Amerıkalyq sarapshylar Reseı men Qytaıdyń Ortalyq Azııadaǵy yqpaly jáne batys elderiniń osy aımaqqa nazary jaıynda oılaryn ortaǵa saldy.
Sońǵy jyldary AQSh pen batys elderindegi Ortalyq Azııa boıynsha sarapshylar Reseıdiń Ortalyq Azııadaǵy ımperııalyq múddeleriniń qaqtyǵysy jáne osy aımaqqa baǵyttalǵan Qytaıdyń jahandyq ekonomıkalyq jáne saıası ekspansııasy týraly birneshe ret boljam bildirgen.
Shynynda, Máskeý men Beıjiń arasyndaǵy elderge yqpal etý salalary boıynsha, ásirese ekonomıkalyq salada uzaq ýaqyttan beri baıqalyp kele jatqan kelispeýshilikter eleýli pikirtalastarǵa alyp kelip, kúrdeli qaqtyǵystarǵa ulasýy múmkin edi. Alaıda osy ýaqytqa deıin eki el de bul shıelenistiń olardyń arasyndaǵy mańyzdy qarym-qatynastarǵa nuqsan keltirmeýin qamtamasyz etýge tyrysty.
Sonymen qatar, Qytaı da, Reseı de Ortalyq Azııany ózderiniń balamaly álemdik tártip qurýǵa baǵyttalǵan aýqymdy áreketteriniń «negizi» retinde qarastyrady.
Jańa amerıkalyq qaýipsizdik ortalyǵynyń (CNAS) sarapshylary Máskeý men Beıjińniń aımaq elderine qatysty qarama-qaıshy josparlaryn eskere otyryp, Reseı-Qytaı qarym-qatynastarynyń bolashaqta qalaı damıtynyn talqylady.
SALQYNDYQQA SEBEP BOLǴAN JYLÝ ORTALYQTARY
Jańa amerıkalyq qaýipsizdik ortalyǵy uıymdastyrǵan pikirtalasqa shaqyrylǵan Ortalyq Azııanyń ártúrli elderindegi AQSh elshilikterinde alty jyl, sondaı-aq Memlekettik departamenttiń ortalyq apparatynda da sonsha ýaqyt jumys istegen AQSh memlekettik hatshysynyń kómekshisi Donald Lý reseılik jáne qytaılyq dıplomattardyń bir-birine dostyq qarym-qatynas kórsetkenimen, osy jyldar ishinde olardyń arasynda az ǵana yntymaqtastyq jáne kóp básekelestik bolǵanyn atap ótti.
Memlekettik hatshynyń kómekshisi mysal retinde Qyrǵyzstandaǵy energetıkalyq kásiporyndy jańǵyrtý jobasy úshin bolǵan qytaılyq jáne reseılik eki kompanııa arasyndaǵy básekelestikti aıtyp berdi. Bul kásiporyn eldiń jylý berýin qamtamasyz etetin mańyzdy tehnologııalyq ortalyq bolyp tabylady.
Donald Lý bul oqıǵada keńes dáýirinen beri Qyrǵyzstandaǵy elektr jylý ortalyqtaryn (EJO) paıdalaný tájirıbesi bar reseılik «Inter RAO» kompanııasy men joba úshin talasqa túskenge deıin tanymal bolmaǵan qytaılyq TBEA kompanııasy arasyndaǵy básekelestik týraly sóz qozǵady.
Bul jaǵdaıdy ol «jaǵymsyz jáne las» dep atady. Qytaılyqtar óz jobalaryn «qysymmen ótkizip jibergen». «Inter RAO» $518 mıllıondyq usynys jasaǵan bolsa, TBEA $390 mıllıondyq usynys pen baǵany tómendetý múmkindigin usynǵan. Sonymen birge, TBEA jabdyqtardy Qytaıdan satyp alyp, jobanyń qosalqy merdigerlerin ózi tańdady. Bul Qyrǵyzstanda narazylyq týdyrdy. TBEA qytaı kompanııasy Qyrǵyzstan halqyna $2 mıllıon kólemindegi grant qarajatyna eki mektep salýǵa ýáde bergen. Alaıda Qyrǵyzstan úkimeti bul aqshanyń tek bir mektepke jetetinin aıtqan. 2017 jyly mektep paıdalanýǵa berilgennen keıin, qurylys barysynda qarjy jymqyrý faktilerine baılanysty Qyrǵyzstan prokýratýrasy is qozǵady.
