«Túrki áleminiń rýhanı astanasy qandaı baǵytta damýy kerek?». Osy jáne basqa da saýaldarǵa saıası aǵartýshy tehnolog, «Shymkenttiń jumsaq kúshi» kitabynyń avtory Abylaıhan Qalnazarov jaýap berdi.
– Ábeke, Túrkistannyń jańǵyrýy týraly táýelsizdik alǵaly beri kóp aıtylyp keledi. Biraq sońǵy jyldary bul másele jańa deńgeıde kóterilip jatyr. Oblys ortalyǵy da bolyp, mol qarjy da bólindi. Ánekeı, zańdyq deńgeıde erekshe mártebege ıe boldy. Osy proesti memleketshildik tehnologi, ońtústiktanýshy maman retinde qalaı baǵalaısyz?
– Túrkistandy jańǵyrtý máselesi Qazaqstan úshin jahandyq turǵyda óz-ózin tuǵyrlap alatyn zor strategııalyq múmkindik edi. Alaıda, bizdiń tizgin ustaǵan atqaminerler ony durys paıdalana almady. Onyń basynda eki el azamattary ǵana qopańdap kórindi de qaldy. Túrkistan tek Túrkııa men Qazaqstan úshin emes, kúlli túrki halyqtary úshin kıeli meken. Ol – ilki rýhanı ortalyq. Túgel túriktiń táý eter topyraǵy. Ókinishke qaraı, biz osy jaǵyn saýatty nasıhattamaq túgili, ony qarapaıym týrızm men jabaıy saýda ortalyǵy deńgeıine túsirdik.
Bul jerde eń úlken másele – koneptýaldy túsiniktiń bolmaýy. Kóp jaqsy nárseler jasaldy. Dese de, Túrkistandy damytqan jáne qandaı bolýy kerektigine qatysty sheshim qabyldaǵan ıdeologtar qalanyń shynaıy mánin túsinbedi. Túsiný bylaı tursyn, keıbiriniń rýhanı mádenıet, til-dilden de habarsyz bolǵanyn da kórdik. Sondyqtan, qala qurylysynda da, ıdeologııasynda da júıesizdik baıqalady. Tipten, búkil uǵymnyń ózegi ekenin eskermesten, Iasaýısiz dekoraııalyq gıps-karton Túrkistan jasamaq bolǵandary qalaı ketti?! Bir jaǵynan, jalań da bolsa ıslamdyq, rýhanııattyq boıaý men sıpat bermek bolsa, ekinshi jaǵynan áldeqaıdan qaıyq pen kanal ıdeıasyn urlap ákelip, «Veneııa» úlgisin engizdi. Onyń óziniń sýy qala janyndaǵy Otyrar aýdanynyń dıqandaryn zar jylatyp, egistikterine jumsalýǵa tıis arnalardan buryp áketilgen. Iaǵnı halyqtyń kóz jasy bar sý. Osy eki baǵyttyń arasynda Túrkistan óziniń túpki bolmysynan ajyraı bastady.
– Osy jerin keńirek aıtyp ótesiz be?
– Qala óz matrıasymen úılespeıtin ataýlar men uǵymdardy, assoıaııalardy tirkep alýdan qashýy kerek. Bul másele buǵan deıin de talaı kóterilgen, kóterile de bermek. Máńgi aktýal másele. Mysaly, ǵalym Dosaı Kenjetaı aıtqandaı, «Eki dúnıe besigi» atanǵan kıeli shahardy sol kezdegi basshylyq ishke jáne syrtqa «Veneııa» dep emes, «Áziret sultan qalasy» retinde pozıııalaý kerek edi. Jazýshy Smaǵul Elýbaısha aıtsaq, bul oryn túrik rýhyn taýdaı bıiktetken áýlıe baba kesenesi, sonymen qatar, túrki-qazaq handary men bı-batyrlarynyń súıegi jaı tapqan panteon, kıeli qorym. Túrki elderi lıderleriniń ótken jyldary qabyldaǵan deklaraııasynyń máni de sol bolatyn. Al mynalar qaıdaǵy bir jyltyraq ta arzan klıshege baryp uryndy.
