حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن شىعىس قازاقستان وبلىسى قاتون-قاراعاي اۋدانىنداعى قاراقابا جازىعىندا ءۇش كۇنگە سوزىلعان «التاي – التىن بەسىك» حالىقارالىق ەكسپەديتسياسى ءوز جۇمىسىن اياقتادى.
اتاقتى التاي تورىندە وتكەن القالى جيىنعا ازەربايجان، قىرعىزستان، تاتارستان، تۇركيا، موڭعوليا، قازاقستاننىڭ بەلگىلى تۇركىتانۋشى عالىمدارى، ارحەولوگيالىق ينستيتۋتتاردىڭ باسشىلارى مەن ءبىر توپ شەتەلدىك جانە جەرگىلىكتى باق وكىلدەرى قاتىسىپ، سەمينار بارىسىندا تۇركى الەمىنە ورتاق تاريحتى بىرلەسىپ زەرتتەۋ تۋرالى ويلار ايتىلعانىن وسىعان دەيىن حابارلاعان بولاتىنبىز.
التايدىڭ قۇپياعا تولى قويناۋى ادامزات بالاسىن تاڭداندىرۋمەن كەلەدى. بۇل جولى دا قاراقابا جازىعىندا قازاق ارحەولوگياسىنا تىڭ جاڭالىقتار قوسىلدى. ارحەولوگ، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى زەينوللا ساماشەۆ مىرزانىڭ ايتۋىنشا، بيىلعى قازبا جۇمىستارىنىڭ كەزىندە بۇعان دەيىن تابىلماعان، كەزدەسپەگەن جاڭا ارحەولوگيالىق اشىلۋلار بولدى. سونىڭ ءبىرى — جاس بالانىڭ مۇردەسى. «بۇل تابىلعان قورىم كونە تۇركى داۋىرىنە ءتان. شامامەن 7-8 عاسىرلارعا كەلەدى. جەرلەۋ ءراسىمى بىلاي اتقارىلعان: الدىمەن وسىنداي كولەمدە شۇڭقىر قازىپ، وعان جىلقىنى قويعان. ءبىر جاق شەتىنە لاقات جاساعان دا، وعان ادامنىڭ ءوزىن جەرلەگەن. ونىڭ ءۇستى جابىق تۇراتىن بولعان»، – دەپ ءتۇسىندىردى ارحەولوگ عالىم. بۇل تابىلعان مۇردە – جاس بالانىكى ەكەنىن ايتقان زەرتتەۋشى ەر بالا، قۇلاعىندا ەكى سىرعاسى بولعانىن، ول سىرعالاردىڭ كۇمىستەن جاسالعانىن تىلگە تيەك ەتتى. بالانىڭ جاسىن، ءتۇرىن انتروپولوگ عالىمدار قازىرگى زاماننىڭ وزىق زەرتتەۋ ادىستەرىنە سۇيەنە وتىرىپ انىقتايتىن بولادى. بۇعان دەيىنگى قورعانداردى قازعان كەزدە ۇلكەن، ەگدە كىسىلەردىڭ تابىلعانىن ەسكەرسەك، جاس بالانى جەرلەۋ عۇرپى العاش رەتى كەزدەسىپ وتىر.
«جانە ءبىر بايقاساڭىزدار، بالانىڭ اياق جاعىندا كولدەنەڭىنەن ساداق جاتىر. ساداقتىڭ سىنىعى تابىلعان، ونىسى – ادام قولى ۇستايتىن ورتاڭعى بولىگى، سەرىپپە بەرۋ ءۇشىن سۇيەكتەن جاسالعان ەكەن. جەرلەۋ راسىمىندە تاعى ءبىر ەرەكشەلىك بار: اتتىڭ باسىن كەسىپ العان دا، ونى سول جەردەن ءبىر قابات، شامامەن 60-70 سم جوعارى – بولەك شۇڭقىر جاساپ، ۇڭگىرلەپ قويعان. قابىردىڭ ءبىر شەتىندە جاتقان بۇيىم – ول اتتىڭ ەرىنىڭ مۇيىزدەن جاسالعان ايىلباسى. جالپى جەرلەۋ ءراسىمى ءبىزدىڭ ەكسپەديتسيانىڭ 2012-2013 جىلدارداعى قازعان جۇمىستارىنداعى قورىمدارمەن سالىستىرعاندا كوبىنە سايكەس كەلەدى، بىراق تا مۇندا جەرلەنگەن ادام بالا بولعاندىقتان بىرگە قويىلاتىن دۇنيە-مۇلىكتەرى ازعانتاي. اتتىڭ ءوزى بالانىڭ جاسىنا سايكەس جاس جىلقى. تاي بولۋى كەرەك، تاڭداپ الىپ قويعان. 9e7bc857020808c092634226b7743bec.jpg ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەردى، ونىڭ ىشىندە اسىرەسە وسىنداي قورعانداردى زەرتتەگەندە ءار ءتۇرلى كاتەگوريالاردى زەرتتەگەن دۇرىس بولادى. ويتكەنى سول قوعامنىڭ الەۋمەتتىك ەرەكشەلىكتەرىن انىقتاۋىمىز كەرەك، ءدىني نانىمىنداعى وزگەرىستەر، ۇقساستىقتار دەگەن سياقتى قۇندىلىقتارىن ءبىلۋ ءۇشىن تەك التىن-كۇمىس قويىلعان قورعانداردى زەرتتەسەك، وندا بۇل بىرجاقتى عانا زەرتتەۋ بولىپ قالادى. اۋقاتتى، باي قورعاندى دا، كەدەي جانە ورتاشا قورعاندى دا، سودان كەيىن بۇلاردىڭ قونىستارىن تولىق، جان-جاقتى زەرتتەۋىمىز كەرەك»، – دەپ تاپتىشتەپ ءتۇسىندىردى تانىمال ارحەولوگ. سونىمەن قاتار بيىلعى قازبا جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە تابىلعان بىرقاتار قۇندى بۇيىمدار ەكسپەديتسيا مۇشەلەرى مەن قوناقتارىنىڭ الدىندا العاش رەت تانىستىرىلىپ جاريالاندى. زەينوللا ساماشەۆ مىرزا ءتۇسىندىرىپ سيپاتتاما بەرگەن قۇندى ەسكەرتكىشتەر، مۇرالار: ات ابزەلدەرىنىڭ بولىكتەرى: جۇگەن مەن قۇيىسقان جانە اۋىزدىقتىڭ قالدىقتارى، ونداعى سول زاماننىڭ تۇرمىستىق ەرەكشەلىگىنە ساي وسىمدىك موتيۆىندەگى ورنەكتەردى قولدانۋ كەڭ كورىنىس تابۋى انىقتالعان.