2017 jyly Bishkek EJO-syn jańǵyrtý jumystary aıaqtaldy. Jobanyń quny Qyrǵyzstan úshin $386 mıllıonǵa tústi. Jańǵyrtý úshin nesıe qytaılyq memlekettik «Eksımbank» tarapynan bólindi. Paıyzdarymen qosa eseptegende, Qyrǵyzstan Qytaıǵa shamamen $500 mıllıon qaıtarýǵa mindetti.
«Eger siz sońǵy bes-alty jylda Qyrǵyz Respýblıkasynda, onyń astanasynda bolǵan bolsańyz, bul álemdegi eń lastanǵan jerlerdiń biri ekenin bilesiz. Qysta EJO ǵımarattardy jylytý úshin tútin shyǵarǵanda, siz aýyzǵa jaǵymsyz dám keletinin sezesiz. 2018 jyly qystyń qaq ortasynda, aıazdy kezeńde, EJO jumysyn toqtatyp, bir mıllıon adamdy qarańǵylyqta jáne sýyqta qaldyrdy. Bul jaǵdaı qoǵamda úlken rezonans týdyrdy. Kóptegen adam, sonyń ishinde burynǵy premer-mınıstr sybaılas jemqorlyq úshin túrmege qamaldy. Ol kezde elde 25 000 qytaı jumysshysy bolǵan. Sol sebepti Qyrǵyzstandaǵy narazylyqtar Qytaıdyń yqpalyna qarsy baǵyttaldy.
«Sizder bizdiń qyzdarǵa úılenip jatyrsyzdar, jumys oryndarymyzdy tartyp aldyńyzdar, ekonomıkalyq yqpaldaryńyzben elimizge enip jatyrsyzdar, úılerińizge qaıtyńyzdar!», - dep aıqaılaǵan narazylyq bildirýshiler.
Bul jaǵdaıdy ıgere almaǵandyqtan, Qytaı elshisi qyzmetinen aıyryldy.
2020 jyly bılikke jańa basshy kelgen kezde qytaı kásiporyndary órtenip ketti. Mys jáne altyn ken oryndary tonaldy. Jergilikti turǵyndar qytaı jumysshylaryn taspen atqylap, qyryqqa jýyq adam aýrýhanaǵa tústi. Bir qyzyǵy basqa eshbir sheteldik kompanııa, ásirese reseılik kompanııalar, zardap shekpegen.
ODAQTASTYQQA MÁJBÚRLIK
Jańa amerıkalyq qaýipsizdik ortalyǵynyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri Andrea Kendall-Teılor Reseı men Qytaı álemniń ártúrli aımaqtaryndaǵy qaqtyǵystarǵa baılanysty «odaqtas retinde áreket etýge májbúr» ekenin atap ótti. Onyń aıtýynsha, Máskeý eń aldymen Pekınniń sózine qulaq asýǵa májbúr, óıtkeni soǵys jaǵdaıynda oǵan Qytaıdyń kómegi qajet. Ortalyq Azııa da Reseıdiń Ýkraınaǵa basyp kirýinen keıin úlken mańyzǵa ıe boldy.
«Reseıge bul aımaqtaǵy ústemdigin saqtaý óte mańyzdy «Qazir ol ózin osy jańa halyqaralyq tártiptiń negizgi polıýsi retinde bekitý úshin bar kúshin salýda, óıtkeni onyń oıynsha, bul tártipti ol ózi qalyptastyryp jatyr. Álemdik derjava bolý úshin eń aldymen aımaqtyq derjava bolý kerek», - dep túsindirdi sarapshy.
