Halyqaralyq Túrki akademııasynyń uıymdastyrýymen Shyǵys Qazaqstan oblysy Qaton-Qaraǵaı aýdanyndaǵy Qaraqaba jazyǵynda úsh kúnge sozylǵan «Altaı – altyn besik» halyqaralyq ekspedıııasy óz jumysyn aıaqtady.
Ataqty Altaı tórinde ótken alqaly jıynǵa Ázerbaıjan, Qyrǵyzstan, Tatarstan, Túrkııa, Mońǵolııa, Qazaqstannyń belgili túrkitanýshy ǵalymdary, arheologııalyq ınstıtýttardyń basshylary men bir top sheteldik jáne jergilikti BAQ ókilderi qatysyp, semınar barysynda túrki álemine ortaq tarıhty birlesip zertteý týraly oılar aıtylǵanyn osyǵan deıin habarlaǵan bolatynbyz.
Altaıdyń qupııaǵa toly qoınaýy adamzat balasyn tańdandyrýmen keledi. Bul joly da Qaraqaba jazyǵynda qazaq arheologııasyna tyń jańalyqtar qosyldy. Arheolog, tarıh ǵylymdarynyń doktory Zeınolla Samashev myrzanyń aıtýynsha, bıylǵy qazba jumystarynyń kezinde buǵan deıin tabylmaǵan, kezdespegen jańa arheologııalyq ashylýlar boldy. Sonyń biri — jas balanyń múrdesi. «Bul tabylǵan qorym kóne túrki dáýirine tán. Shamamen 7-8 ǵasyrlarǵa keledi. Jerleý rásimi bylaı atqarylǵan: aldymen osyndaı kólemde shuńqyr qazyp, oǵan jylqyny qoıǵan. Bir jaq shetine laqat jasaǵan da, oǵan adamnyń ózin jerlegen. Onyń ústi jabyq turatyn bolǵan», – dep túsindirdi arheolog ǵalym. Bul tabylǵan múrde – jas balaniki ekenin aıtqan zertteýshi er bala, qulaǵynda eki syrǵasy bolǵanyn, ol syrǵalardyń kúmisten jasalǵanyn tilge tıek etti. Balanyń jasyn, túrin antropolog ǵalymdar qazirgi zamannyń ozyq zertteý ádisterine súıene otyryp anyqtaıtyn bolady. Buǵan deıingi qorǵandardy qazǵan kezde úlken, egde kisilerdiń tabylǵanyn eskersek, jas balany jerleý ǵurpy alǵash reti kezdesip otyr.
«Jáne bir baıqasańyzdar, balanyń aıaq jaǵynda kóldeneńinen sadaq jatyr. Sadaqtyń synyǵy tabylǵan, onysy – adam qoly ustaıtyn ortańǵy bóligi, serippe berý úshin súıekten jasalǵan eken. Jerleý rásiminde taǵy bir erekshelik bar: attyń basyn kesip alǵan da, ony sol jerden bir qabat, shamamen 60-70 sm joǵary – bólek shuńqyr jasap, úńgirlep qoıǵan. Qabirdiń bir shetinde jatqan buıym – ol attyń eriniń múıizden jasalǵan aıylbasy. Jalpy jerleý rásimi bizdiń ekspedıııanyń 2012-2013 jyldardaǵy qazǵan jumystaryndaǵy qorymdarmen salystyrǵanda kóbine sáıkes keledi, biraq ta munda jerlengen adam bala bolǵandyqtan birge qoıylatyn dúnıe-múlikteri azǵantaı. Attyń ózi balanyń jasyna sáıkes jas jylqy. Taı bolýy kerek, tańdap alyp qoıǵan. 9e7bc857020808c092634226b7743bec.jpg Arheologııalyq eskertkishterdi, onyń ishinde ásirese osyndaı qorǵandardy zerttegende ár túrli kategorııalardy zerttegen durys bolady. Óıtkeni sol qoǵamnyń áleýmettik erekshelikterin anyqtaýymyz kerek, dinı nanymyndaǵy ózgerister, uqsastyqtar degen sııaqty qundylyqtaryn bilý úshin tek altyn-kúmis qoıylǵan qorǵandardy zerttesek, onda bul birjaqty ǵana zertteý bolyp qalady. Aýqatty, baı qorǵandy da, kedeı jáne ortasha qorǵandy da, sodan keıin bulardyń qonystaryn tolyq, jan-jaqty zertteýimiz kerek», – dep táptishtep túsindirdi tanymal arheolog. Sonymen qatar bıylǵy qazba jumystarynyń nátıjesinde tabylǵan birqatar qundy buıymdar ekspedıııa músheleri men qonaqtarynyń aldynda alǵash ret tanystyrylyp jarııalandy. Zeınolla Samashev myrza túsindirip sıpattama bergen qundy eskertkishter, muralar: at ábzelderiniń bólikteri: júgen men quıysqan jáne aýyzdyqtyń qaldyqtary, ondaǵy sol zamannyń turmystyq ereksheligine saı ósimdik motıvindegi órnekterdi qoldaný keń kórinis tabýy anyqtalǵan.
