldardan, noǵaıly ǵasyrynan, jońǵar-qalmaq basqynshylyǵynan, Reseı patshalyǵy kezeńindegi otarlaý saıasatynan aman ótti. Bul dástúrli ónerdiń tektiligi, tazalyǵynyń arqasy. Qaı dáýir bolmasyn, tasty jaryp shyq­qan gúl sekildi óz jolyn taýyp, jaıqalyp kele jatyr. San márte «Osy óner joǵalyp ke­ter me eken?» degen qaýip te boldy. Nasıhaty az bolsa da, tıisti oryndardan kóńil bó­linbese de urpaqtan-urpaqqa jetip, óz tyńdaýshysyn, óz oryn­daý­shysyn taýyp keledi. Qazaqtyń mańdaıyna bitken baqytty óner demegende, ne deımiz endi?!
-Baqytty óner sizdi ne­simen qyzyqtyrdy?
- Men týǵannan kózimdi jyrmen ashqan adammyn. Óıtkeni sol ortada ómirge kel­dik. Qazaq eposynyń saq­talyp, órkendeýine úlken úles qosqan jyrshylardyń ortasynda óstik. Týǵan jerim — Qy­zylorda oblysy. Bizdiń aýylda eki kisiniń basy qosylsa, jyr aıtylatyn. Basqa dúnıe tyń­daǵanymyz joq. Tipti es bil­genimshe, qazaqta jy­raýlyqtan basqa óner joq dep oılaı­tynmyn. Keıin es bilgennen keıin basqa da áýen, saz túrleri baryn túsindim. Negizi, ár aımaqta bala bitken tól óne­rimen kózin ashyp, ana tilin, ata dástúrin boıyna darytyp, qalyptasýy kerek. Sodan keıin qalǵanyn qalaı úırenem dese de óz erki.
Óz basym alty-jeti ja­symnan qolyma dombyra alyp, jyraýlardan tikeleı dáris alǵanmyn. 8 jasymda mektep sahnasynda terme aıtyp, ýaqyt óte kele birjola qudiretti ónerdiń jolyna tús­tim. Keıin oryndap qana qoı­maı, zertteýmen aınalysyp, tarıhyna úńildim.
- Zertteýshi retinde qaı taqyrypty qaýzadyńyz?
- Syr boıyndaǵy jy­raý­lyq poezııadaǵy shyǵystyq, ıslamdyq taqyryptardyń kóterilýi kóptegen ǵalym­dardyń nazaryn aýdaryp keledi. Óıtkeni Qyzylorda óńirindegi aqyn-jyraýlardyń shyǵarmalarynan dinı sa­ryn­dardy kóptep kezdestirýge bo­lady. Islam mádenıeti men ádebıetiniń kóbirek taraǵan sebebi, syr boıynan shyqqan shaıyrlar Buharadaǵy Mı­rarab, Kókiltash medrese­le­rinen saýatyn ashqan. Arab, parsy ádebıetiniń aýdarma­larymen sýsyndaǵan. Kezinde bir ǵana Qarmaqshynyń ózinde 37 medrese bolǵan desedi.

Arabtyń «Myń bir túni» men Shyǵystyń jeti jul­dyzynyń biri — Ábilqasym Fırdoýsıdiń «Shahnama» das­tanyn tárjimalaǵan, birneshe eldiń tilin meńgergen bir Tur­maǵambet artyna qanshama eń­bek qaldyrdy. Men solardyń barlyǵynyń fılosofııalyq astaryna boılaýǵa tyrystym. «Syrdyń boıyna qandaı jolmen tarap, bizdiń áde­bıetimizge qanshalyqty paı­dasyn tıgizdi? Shyǵarmanyń qundylyǵy nede?» degen su­raqtarǵa jaýap izdedim.