Kendall-Teılordiń pikirinshe, eger Reseıdiń yqpaly Ortalyq Azııada, Kavkazda jáne onyń dástúrli áser etý aımaqtarynda álsirese, olar Máskeýden alshaqtaı bastaıdy. Bul jaǵdaıda Reseı naryqtardy, jumys kúshin jáne ońtústik shekaralaryndaǵy qaýipsizdigin joǵaltady.
Jańa amerıkalyq qaýipsizdik ortalyǵynyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri jáne Úndi-Tynyq muhıty baǵdarlamasynyń dırektory Lıza Kertıs Ortalyq Azııa aımaǵy Qytaıdyń «Bir beldeý – bir jol» bastamasynyń mańyzdy bóligi ekenin eske saldy. Kertıstiń derekteri boıynsha, Qytaı men Ortalyq Azııa elderi arasyndaǵy saýda kólemi $90 mıllıardqa jetken.
«Qytaı aımaqtyń eń iri saýda seriktesi retinde Reseıden áldeqaıda ozyp ketti. Ortalyq Azııadaǵy Qytaıdyń energetıkalyq jobalarynyń quny qazir $63 mıllıardtan asyp otyr. Qytaı bul aımaqty óziniń uzaq merzimdi energetıkalyq qajettilikteriniń jetkizýshisi retinde qarastyrady. Qytaıǵa ımporttalatyn gazdyń 70%-y Túrikmenstannan keledi. Al Reseıge qatysty aımaq elderde Ýkraınadaǵy soǵysqa baılanysty kúmán kúsheıip jatyr», – dedi sarapshy.
Kertıstiń pikirinshe, Reseı áskerı turǵyda aımaqtaǵy yqpalyn áli de saqtap keledi. Mysaly, Tájikstanda 7000 sarbazy bar. Alaıda Qytaı óz qaýipsizdik tujyrymdamasyn belsendi júzege asyrýda. Ol Tájikstan men Aýǵanstan shekarasynda áskerı baza ashty jáne ekinshisin qurýdy josparlap otyr.
«Terrorızm máseleleri bul proesti odan ári jedeldetedi. “IGIL-Horasan” Máskeýdegi Krokýs-Sıtı konert zalyna jáne Irandaǵy qańtardaǵy shabýyldarǵa jaýapkershilikti óz moınyna aldy. Bul Qytaıdyń aımaqtaǵy qaýipsizdik salasyndaǵy yqpalyn kúsheıtýi múmkin. Sonymen qatar, Qytaıdyń maqsattaryn júzege asyratyn Shanhaı yntymaqtastyq uıymy (ShYU) AQSh-tyń ǵalamdyq yqpalyn tómendetýde ról oınaıdy. ShYU-nyń aýqymy keńeıip jatyr. Oǵan Úndistan, Túrkııa, Egıpet, Kýveıt jáne BAÁ qosyldy. Reseı ShYU-ny «birpolıarly álemdi qalamaıtyn elderdi biriktiretin alań» retinde qoldaıdy. Alaıda Máskeý bul máselede Qytaıdyń aılakerligin jetkilikti deńgeıde baǵalamaıdy», – dep tolyqtyrdy zertteýshi.
AQSh memlekettik hatshysynyń kómekshisi Donald Lý «Reseıdiń Ýkraınaǵa basyp kirýi aımaqtaǵy jaǵdaıǵa qalaı áser etti?» degen suraqqa jaýap berý úshin Ortalyq Azııany biryńǵaı pikirler jıyntyǵy retinde qarastyrmaýǵa keńes berdi.