Resmı solaı atalmasa da, beıresmı veneııalyq messedjderdiń taralyp ketkeni óte ókinishti. Mundaı keleńsizdikterdi estııar zııaly qaýym ókilderiniń BAQ pen áleýmettik jelide jappaı synaýy zańdylyq. Olar biraýyzdan: «Nelikten Veneııa? Túrki álemi, ıslamdyq quraýyshy, sakraldylyq qaıda? Úlken ıdeologııalyq qatelik!» desti. Bul yzaly qaýymnyń ishinde men de bar edim.
Oılap qarańyzshy, qandaı qısyn bar? Sýly Veneııa qaıda, shóldi Túrkistan qaıda? Quddy bir qazaqtar ushy-qıyry joq dalada kóship emes, qaıyqpen sal esip, júzip júrgen halyq tárizdi! Áli kúnge «Túrkistanda Veneııa salynypty» degen ersi estiledi. Absýrd! Munyń ǵylymı aty «Eýropalyq ımıdjdi shyǵystyq óriske zorlap tańý». Ózgege eliktemeı, resmı ári beıresmı ataýy musylman-qazaqsha «halal» bolýǵa tıis-tin. Teńeýlerdi syrttan izdemeý kerek-tin. Túrkistannyń búkil ıdeologııasy «rýhanı astana» degen ataý-brendine, tárkilik qalpyna laıyq bolýy kajet-tin.
– Munyń saldary nendeı qatelikterge ákeldi?
– Birinshiden, rýhanı-mádenı baǵyt álsiredi. Buryn Túrkistanǵa kelgen adam, eń aldymen, Áziret Sultan kesenesine zııarat etýge baratyn. Qazir jurt álgi qaıyqty saraıdy tamashalaýǵa nemese qymbat meıramhanalarǵa barýǵa keledi. Fokýs qoldan taıdyryldy. Qasıetti jerdiń osyndaı ospadar formada oıyn-saýyq keshenine aınalýy – sumdyq jaǵdaı.
Ekinshiden, qurylys jáne sáýlet úılesimsizdigi. Qalada túrli stılder aralasyp ketti. Bir jerde shyǵystyq dástúr saqtalsa, ekinshi jerde eýropalyq nemese arabtyq stıli basym. Veneııalyq-mys ǵımarattardy salý – Túrkistannyń ulttyq konepııasymen múlde úılespeıtin áreket.
Úshinshiden, ıdeologııalyq baǵyttaǵy kemshilikter. Túrkistandy «rýhanı astana» dep aıdarlap alyp, ekinshi jaǵynan, ony taza kommerııalyq nysanǵa aınaldyrý – qaıshylyq. Bul jerdegi basty maqsat «paıda tabý» bolmaýy kerek. Túsinemin, biz de pendemiz, eki jep bıge shyqsaq deımiz ǵoı. Anaý Mekke-Medınege qajylyq saparlar arqyly ábden baıyǵan semiz arekeńderdiń «asqan-tasqan ónegesi» janymyzdy jep barady. Biraq, olardy ot janǵan oshaqty orynda otyrsa da taza rýhanııatty ustap otyr dep kim aıtty? Musylman áleminde ash-jalańash ǵárip-qasir men teperish kórip jatqandar kóp. Solarmen bólisip, qorǵan bolmaı ma? Joq, tórt-tórtten qatyn alyp, astyna mıllıondar turatyn júırik kólikpen júrýi, záýlim saraılarda turýlary kerek-mis. Bárine topyraq shashpaq emespiz. Sonda da oryssha aıtqanda, «obıdno» eken. Paıǵambar men tórt shadııardyń, sahaba-taqýalardyń eń asyl urpaqtaryn, endigi qazaqqa aınalǵan qojalardy osynda din taratýǵa jiberip, úı jaqta ózderi haqıqattyń mánin emes, sánin ustap qalǵandaıyn. Aqıqatynan aıyrylmasa, olarda baıaǵy dúnıejúzine rýhanılyq pen ińkárlik bergen jaýharı qal nege joq?
Eger Túrkistan shyn máninde rýhanı astana bolatyn bolsa, onda onyń basty baǵyty da brıtandyqtardyń saıası túzetýlerine ushyramaǵan, ıláhı qalyptaǵy ıslam órkenıetimen jalǵasa otyryp damytýǵa, tól tarıhı murany saqtaý, ǵylym men bilimdi ilgeriletýge arnalýy kerek. Qysqasy, «kerek, kerek, myń ret kerek».