Izdený barysynda qoljazba kúıinde saqtalǵan qanshama dúnıe tabyldy.
Ár Paıǵambardyń basynan ótken hıkaıalaryn eki jolǵa syıdyryp aıtyp ketken óleńderdi kezdestirdik. Budan bólek, halyq aýzynan, el ishinen talaı dúnıe jıystyryp aldym. Ókinishtisi, solardyń barlyǵy búgingi kúnge deıin jaryq kórgen joq.
- Nege?
- Ártúrli sebepterge baı­lanysty. Qarajat máselesin sóz qylǵym kelmeıdi. Budan bólek, qazir dinı shyǵarmalarǵa ártúrli kózqaras bar. Saıasat kúrdelileý bolyp tur. Jas­tardy joldan taıdyrǵan túrli baǵyttar, aǵymdar tarap ketti. Átteń, kitap bolyp shyqsa, oqyrmandarǵa úlken paıdasyn tıgizer edi. Tek dıssertaııa deńgeıinde qaldy. Sonyń ózi barlyq kitaphanalarǵa tústi. Joǵary oqý oryndarynyń oqytýshylary men stýdentteri paıdalanady degen úmittemin.
- Kómeımen jyr aıtý óneri de negizinen Syr óńirinde saq­talypty. Baǵzy baqsylar­dyń aýyrǵan jandy emdeý tá­jirıbesine qoldanylǵan mý­zy­kanyń qazirgi damý barysy qalaı?
- IX-X ǵasyrda Syrdyń orta, tómengi aǵysynda Oǵyz memleketi qurylyp, 24 túrki taıpasy birikken eken. Olar­dyń arasynda qazaqtar da bar.
Ǵalymdardyń topshylaýy boıynsha, kómeımen aıtý dástúri osy dáýirde negizin qalady. Sol tusta Qorqyttyń ómir súrýi, qobyz dástúriniń paıda bolýy — kómeımen jyr aıtý dástúrin ómirge ákeldi. Týva, hakas, altaı halyqta­rynda bul úrdis týraly kóp­te­gen ańyz-áńgimeler bar. Biraq kómeımen oryndaý joǵary kásibı deńgeıde Syr boıynda ǵana damyǵany baıqalady. Óıtkeni ártúrli maqamdar bi­rin-biri múlde qaıtalamaıdy. Ma­qamdardyń mundaı kóp­túr­liligin basqa halyqtardan kóre almaısyz. Qaraqalpaq, ózbek, túrikmenniń baqsylaryn tyńdasańyz, bári bir saryn sııaqty. Qubylyp, aýysyp otyrmaıdy. Maqam jaǵynan biz basqalardan oq boıy ozyp turmyz. Bul ulttyń tanymyna, qanynyń tazalyǵyna, túısiktiń tereńdigi men oı-óreniń joǵarylyǵyna baılanysty dep oılaımyn.
- «Azııa halyqtaryndaǵy áıel jyraýlar» atty dıskińiz beıne taspasymen Amerıkada, nemis kompozıtory Rýdegar Opermanmen birigip shyǵarǵan jyr jınaǵyńyz Germanııada satylyp jatyr. Elimizde «Kóruǵly» atty tuńǵysh jyr taspańyzdyń shyqqanyn bilemiz. Biraq mýzykalyq dúkenderden shammen izdep, taba almadyq…
- «Kóruǵly» túrki tektes halyqtarǵa ortaq kóne jyr. Jyrdyń basty ereksheligi aýyz eki taralyp, atadan — balaǵa, ustazdan — shákirtke, oryndaýshydan — oryn­daýshyǵa jetken. Eń qyzyǵy, Syr boıynyń maqam-sazdaryn osy jyrdyń ón-boıynan tolyq taba alasyz. Sol sebepten, bar­lyq jyraý osy týyndyny óz qorjynyna qosýǵa ty­rysady. Jıenbaı jyraýdyń nusqasy boıynsha, meniń oryndaýymda jaryq kórgen bul taspa myń danamen shyqty. Ókinishke qaraı, halyqqa jetken joq, onyń mashaqaty kóp eken. Soǵan qaramastan, qaı óńirge barmaıyn, menen osy jyrdy jıi suraıdy. Arnaıy konert emes, basqa sharýalarmen bar­sam da halyq qoshemettep, ótinish bildiredi. Kózderine jas alyp, tyńdap otyrǵandardy baıqaımyn.
- Ózimizdi aıtpaǵanda, AQSh-qa barǵan saparyńyzda týra osy jaǵdaı qaıta­la­nypty…
- Boston qalasynda ejelgi grek ańyzymen qurylǵan «Gerakldyń balalary» degen qoıylymǵa qatystym. Ma­ǵynasy — el arasyndaǵy bereke-birliktiń buzylyp, arazdastyq pen bosqyn­shy­lyqtyń bas kóterýi týraly eken. Spektakl arasynda jurtty aýyzbirshilikke, ta­týlyqqa shaqyryp, mámile­­gerlik, ara aǵaıyndyq áńgime aıtý meniń mindetime kirdi. Tur­maǵambet, Omar syndy Syr súleılerinen qalǵan asyl sóz­derimiz sol týyndynyń ón boıyna saı bolyp shyqty.