«Munda munaı men gaz baılyǵyna baılanysty ózin senimdi sezinetin Qazaqstan bar. Batysqa beıim Ózbekstan bar. Tabıǵı gazdyń kóp bóligin Qytaıǵa eksporttaı otyryp, aımaqtaǵy kúshterdiń tepe-teńdigin saqtaýǵa tyrysatyn Túrkııamen, Eýropamen, Reseımen, Qytaımen, tipti AQSh-pen qarym-qatynastar ornatyp otyrǵan beıtarap Túrikmenstan bar. Reseı men Qytaı arasyndaǵy básekelestik eń kóp baıqalatyn elder – Tájikstan men Qyrǵyzstan. Bul elder maýsymdyq jumysshylardyń aqsha aýdarymdaryna baılanysty Máskeýge qatty táýeldi. Sondaı-aq qaýipsizdik turǵysynan da Reseıge táýeldi. Óıtkeni eki elde de Reseıdiń áskerı bazalary ornalasqan. Sonymen qatar, eki eldiń de syrtqy qaryzynyń jartysyna jýyǵy Qytaıdyń Eksım bankiniń úlesinde. Sońǵy 15 jylda alǵan nesıelerin olar eshqashan qaıtara almaıtyndaı kórinedi. Biraq Qytaı olarǵa kóbirek aqsha usynýda. Bul elder, bálkim, Eýropa men AQSh-qa úmitpen qaraıtyn shyǵar», – dep túsindirdi Donald Lý.
Andrea Kendall-Teılor Máskeý Qytaıdyń qaýipsizdik keńistigine enýine jol bergisi kelmeıtinin, biraq Ýkraınadaǵy soǵys jalǵasyp jatqandyqtan onyń basqa amaly joq ekenin aıtty.
«Ortalyq Azııa elderi óz qajettilikteri úshin qarýdy basqa jaqtan ala almaıtyndyqtan, Qytaı men Túrkııaǵa júginýge májbúr. Bul Máskeýge unamaıdy. Biraq Kreml Ýkraınadaǵy soǵys jalǵasyp jatqanda buǵan tózýge májbúr bolady. Sonymen qatar, Ortalyq Azııada qaýipsizdikti qamtamasyz etý, tipti muny tolyqtaı Qytaı qolǵa alsa da, Reseıdiń múddesine saı keledi. Sondyqtan Pekın men Máskeýdiń aımaqta yntymaqtasýyna myqty sebepter bar. Olardyń biri – «ortaq qaýip» jáne aımaqta «turaqtylyqty saqtaý» nıeti. Budan bólek, Máskeýdiń tipti Ýkraınadaǵy soǵys bolmaǵan jaǵdaıda da aımaqtaǵy qaýipsizdikti qamtamasyz ete alatynyna kepildik joq. Ásirese Máskeýdegi Krokýs-Sıtı konert zalyndaǵy shabýyldy eskersek», – dep atap ótti Kendall-Teılor.
Andrea Kendall-Teılor energetıka men munaı-gaz sektoryn mańyzdy dep esepteıdi.
Sarapshynyń pikirinshe, Qytaı «orta dálizdi» damytý arqyly úlken paıdaǵa kenelmek. Bul dáliz Ortalyq Azııa men Kaspıı teńizi arqyly Eýropaǵa jáne álemniń basqa da aımaqtaryna munaı men gaz eksporttaýdyń jańa múmkindigi. Al Reseı munaı men gaz jetkizý marshrýtynyń «Soltústik-Soltústik-Batys» baǵyty boıynsha bolǵanyn qalaıdy.
«Qytaı úshin mańyzdy logıstıkalyq element – Qazaqstan arqyly ótetin temirjol jelisi. Onyń kómegimen Qytaıdan Eýropaǵa taýarlar jetkiziledi. Bul jeli Reseıdiń Qytaıǵa qysym jasaý quralyna aınalýy múmkin. Al energııa resýrstaryna keler bolsaq, jaǵdaı áldeqaıda kúrdeli. Qazaqstan KTK (Kaspıı qubyr konsorıýmy) júıesin paıdalanýǵa táýeldiligin azaıtýǵa tyrysyp jatyr. Biraq qazir onyń shamamen 80% munaıy osy qubyr arqyly ótedi. Qazaqstan munaıdy «Baký-Tbılısı-Djeıhan» qubyry arqyly tasymaldaýdy endi ǵana bastady. Bul onyń munaıynyń tek shamamen 5%-yn quraıdy. Sondyqtan bul uzaq merzimdi joba», – dep túsindirdi Kendall-Teılor.
