Franııadaǵy baıqaýdan birneshe júldemen oralǵan fılmniń akteri eldegi kıno salasyndaǵy basshylardyń salǵyrttyǵyn synaıdy.
Rejısser Elzat Eskendirdiń "Ábil" fılminiń Franııada ótken bedeldi festıvalde úsh birdeı bas júldeni jeńip alǵanyn habarlaǵan edik.
Alaıda, fılmniń aınalasynda tek jetistikter ǵana emes, qıyndyqtar da týyndap otyr. Onyń rejısseri men basty róldi somdaǵan akteri shyǵarmashylyq jolda túrli kedergilerge tap bolǵanyn ashyq aıtýda. Akter Erlan Tóleýtaı bul týraly «Adyrna» tilshisine beregen suhbatynda da aıtty.
- «Ábil» fılmi birneshe bedeldi báıgeni jeńip aldy. Bul jetistik siz úshin neni bildiredi? Fılmde basty róldi somdaǵan akter retinde qandaı áser aldyńyz?
- Bul ulttyq kıno óneriniń, eń bastysy ulttyq rejıssýranyń óskenin bildiredi. Shynynda da kıno óneriniń dúnıege kelip, tý tikken jeri – Franııada ótken halyqaralyq bedeldi festıvalde úsh birdeı bas báıgeni jeńip alý – qazaq kınosynyń tarıhynda bolmaǵan oqıǵa. Bul turǵydan Elzat Eskendir ult kınosyn álemge tanytyp júrgen qazaqtyń sanaýly kásibı rejısserleriniń maqsat-muratyna bir taban bolsa da jaqyndaı tústi
Qazir dúnıejúzilik dodalarda qazaq kınosyna olja salatyn, olja salyp qana qoımaı keleshekte qazaq memleketi men onyń halqyn álemge tanytatyn talantty rejısserlerimizdiń kúshti tolqyny kele jatyr. Aǵa býynnan Danııar Salamat, sosyn Kenjebek Shaıqaq, Ashat Kúshinshirekovter bastaǵan kóshtiń basynda Elzat Eskendir tur, ekpini qatty. Bálkim meniń bul sózime senbessiz, kúmánmen de qararsyz, biraq osynaý pikirimniń durystyǵyna túbi ýaqyt kóz jetkizip, tarıh tóreshi bolady. Eger bul júırikterge Úkimet tarapynan memlekettik deńgeıde der kezinde moraldik jáne qarjylyq qoldaý kórsetilip tursa, ıaǵnı "sút berip, suly berip baptap" zar kúıine jetkizgen soń halyqaralyq kınobóıgelerge ýaqytyly qosyp otyrsa – bul tolqyn qazaqty, onyń bolmysy men dúnıetanymyn t.b. halyqtyq qasıetteri men ulttyq erekshelikterin kıno arqyly álemge tanytpaq. Odan keıin ádebıetimizdi tanytýǵa jol ashylar edi. Iaǵnı birinshi kıno, kınomen túren salyp alǵan soń kezek ádebıetke kelmek.
Ókinishke qaraı mádenıet pen óner isine jaýapty sheneýnikter ulttyq rejısserlerimizdi qoldaýdyń ornyna kerisinshe kedergi keltirýde. "Ábildiń" basynda bolyp jatqan myna keleńsizdikter – ulttyq kıno ónerine degen janashyrlyqtyń joqtyǵyn kórsetedi. Máselen, keshe rejısser Elzat Eskendir ekeýmiz "Qazaqfılm " kınostýdııasyna kire almaı qaıttyq. Men bul sumdyqty qazaq qoǵamyna sol sátte-aq jaıyp saldym. Bizde basqa amal qalǵan joq. Ótkende de kınogerlerdiń «Qazaqfılm» kınostýdııasy basshysy qyzmetin atqaryp otyrǵan A.Omarovtan kórgen qorlyǵyn ózimniń paraqshamda egjeı-tegjeıli jazdym, ol – "Qazaqfılmdegi ınıdent" dep atalady. Sondyqtan munyń barlyǵyn qaıtalap jatpaı-aq qoıaıyn. Aǵa býynnan Danııar Salamat sosyn Kenjebek Shaıqaq, Ashat Kúshinshirekovter bastaǵan munyń kósh basynda Elzat Eskendir tur.