– Túrkistandaǵy ıdeologııalyq baǵyttyń durys qoıylmaýynyń taǵy qandaı saldary bar?
– Eń bastysy, Iasaýı murasyn durys paıdalaný máselesin kún tártibine shyǵardy. Ahmet baba áýlıeliktiń eń joǵarǵy satysy qutybtyqqa jetken – túrki-musylman álemindegi ulylardyń biregeıi. Biraq, biz ony ulttyq brend retinde ilgeriletý jaǵyna kelgende, shynaıy mán-mazmunyn eskermeı otyrmyz. Bul jaǵynan, biz uly tulǵalaryn bolarǵa da, bolmasqa da teligen nadan qaýymdardan alys kete qoımadyq. Tipten, qor qyldyq deýge bolady.
Birinshiden, Iasaýı murasy taza dinı-rýhanılyq turǵysynda zerttelýi kerek. Áıtse de, qazir onyń esimi jalań marketıngtik qural retinde qoldanylyp, «sapasyz» týrısterdi tartý úshin de paıdalanylyp jatyr.
Ekinshiden, biz onyń ilim-bilimin dáripteýimiz kerek. Túrkistanda halyqaralyq deńgeıdegi Hal ilimin zertteý ınstıtýtyn ashýǵa bolýshy edi. Iasaýı jolyn ǵylymı túrde qazirgiden de tereńirek zerttep zerdelep, ony álemge budan ármen tanytý mańyzdy.
Úshinshiden, bizge Iasaýı tulǵasyn saıasattandyrmaý kerek. Keıbir ushqary da áýleki toptar ony ózderiniń saıası múddesine paıdalanyp, belgili bir dinı ıdeologııaǵa qaraı beıimdegisi keledi. Bul da qaýipti úrdis.
– Sózińiz aýzyńyzda. Aıtqanyńyzdyń bárine den qoıdyq. Tek «Sapasyz týrıst» degenińizdi qalaı túsinemiz. Mundaı da bola ma?
– «Túrkistan» brendi – rýhanılyq, bolashaq, birlik, baýyrmaldyq pen qonaqjaılyqtyń nyshany retinde áspettelýi kerek. Kerek deseńiz, qala ortalyǵynda azǵyndyq pen nápsini ajdaha-aıdahar keıpinde beınelep, qaq mańdaıynan naızamen uryp turǵan Ázireti Qoja Ahmet tulǵasyn músindep, eskertkish qoısa da jarasady. Kezinde osyny da el usynbady emes, usyndy.
Aıtpaqshy, Úndistan men Irannyń ulttyq bolmystaryn naqyshtaıtyndyǵyna oraı «Taýys qusy Túrkistanǵa sımvol bola ala ma?» degen jergilikti zııalylardyń kótergen saýaldyń basy áli ashyq. Buryn kireberiste túıe turýshy edi. Bul qustardyń ornyna eń bolmaǵanda sol túıeler turyp, saltanattyraq kórinis berse de utylmas edik. Dalalyq túsinikte túıe áýlıeliktiń sımvoly! Zamanynda áýlıelik qasıetke ıe bolǵan kisini ata-babalarymyz júris-turysy, minezi jaǵynan túıege uqsaı bastaýynan aıyratyn bolǵanyn da aıtpaq paryz.
Jalpy, Túrkistandy rýhanı azǵyndyq pen maǵynaýı mesheýlikten aryltatyn qasıetti meken retinde tanytý kezek kúttirmeıdi. Bul qalaǵa osyndaı óziniń shyn mánindegi rýhy men kodyn ashyp, qaıtara kıeli mán daryta alsaq, týrıst tartý, týrıst bolǵanda da rýhanııatqa sýsaǵan «sapaly týrıst» degen bas aýrý bolmaıdy. Adamzattyń izdenis ústindegi eń degdar bóligi ózi-aq bul jerge qyryq bulaq, jeti ózen bolyp aǵyla beredi.