«سودان كەيىنگى قۇندىلىق – قىلىشتاردىڭ قىنابى، وندا تاڭبالانعان اتتاردىڭ، جىلقىلاردىڭ سۋرەتتەرى. بۇل جەردە تابىلعان دۇنيە مۇلىكتىڭ ءبارى بۇكىل ەۋرازيا كەڭىستىگى بويىنشا مىقتى، ايقىن زوومورفتىق (؟) زاتتار بولىپ ەسەپتەلىنەدى. قىلىشتار بۇل ەلدە تابىلعانىمەن، ءدال وسىنداي كۇيدە ساقتالۋى، ساپالى بولۋى سيرەك كەزدەسەتىن قۇبىلىس. مۇنداعى ءبىر قىلىشتىڭ ەرەكشەلىگى سول، مۇنىڭ سابى سوناۋ تىنىق مۇحيتىندا عانا كەزدەسەتىن سكات دەگەن بالىقتىڭ تەرىسىمەن قاپتالعان. قازاقستاندا بۇل بالىق كەزدەسپەيدى، بۇل سول كەزدەگى وركەنيەتتىڭ الىستاعى تىنىق مۇحيتى جاعالاۋلارىمەن قارىم-قاتىناسىن ايعاقتايدى. بۇل قىلىشتار باسقا جاقتان كەلگەن جوق، وسى ءوزىمىزدىڭ التايدان تابىلىپ وتىر»، – دەدى ارحەولوگ. ەشقانداي شىرىك بەلگىلەرى جوق، تازا قالپىن قالعان قورامساقتىڭ سول كۇيىنشە ساقتالۋى بەلگىلى ارحەولوگتىڭ ءوزىن تاڭداندىرىپ وتىر. قازاقتىڭ قاسيەتتى جەرى مۇعجيزاعا تولى ەكەنىن ەسكەرسەك تە، ادام بالاسىن تاڭدانباسىنا قويمايتىن تاريحي جادىگەرلەردىڭ قاتارىنا وسى تابىلعان قورامساق پەن ساداق قالدىعى قوسىلدى. عالىمنىڭ ايتۋىنشا، «ورتاعاسىرلىق تۇركىلەردىڭ ساداعىنىڭ ءبىر بولىگى عانا ساقتالىپ جەتتى. قۇرىلىمى وتە كۇردەلى، ءۇش-ءتورت قابات اعاشتان جاسالعان، بالىق تەرىسى ورالعان مۇنداي سيپاتتاعى ساداقتى دايىنداۋ ءۇشىن، كەيبىر عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، 1 جىلداي ۋاقىت كەتەتىن بولعان. بۇل ساداق كوپ قۇرامدى ساداق دەپ اتالادى. ساداقتىڭ ۇستايتىن تۇسى سۇيەكتەن جاسالىپ، وعان ءتۇرلى جاپسىرمالار جابىستىرىلاتىن بولعان».
ءبىزدى الەمگە ايگىلەپ وتىرعان وسى قاراقابا قورىمدارىنان وسىعان دەيىن 3 مۋزىكالىق اسپاپ تابىلدى. بۇل – وتاندىق ارحەولوگيانىڭ كەزەكتى ءبىر بەلەسى. بۇكىل ەۋرازيا كەڭىستىگىندە بۇعان دەيىن وسىنداي 3 مۋزىكالىق اسپاپ تابىلىپ كورمەپتى. مۇنداي جاڭالىقتى الەمگە سۇيىنشىلەي جاريالايتىن ۋاقىت تۋدى. ايتا كەتەيىك، بۇل مۋزىكالىق اسپاپ – قوبىز وسى حالىقارالىق ەكسپەديتسيا بارىسىندا العاش رەت جۇرتشىلىققا تانىستىرىلدى. بۇل ەسكى اسپاپتى قايتا قالپىنا كەلتىرگەن، شەبەر قانات قازاقباي.
زاڭعار كارىمحان،
دەرەككوز: http://e-history.kz/kz/publications/view/1326
© e-history.kz