«Sodan keıingi qundylyq – qylyshtardyń qynaby, onda tańbalanǵan attardyń, jylqylardyń sýretteri. Bul jerde tabylǵan dúnıe múliktiń bári búkil Eýrazııa keńistigi boıynsha myqty, aıqyn zoomorftyq (?) zattar bolyp eseptelinedi. Qylyshtar bul elde tabylǵanymen, dál osyndaı kúıde saqtalýy, sapaly bolýy sırek kezdesetin qubylys. Mundaǵy bir qylyshtyń ereksheligi sol, munyń saby sonaý Tynyq muhıtynda ǵana kezdesetin skat degen balyqtyń terisimen qaptalǵan. Qazaqstanda bul balyq kezdespeıdi, bul sol kezdegi órkenıettiń alystaǵy Tynyq muhıty jaǵalaýlarymen qarym-qatynasyn aıǵaqtaıdy. Bul qylyshtar basqa jaqtan kelgen joq, osy ózimizdiń Altaıdan tabylyp otyr», – dedi arheolog. Eshqandaı shirik belgileri joq, taza qalpyn qalǵan qoramsaqtyń sol kúıinshe saqtalýy belgili arheologtyń ózin tańdandyryp otyr. Qazaqtyń qasıetti jeri muǵjızaǵa toly ekenin eskersek te, adam balasyn tańdanbasyna qoımaıtyn tarıhı jádigerlerdiń qataryna osy tabylǵan qoramsaq pen sadaq qaldyǵy qosyldy. Ǵalymnyń aıtýynsha, «ortaǵasyrlyq túrkilerdiń sadaǵynyń bir bóligi ǵana saqtalyp jetti. Qurylymy óte kúrdeli, úsh-tórt qabat aǵashtan jasalǵan, balyq terisi oralǵan mundaı sıpattaǵy sadaqty daıyndaý úshin, keıbir ǵalymdardyń aıtýynsha, 1 jyldaı ýaqyt ketetin bolǵan. Bul sadaq kóp quramdy sadaq dep atalady. Sadaqtyń ustaıtyn tusy súıekten jasalyp, oǵan túrli japsyrmalar jabystyrylatyn bolǵan».
Bizdi álemge áıgilep otyrǵan osy Qaraqaba qorymdarynan osyǵan deıin 3 mýzykalyq aspap tabyldy. Bul – otandyq arheologııanyń kezekti bir belesi. Búkil Eýrazııa keńistiginde buǵan deıin osyndaı 3 mýzykalyq aspap tabylyp kórmepti. Mundaı jańalyqty álemge súıinshileı jarııalaıtyn ýaqyt týdy. Aıta keteıik, bul mýzykalyq aspap – qobyz osy halyqaralyq ekspedıııa barysynda alǵash ret jurtshylyqqa tanystyryldy. Bul eski aspapty qaıta qalpyna keltirgen, sheber Qanat Qazaqbaı.
Zańǵar KÁRIMHAN,
Derekkóz: http://e-history.kz/kz/publications/view/1326
© e-history.kz