Al «sapasyz týrıst» degenim – maqsatsyz qydyrys pen jyn-oınaq izdegen, erikken týrıst. Bul jaǵynan, «Túrkistanskıı serıal» búkil reıtıngterdi urdy dep oılaımyn. Shyǵarýshylardyń ıakı tapsyrys berýshilerdiń bastapqy nıeti durys ta bolǵan shyǵar, kim bilsin! Alaıda, onyń jaryq kórip bolǵannan keıingi túpki messedji – kıe uǵymynan jurdaı, «Túrkistanǵa kelýden qoryqpańdar, munda qyz-qyrqyn da, ishý de, t.. da bar» degen topas shaqyrýǵa saıady. Jalpy, osyndaı jaýapty máselede komıkterge ıek artý degenge endi, sózim joq.
Búginde qalaǵa jyl saıyn mıllıondaǵan zııaratshylar men týrıster keledi. Biraq, bul jaı ǵana jansyz ekskýrsııalar orny emes, rýhanı tájirıbeniń basty baǵyty bolýy tıis. Munda kelýshi qaýym máńgilik suraqtarǵa jaýap taýyp, sakraldy dástúrlerdiń qýaty men energııasyn sezinip ketýi kerek.
– Sonda Túrkistandy damytýdyń durys joly qandaı bolýy kerek?
– Biz, eń aldymen, Túrkistandy el ótkeni, búgini jáne erteńi turǵysynda ıdeologııalyq jaǵynan naqty anyqtap alýymyz kerek. Eger biz ony rýhanı astana deıtin bolsaq, onda búkil mádenı-rýhanı saıasatymyz soǵan sáıkes bolýy kerek. Aıtalyq, resmı mýftııattyń platformasy da soǵan qurylýǵa tıis. Qala berdi, sol mýftıatty osynda kóshirip alý máselesi de qabyrǵasynan ótkir qoıylmaq Hazireti mýftılerimiz qaınaǵan saıasat pen sýyqtyq ortasynda, Qytaı men AQSh elshilikteriniń janynda astanada naǵyp otyr? Ana dúnıelik sharýany qamdaǵan shyn dindardyń orny, dińkesh bolmasa jyly da shýaqty osynda emes pe? Áýlıelerdiń tizbegine jalǵan da, qulshylyǵyńdy qylyp, táspińdi tartyp, bes paryzyńdy oryndap, qudaıdyń súıgeni bolyp otyrǵyn. Ne kedergi?
Odan soń jáne qaıtalap aıtamyn: rýhanı týrızmdi kúsheıtý. Túrkistanda kádimgi oıyn-saýyq keshenderinen góri, álemdik deńgeıdegi dinı forýmdar, ǵylymı konferenııalar ótetin ortalyqtar ashylýy kerek. Negizinde, bular baıaǵyda atqarylýǵa tıis ister. Qazir «kerek» dep emes, «kerek edi» dep sóılegenimiz durys-aý.
Taǵy bir mańyzdy tus – sáýlet konepııasyn qaıta qarastyrý. Álgi jankeshti depýtat Abzal Quspandar muryndyq bolyp qabyldanǵan zańnama eń bolmaǵanda osy jaǵyn retteıdi dep senemin. Túrkistan ózine tán túrkilik-musylmandyq stılin saqtaýy tıis. Biraq dalalyq kolarıt te umyt qalmaýy tıis. «Islam osy eken» dep, kózsiz elikteýshilikke quralǵan arabtyq úlgilerdiń qajeti joq. Sóıte tura, jaılylyǵy men yńǵaılylyǵy jaǵynan zamanaýı qalaǵa da aınalýy kerek. «Kerek edi!».
Bulardyń ishindegi asa mańyzdysy, eski de tanys jyr – Iasaýı murasyn jandandyrý. Aıtyp ótkenimdeı, Túrkistan tek týrıstik qala emes, bilim men ǵylym ortalyǵy bolýy tıis. Bir Ahmet ata atyndaǵy halyqaralyq qazaq-túrik ýnıversıteti qaı jyrtyqqa jamaý bolady? Sondyqtan, osynda jańa oqý ordalary, sondaı-aq álemniń túkpir-túkpirinen ǵalymdar kelip, zertteý júrgizetindeı múmkindikter jasalýy kerek. «Kerek edi!».
– Eger dál qazirgi úrdis jalǵasa berse, Túrkistannyń bolashaǵy qandaı bolady?