Jınalǵandardyń áserin sóz­ben aıtyp jetkizý qıyn. Kóziniń jastary tyıyl­maı­tyn

. Tipti, bir kúni aýyryp, sahnaǵa shyqpaı qalyp edim, kó­rer­mender «Qoıy­lymnyń máni jyrda bolatyn. Ánshi qyz qaıda?» dep na­razylyq kór­setipti. Artynan baspasóz máslıhatyn ótkizip, mán-jaıdy túsindirýge týra keldi. Bul muhıttyń arǵy ja­ǵyn­da­ǵylardyń bizdiń óne­rimizge degen suranysynyń joǵary ekenin kórsetedi. Jaqynda Vashıngton qa­la­syndaǵy ýnıversıtetterdiń birinde ar­naıy shaqyrtýmen sheberlik dárister oqymaqpyn. Buıyrtsa, qazannyń ekisinde jol jú­remin. Onda qazaq óneriniń aptalyǵy ótpek.
London Olımpıadasynda sporttyq oıyndar aldynda «Mýzykalyq oıyndar» ótti. Alty qurlyqtyń ter­rı­torııasyn jasap qoıypty. Qazaqstannan qobyzshy Raýshan Orazbaeva ekeýmiz baryp, óner kórsettik. Jı­nalǵandarda esep bolmady, saıabaqtyń ishi lyq toldy. Arqamyz qozyp, armansyz terledik.
Jyr keshterin ótkizgen soń, osylaı uıymdastyrý kerek. Bizdegi konertterde jyrshy bes mınýt ishinde eshteńe aıtyp úlgermeıdi. Tolyqtaı ashylyp, boıyńdaǵy bardy bere almaıdy. Oǵan kem degende, on-on bes mınýt ýaqyt kerek. Tek bir terlep alǵannan keıin kósile shabady. Tele-radıo baǵdarlamalarynda da bir-eki ánmen shektelemiz. Qalǵany áńgime, óıtkeni ha­bardyń qurylymy solaı. Maǵan taǵy bir unamaıtyny, kez kelgen konert, baǵdar­lamany bezendirgende búgingi dáýirdiń jyrshylaryn ótken ǵasyrǵa bir-aq aparyp tas­taıdy. Zamanǵa saı bolýy kerek qoı, jyr kóne eken dep, sol baıaǵy beıittiń basyndaǵy tastardy sahnaǵa qoıýdyń ne qajettiligi bar?!
Dástúrdi bulaı nasıhattaý durys emes. Qazirgi zaman jyrshysyn óz dáýirimen baı­lanystyryp, jyrlatý kerek. Jasandy saqal jap­syryp, shashyn aǵartyp boıaýdyń túkke de qajeti joq.
- Osy zamanǵa saı bezen­dirilgen sizdiń keshińizdiń qa­shan kýágeri bolamyz?
- Týǵan jerim — Qyzy­l­ordada áli kúnge deıin bir kon­ert bergen emespin. Usy­nys jasap, shaqyryp-aq jatyr. Biraq soǵan sheteldik gas­trolderim, oqytýshylyq jumystarymnyń kestesi sáıkes kelmeı jatady. Alla buıyrtsa, aldaǵy ýaqytta elge sálem beretin oıym bar. Astanada da óner kórsetýdi armandaımyn. Almatyda da úlken keshim ótken emes. Konservatorııa zalynda ǵana shaǵyn esep berdim. Uıym­dastyrýshylar bar mindetti moıyndaryna alyp jatsa, qaıda shaqyrsa da barar edim.
- Qazaq Ulttyq kon­ser­vatorııasy Halyq áni kafe­d­rasynyń meńgerýshisi bolyp taǵaıyndalypsyz.
- Raqmet, meniń bul ju­mysqa kiriskenime kóp ýaqyt bola qoıǵan joq. Árıne, oryndaýshyǵa bul jumystar kishkene qolbaılaý bolyp, kedergisin tıgizedi eken. Qazir oqý júıesine ózgerister enip, kredıttik júıege aýysyp jatyrmyz. Soǵan baılanysty toltyratyn is-qaǵazdar óte kóp. Munyń syrtynda stý­dentter men oqytý­shylarmen jumys jasaý kerek. Biraq oryndaýshylyq óner men ustazdyq qyzmetti qatar alyp júrýge tyrysamyn.

---

Áńgimelesken
Qanshaıym BAIDÁÝLET