Halyqaralyq sarapshylardyń paıymynsha, Qytaıdan shyqqan koronavırýs álemdik ekonomıkalyq daǵdarystyń elesin qaıta jandandyrdy. Qazir Qytaı zaýyttaryndaǵy jumysshylarǵa karantın jarııalanǵan. Buǵan qatysty halyqaralyq sarapshylar «vırýs Qytaıda 400-den astam adamnyń ómirin qıdy. Eger ınfekııa jahandyq pandemııaǵa ulassa, ol álemdik ekonomıkaǵa 2008-2009 jyldardaǵy daǵdaryspen salystyrylatyndaı qaýip tónidiredi» dep otyr.
Bul rette búgin Moodys halyqaralyq reıtıng agenttiginiń aǵa ekonomısi Djon Lonskı: «Koronavırýstyq pandemııa - bul dúnıejúzilik qarjy daǵdarysy men 2008-2009 jyldardaǵy uly reessııany týdyrýy múmkin» degen boljam aıtty.
«2002-2003 jyldary SARS dep atalatyn vırýstyń órshýi Qytaıda bastalyp, 25 elge taraldy. Osy vırýstan 800 adam qaıtys boldy. Biraq ol jyldary qytaılyq jalpy ónimniń mólsheri jylyna 1,7 trln dollardan aspady. Al qazir onyń ekonomıkasy 9 ese úlken - 15 trln dollar, al onyń álemdik JIÓ-degi úlesi 4 paıyzdan 17 paıyzǵa deıin ósti. Álemdik JIÓ-de 17 paıyz úlesi bar Qytaıdyń shaıqalýy kez kelgen eldi oılantýy tıis»,-deıdi Djon Loksı.
Al endi buǵan qatysty biz otandyq mamandarmen pikirlesip kórdik. Mamandardyń paıymynsha, rasymen de Qytaı túshkirse, álem ekonomıkasyna sýyq tıedi. Bul rette qazaqstandyq ǵalymdarmen pikirleskenbiz. Ekonomıka ǵylymynyń doktory, professor Jańabaı Aldabergenov: «Daǵdarystyń elesi qazir ınvestorlardy qorqytyp otyr. Aldaǵy ýaqytta munaı, metalldar, oblıgaııalar men altyn baǵasy túse bastaýy múmkin. Qazir munaı baǵasy barreline 54,21 dollarǵa deıin tómendedi. Bul sońǵy 12 aıdaǵy eń tómengi kórsetkish. Koronavırýstyq indet aıasynda Qytaıda janarmaıǵa degen suranys tómendedi. Qytaıda munaı tutyný táýligine 3 mln barrelge nemese 20 paıyzǵa azaıyp ketti. Sebebi qazir vırýsqa baılanysty Qytaıda birshama óndiris oryndary jumysyn toqtatyp tur. Ónerkásipte qoldanylatyn mys, nıkel, alıýmınıı kólemi de vırýs shyqqan keıin ortasha eseppen 7 paıyzǵa tómendedi. Al bul álemdi alańdatpaı qoımaıdy. Iri ınvestorlardyń kóńil kúıi buzylyp otyr. Sondyqtan munyń arty rasymen de qarjy daǵdarysyna ulasyp ketýi yqtımal»,- dedi.
«Al tikeleı naqty Qazaqstanǵa qandaı áseri bar» degen saýalymyzǵa mamandar birinshi saýda-sattyq salasyna qatty áseri bar ekenin jipke tizdi.
Derekterge júginsek, 2019 jyly kórshi elge jiberilgen eksport kólemi 7,2 mlrd dollarǵa jetse bizdiń elge Qytaıdan kelgen ımport 5,6 mlrd dollar boldy. Qazaqstanǵa Qytaıdan negizinen elektronıka, kıim-keshek, mata jáne jemis-jıdek ákelinedi.
«Barometr» taldaý-saraptaý ortalyǵynyń qarjygeri Arman Mýsınniń aıtýynsha, eger aqpan aıynyń ortasyna deıin shekara ashylmasa, onda Qazaqstandaǵy saýda salasy daǵdarysqa ushyraıdy. Sebebi Qazaqstanǵa keletin tutyný zattarynan bastap, kıim-keshek, elektronıka jabdyqtary taǵy basqa qajettilikterdiń 80 paıyzy Qytaı elinen jetkiziledi.
«Bul arada birinshi Qazaqstannyń Qytaıǵa negizgi eksport bólimderi 53% — shıki munaıónimderi,8% — jez, hrom, ken men temir qosylymy,56% metaldan buıymdar (je zdi sym, katodtar, ınk, ferrohrom, qurysh nesıe),11% -janarmaı,8% — ýran, 14% — teri taǵy basqa kóptegen dúnıeler jetkiziledi. Al Qytaıdan bizge 23% — munaı-gaz qubyrlary,3% — qazba júrgizgish mashına men basqada burǵylaýshy, 1,6% — kómirden koks pen jartylaı koks,1,6% — qara metaldan basqada metallkonstrýkııalar, kıim-keshekter, kókónister, elektronıka taýarlary keledi. Aldaǵy ýaqytta Qytaıdan taýar tasıtyn jekelegen saýdagerlerge qıyn bolady. Olar qazirdiń ózinde taýar ala almaı otyrǵandaryn aıtyp alańdap otyr. Qytaı-Qazaqstan shekarasynyń ýaqytsha jabylýy bul tek bizdi ǵana emes, birqatar TMD elderin de alańdatyp otyr. Reseı, Ýkraına, Ózbekstan, Ázirbaıjan taǵy biraz elder keıbir Qytaı taýarlaryn Qazaqstan arqyly jetkizedi. Naqty tarazylap kórsek, bul tek bizge ǵana emes álemdik ekonomıkaǵa salqynyn tıgizetin qubylys»,-dedi qarjyger Arman Mýsın.
Sondaı-aq mamannyń paıymynsha, bul epıdemııa, Qazaqstan-Qytaı arasynda tranzıttik tasymaldaýdyń toqtap qalýyna da yqpal etýi múmkin. Osydan baryp elimizge keletin týrısterdiń aǵymy da tómendep, bul salada da túsim azaıa túsedi. Shekteý qoıylǵandyqtan «temirjol, áýejoly tasymaly da qazirdiń ózinde shyǵynǵa ushyryp jatyr» deıdi maman.
Qarlyǵash ZARYQQANQYZY
«Adyrna» portaly