– Eger jaǵdaı ózgermese, Túrkistan óziniń rýhanı ortalyq retindegi rólinen birtindep aıyryla bastaýy múmkin. Áý basynda «Shaýǵar», sosyn «Iasy», Esimhan zamanynda túrkilik pen musylmandyqtyń basyn teń ustap, «Ázireti Túrkistan» bolǵan bolsa, endi ol qarapaıym saıahattyq marshrýt, banaldi shopıng aımaǵyna aınalady. Bul onyń tarıhı mıssııasyna múlde sáıkes kelmeıdi. Bizdiń janaıqaı sol máseleniń janaıqaıy. Ne aıanyp turatyny bar, munyń nesin jasyramyz?!
Túrkistannyń ortalyǵyna baryp, «Ońǵa burylsań, rýhanı lázzat alasyń, solǵa burylsań, dúnıe qyzyǵyna batasyń» dep kelim-ketim eldiń ázildeı bastaýy da ıdeologtardyń topyraq lámin, jer kıesin sezinbeıtindiginen habar berip tur. «Qudaı tóbeden qos qoldap urdy» degen, osy. Saýda, oıyn-saýyq, «Gýlıaı, Vasıa» kompleksiniń qorshaýynda qalyp, tarıhı-rýhanılyǵyn kemitip, qasıetti keseneni kezekti atrakıonǵa aınaldyrýdyń sońy nemen biter eken? Muny orys ta bolsa osynda jasaǵan saparynda bloger Ilıa Varlamov óte sheber atap ótti.
Eger biz durys joldy tańdaıtyn bolsaq, Túrkistan múlde basqa deńgeıge kóterile alady. Ol túrki áleminiń rýhanı, mádenı, ǵylymı ortalyǵyna qaıta aınalýy múmkin. Bálkim zaman bir aınalyp, Turannyń astanasy da bolyp qalar. Biraq, bul úshin ázirden durys qadamdar jasalýy qajet. Tap qazirgi durys qadam – Túrkistandy qaıta koneptýalızaııalaý. Iaǵnı qalada naqty ıdeologııalyq baǵdar bolýy kerek.
– Keıbireýler Túrkistannyń sońǵy onjyldyqtary rýhanııatpen emes, krımınalmen aty shyqqanyn basa aıtady. «Astarly aqıqat» habary keıipkerleriniń ózi nege turady? Qala bul ımıdjdi qalaı jeńe alady?
– Tarıhı turǵydan alǵanda, Túrkistan árdaıym kúres alańy bolǵan, al kez kelgen qylmystyq qubylystar – bul qalanyń da, jalpy aımaqtyń da tabıǵatyna tán nárse emes. Bul keıingi áleýmettik-ekonomıkalyq qıyndyqtardyń saldary. Ekonomıkany damytý, zııarat pen týrızm salasyn ilgeriletý, halyqty jumyspen qamtý deńgeıin kóterý – ondaı-ondaıdyń azaıýyna tikeleı áser etedi.
Túrkistannyń tarıhy – asqaq rýhtyń tarıhy. Eger belgili bir kezeńderde ol áleýmettik qıyndyqtarmen astasqan teris uǵymdarmen baılanysty bolǵan bolsa, «bul tek ýaqytsha qubylys» der edim. Bul qalanyń shynaıy bolmysy – nur, ilim-bilim jáne izgilik.
Al osynyń bárine qaramastan, Túrkistanda ómir súrgenniń, topyraǵynda júrgen men turǵan, aspany astynda tynystaǵannyń shaıtan men nápsi jeteginde ketip, ılahı mán-maǵyna tappaı ótýi – uly ókinish.
– Endi suhbatymyzdy qorytyndylasaq, Túrkistan degende neni umytpaý kerek? Bárinen de neni jad tutý kerek?
– Túrkistannyń bolashaǵy biz, dáliregi joǵarydaǵylardyń qabyldaıtyn sheshimderine baılanysty. Eger biz ony oıyn-saýyq nemese saýda ortalyǵy retinde damytsaq, onda onyń tarıhı tizbegi men sakraldy mánin joǵaltamyz. Al eger biz ony shynaıy rýhanı astanaǵa qaıtara aınaldyrsaq, kıelenýi jolynda jumis istesek, ol tek Qazaqstan úshin ǵana emes, kúlli túrki álemi úshin mańyzdy ortalyq bola alady. Islam álemi «Túrki musylmandyǵynyń qulpyn ashý úshin, kiltin Túrkistannan izde» deıtin kún sonda týady. Túrkistan syry halyq rýhyn kókpen symsyz jalǵap tur. Sodan kóz jazyp qalmaıyqshy! Ol – syrtqa qaraýǵa myń terezesi, ishke kirýge bir esigi bar erekshe aýmaq. Osyny umytpaıyq!
