Halyqaralyq sarapşylardyŋ paiymynşa, Qytaidan şyqqan koronavirus älemdık ekonomikalyq daǧdarystyŋ elesın qaita jandandyrdy. Qazır Qytai zauyttaryndaǧy jūmysşylarǧa karantin jariialanǧan. Būǧan qatysty halyqaralyq sarapşylar «virus Qytaida 400-den astam adamnyŋ ömırın qidy. Eger infeksiia jahandyq pandemiiaǧa ūlassa, ol älemdık ekonomikaǧa 2008-2009 jyldardaǧy daǧdaryspen salystyrylatyndai qauıp tönıdıredı» dep otyr.
Būl rette bügın Moodys halyqaralyq reiting agenttıgınıŋ aǧa ekonomisı Djon Lonski: «Koronavirustyq pandemiia - būl düniejüzılık qarjy daǧdarysy men 2008-2009 jyldardaǧy ūly resessiiany tudyruy mümkın» degen boljam aitty.
«2002-2003 jyldary SARS dep atalatyn virustyŋ örşuı Qytaida bastalyp, 25 elge taraldy. Osy virustan 800 adam qaitys boldy. Bıraq ol jyldary qytailyq jalpy önımnıŋ mölşerı jylyna 1,7 trln dollardan aspady. Al qazır onyŋ ekonomikasy 9 ese ülken - 15 trln dollar, al onyŋ älemdık JIÖ-degı ülesı 4 paiyzdan 17 paiyzǧa deiın östı. Älemdık JIÖ-de 17 paiyz ülesı bar Qytaidyŋ şaiqaluy kez kelgen eldı oilantuy tiıs»,-deidı Djon Loksi.
Al endı būǧan qatysty bız otandyq mamandarmen pıkırlesıp kördık. Mamandardyŋ paiymynşa, rasymen de Qytai tüşkırse, älem ekonomikasyna suyq tiedı. Būl rette qazaqstandyq ǧalymdarmen pıkırleskenbız. Ekonomika ǧylymynyŋ doktory, professor Jaŋabai Aldabergenov: «Daǧdarystyŋ elesı qazır investorlardy qorqytyp otyr. Aldaǧy uaqytta mūnai, metalldar, obligasiialar men altyn baǧasy tüse bastauy mümkın. Qazır mūnai baǧasy barrelıne 54,21 dollarǧa deiın tömendedı. Būl soŋǧy 12 aidaǧy eŋ tömengı körsetkış. Koronavirustyq ındet aiasynda Qytaida janarmaiǧa degen sūranys tömendedı. Qytaida mūnai tūtynu täulıgıne 3 mln barrelge nemese 20 paiyzǧa azaiyp kettı. Sebebı qazır virusqa bailanysty Qytaida bırşama öndırıs oryndary jūmysyn toqtatyp tūr. Önerkäsıpte qoldanylatyn mys, nikel, aliuminii kölemı de virus şyqqan keiın ortaşa eseppen 7 paiyzǧa tömendedı. Al būl älemdı alaŋdatpai qoimaidy. Irı investorlardyŋ köŋıl küiı būzylyp otyr. Sondyqtan mūnyŋ arty rasymen de qarjy daǧdarysyna ūlasyp ketuı yqtimal»,- dedı.
«Al tıkelei naqty Qazaqstanǧa qandai äserı bar» degen saualymyzǧa mamandar bırınşı sauda-sattyq salasyna qatty äserı bar ekenın jıpke tızdı.
Derekterge jügınsek, 2019 jyly körşı elge jıberılgen eksport kölemı 7,2 mlrd dollarǧa jetse bızdıŋ elge Qytaidan kelgen import 5,6 mlrd dollar boldy. Qazaqstanǧa Qytaidan negızınen elektronika, kiım-keşek, mata jäne jemıs-jidek äkelınedı.
«Barometr» taldau-saraptau ortalyǧynyŋ qarjygerı Arman Musinnıŋ aituynşa, eger aqpan aiynyŋ ortasyna deiın şekara aşylmasa, onda Qazaqstandaǧy sauda salasy daǧdarysqa ūşyraidy. Sebebı Qazaqstanǧa keletın tūtynu zattarynan bastap, kiım-keşek, elektronika jabdyqtary taǧy basqa qajettılıkterdıŋ 80 paiyzy Qytai elınen jetkızıledı.
«Būl arada bırınşı Qazaqstannyŋ Qytaiǧa negızgı eksport bölımderı 53% — şikı mūnaiönımderı,8% — jez, hrom, ken men temır qosylymy,56% metaldan būiymdar (je zdı sym, katodtar, sink, ferrohrom, qūryş nesie),11% -janarmai,8% — uran, 14% — terı taǧy basqa köptegen dünieler jetkızıledı. Al Qytaidan bızge 23% — mūnai-gaz qūbyrlary,3% — qazba jürgızgış maşina men basqada būrǧylauşy, 1,6% — kömırden koks pen jartylai koks,1,6% — qara metaldan basqada metallkonstruksiialar, kiım-keşekter, kökönıster, elektronika tauarlary keledı. Aldaǧy uaqytta Qytaidan tauar tasityn jekelegen saudagerlerge qiyn bolady. Olar qazırdıŋ özınde tauar ala almai otyrǧandaryn aityp alaŋdap otyr. Qytai-Qazaqstan şekarasynyŋ uaqytşa jabyluy būl tek bızdı ǧana emes, bırqatar TMD elderın de alaŋdatyp otyr. Resei, Ukraina, Özbekstan, Äzırbaijan taǧy bıraz elder keibır Qytai tauarlaryn Qazaqstan arqyly jetkızedı. Naqty tarazylap körsek, būl tek bızge ǧana emes älemdık ekonomikaǧa salqynyn tigızetın qūbylys»,-dedı qarjyger Arman Musin.
Sondai-aq mamannyŋ paiymynşa, būl epidemiia, Qazaqstan-Qytai arasynda tranzittık tasymaldaudyŋ toqtap qaluyna da yqpal etuı mümkın. Osydan baryp elımızge keletın turisterdıŋ aǧymy da tömendep, būl salada da tüsım azaia tüsedı. Şekteu qoiylǧandyqtan «temırjol, äuejoly tasymaly da qazırdıŋ özınde şyǧynǧa ūşyryp jatyr» deidı maman.
Qarlyǧaş ZARYQQANQYZY
«Adyrna» portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