Onyń pikirinshe, dál osyndaı jobalarǵa ınvestıııa salýda AQSh mańyzdy ról atqarýy kerek.
«AQSh bul eldermen ózara árekettesýi kerek. Ortalyq Azııa elderi AQSh-tyń olardyń aýmaqtyq tutastyǵy men táýelsizdigin qoldaýyn quptaıdy. Olar AQSh-tyń ınvestıııalaryn qoldaǵandyqtan AQSh úshin jańa múmkindik – bul «energetıkalyq dálizderdi» qurýǵa qatysý. Osylaısha, Tramptyń jańa ákimshiligi Qytaı men Reseıdiń aımaqtaǵy yqpalyn bólýge qosymsha resýrstar sala alady»,– dep tolyqtyrdy sarapshy.
Lıza Kertıs AQSh-tyń Aýǵanstannan ketkennen keıin aımaqta dástúrli rólin jartylaı joǵaltqanyna qaramastan, bul róldiń mańyzyn umytpaý kerektigin atap ótti.
«Talıban áli de «Ál-Kaıdamen» baılanysyn úzgen joq. «Ál-Kaıda» qaıtadan AQSh-qa eleýli qaýip tóndirýi múmkin degen yqtımaldyq bar. Sondyqtan biz Ortalyq Azııamen jumys isteýimiz kerek. Olardyń shekaralaryn qorǵaý jáne Aýǵanstannyń yqpalynyń taraýynan qorǵaný úshin resýrstary men múmkindikteriniń bar ekenine kóz jetkizýimiz qajet», – dep túıindedi ol.
AQSh memlekettik hatshysynyń kómekshisi Donald Lý Reseıdiń propaganda mashınasy búkil álemde jumys istep jatqanymen, aımaqta Qytaıǵa tótep bere almaǵanyn atap ótti. Degenmen Qytaı Kommýnıstik partııasynyń aqparattyq yqpalynyń nátıjeleri asa kúshti emes.
Lý Qytaıdyń tildik tosqaýyldary men oılaý erekshelikteri aımaqtaǵy kóptegen kásipkerler úshin qıyndyq týǵyzatynyn atap ótti. Sebebi olar kóbinese lıbertarıandyq prınıpterdi ustanatyn jáne Qytaı Kommýnıstik partııasynyń kózqarastaryna qarsy turatyn adamdar.
Al Andrea Kendall-Teılor, kerisinshe, Reseıdiń propagandasy Ortalyq Azııada áli de óz áserin saqtap turǵanyn aıtty. Sebebi ol óziniń «ortalyq televıdenıesi» arqyly aımaqtaǵy dástúrli yqpalyn júzege asyrady.
«Pekın men Máskeýdiń aqparattyq salasyndaǵy ortaq ustanymy – Ortalyq Azııada demokratııanyń taralýyna jol bermeý jáne AQSh-tyń yqpalyn azaıtýǵa tyrysý», - dep esepteıdi sarapshy.
Donald Lý aqparattyq manıpýlıaııalar men propagandalarǵa qarsy turýdyń eń tıimdi joly – bilim salasyna ınvestıııa salý dep sanaıdy. Óıtkeni bul másele aımaq elderiniń bıligi tarapynan joǵary baǵalanady.
«Bul AQSh-qa aımaqqa qaıta oralý úshin jańa múmkindikter ashady. AQSh óz saýdasyn, terrorızmmen kúres salasyndaǵy yntymaqtastyǵyn jáne dıplomatııalyq baılanystaryn nyǵaıtýy kerek. Aımaq memleketteri Reseı men Qytaıdyń ústemdik konepııasyna qarsy. Biraq olar Batystan, AQSh-tan kelgen balama ınvestıııa kózderine jáne saıası qoldaýǵa muqtaj», – dep túıindedi Lıza Kertıs.