Qasirettiń zory, el basshylarynyń Túrkistan shyńyn bastaǵy kózben kóre almaı turǵanynda. Bul júrekpen uǵyp, ishpen biletin nárse. Biraq ony da paıymdaýǵa nurly aqyl kerek. Ánebir ulyq kisiniń de handardyń janyna jatqysy kelip, bir kezderi daıyndyq júrgizgeni teginnen tegin be? Báribir, ishteı sezedi ǵoı, sezedi. Bul jaqta týǵannyń da, ólgenniń de baǵy bar. Tek qadirin bilmeı júrmiz.
Bilgishsinip ketti demessiz, Túrkistan – bul qazaqqa degen qudaıdyń túzý esebi. Áıtpese, Táshkent, Nurata sekildi ózgeniń qanjyǵasynda ketse ne ister edik?
Bárin aıt ta birin aıt, jelmaıasymen jer sholǵan Asanqaıǵy qaıta tirilip kep, endigi Túrkistan shárin kórgendeı bolsa, ne der edi? Buryndary «mazar, bazar» dep unatpaı ketkenin bilemiz. Taǵy kelse, uıalyp qalmaıtyndaı etý kerek emes pe?
Bul – tek bıliktiń emes, búkil qoǵamnyń da jaýapkershiligi. Joǵarydaǵylar ózi biledi dep qarap otyrýǵa da bolmaıtynyna kýámiz. Álgi ataqty tóbeleskish akter sekildi «Ol jaqta sharýam joq, árkim óz isimen aınalyssyn» deýge de bolmaıtyn kórinedi. Ózi bilgen jeriniń nendeı saldarǵa soqtyrǵanyn kórdik qoı. Áıteýir, kesh te bolsa es kirdi. Mártebege qatysty tıisti de qajetti sheshimder der ýaǵynda qabyldandy.
Túrkistan – bizdiń ótkenimiz, qazirgi barymyz ben narymyz jáne erteńgi bolashaǵymyz. Muny árdaıym aıtyp júremin. Iá, paıǵambar da, áýlıe de emen. Bir jerde artyq, endi bir jerde kem aıtarmyn. Qalaı degende de, onsyz Qazaqstandy tutas memleket retinde tolyqqandy tanyp túsiný múmkin emes. Bul – ultty qalyptastyryp, ony biriktirgen qasıetti meken. Memlekettigimizdiń aldaspanyn soǵyp shyqqan ustahana. Kúsh keńistigi retinde etken qyzmeti ushan-teńiz.
Marqum aqsaqal Mekemtas Myrzahmetovtiń: «Jahandanýǵa jutyla bastadyq. Jutylmaý úshin Ońtústik namysy, Túrkistan rýhy kerek», – dep aıtqany este. Sol ortalyq rýhpen qaıta qaýyshsaq, jaman ba?!
Rýhanı ortalyǵy joq halyq – jady joq halyq. Al Túrkistan – bizdiń tarıhı jadymyz. Ol bizge ult retinde kezdeısoq qalyptaspaǵanymyzdy, tereń tamyrymyz, uly mádenıetimiz bar ekenin áıgileıdi. Kók kúmbezi alystan menmundalap kózge túsken saıyn qaıta boı jıǵyzatyn, ulystyq ulylyǵymyzdyNml oıatýǵa qoıylǵan eskertpe maıak tárizdi. Túrkistannyń juldyzy joǵary! Túrkistan aman bolsa, qazaq ta aman. Munda ertegi men ǵajaıyp tiri. Janǵa balzam, tili mir, kúshi pil. Elbasylar sál ynsap qylsa, bolashaǵy sary shor altynǵa aınalǵaly turǵan, kúndi súıgen, altyn táj kıgen asyl qala!
– Suhbatyńyzǵa raqmet!
Dana Nurmuhanbet
”Adyrna” ulttyq portaly