- Basty róldi somdaǵan akter retinde qandaı áser aldyńyz?
- Alǵan áserlerimdi FB paraqshamda tolassyz aıtýdamyn. Sóz joq, ózim úshin bul uly jeńis jáne bul jeńis ońaı kelgen joq. Tynymsyz eńbek pen aýyr kúrestiń nátıjesi. Tynymsyz eńbek jaqsy ǵoı, ol shyǵarmashylyq ónerdiń eń basty qaǵıdaly talaptarynyń biri. Al myna ómirimdi óksitken aýyr kúrestiń keregi joq edi. Amal neshik, maǵan jáne meniń shyǵarmashylyǵyma qarsy baǵyttalǵan bul áreketterdiń barlyǵy qoldan uıymdastyrylýda. Bul meniń shyǵarmashylyq kúsh-qýatymdy joıdasyz sarqýda, densaýlyǵyma da ólsheýsiz zalal keltirýde. Eń sumdyǵy – munyń aıaqtalar túri kórinbeıdi. Qazirdiń ózinde "Qazaqfılmniń" ýaqytsha bastyqsymaqtary maǵan qarsy aqparattyq naýqan uıymdastyryp otyr. Aqparat naýqanyndaǵylar dinı sektalardyń zombı múrıtteri sııaqty óz mindetterin ásirefanatızmmen atqarýda. Osynyń aıǵaǵyndaı A.Omardyń azyn aýlaq shashqan júgerisine bola aýyzdaryna kelgenderin arsyzdyqpen ottaýda. Ishinde belgili rejıserdiń belgisizdeý balasyna deıin júr Árıne, men ondaı paryqsyzdardyń shekten shyqqandarynyń sazaıyn beremin, biraq qazir "Qazaqanımaııaǵa" jasalyp jatqan qysymdarǵa baılanysty jumys kóbeıip turǵandyqtan múmkinshiligim kelmeı jatyr – shynymen de qol tımeýde.
- Fılmniń negizgi ıdeıasy men baǵyty qandaı? Ol kórermenge qandaı oı tastaýdy kózdeıdi?
- Eýropa synshylarynyń bergen baǵalary týraly az-kem qulaǵdar qylaıyn. Máselen, Gıoteborg halyqaralyq festıvalinde "Ábil" saıası fılm dep tanyldy. Al Vezýl festıvaliniń kıno synshylary saıası, krımınaldy fılm dep baǵalap jatyr. Degenmen, bizdiń basty ustanymyz, negizgi kózdegenimiz – kórermenge oı salý. Máselen, meni túrli saıası naýqandar men kataklızmder kezinde qarapaıym halyqtyń qatty zardap shegetini, qazaq qoǵamynyń mundaı kezde tez kúıregish, mort synǵysh – amorftylyǵy tolǵandyrady. Árkez, ásirese ótpeli kezeńderde oryn alatyn ásire saıası, basqa da túrli naýqandar tusynda bıliktiń halyqqa qyrǵıdaı tıetini, jer asty, jer ústi baılyǵyn asa ash kózdikpen tonaıtyny, qara buqaranyń bolmashy nesibesine qysylmastan qol salatyny, álsizderdi asa ozbyrlyqpen talaıtyny, ásirese kúlli sheneýnikterdiń 99 paıyzy qazaq ultynyń ókili bola tura, táýelsizdik alǵan sońǵy 34 jyl ishinde qazaq bıliginiń qazaq halqyna túk jaqsylyq jasamaǵany tolǵandyrady. "Ábil" osy keleńsizdikti kıno tilinde sheneıdi hám áshkereleıdi. "Ábil" fılminiń álemdik (Býsan) azııalyq (Gonkong), eýropalyq (Gıoteborg), franııalyq (Vezýl) premeralary arqyly biz álem kórermenderine fılmniń aıtpaq oıyn jetkize aldyq-aý dep oılaımyn, óıtkeni ár premeradan soń kórermenniń suraqtarynda shek bolǵan joq – kóbinese ýaqyt jetpeı shektelip jattyq. Bıyl bári sátimen bolyp, Mádenıet jáne aqparat mınıstrligi qoldaý kórsetse, "Ábil" qazaqstandyq kórermenderge jol tartpaq. Tek qazaqy kórermen oı kózben kórse eken. Oı kózben kórgende ǵana avtorlyq fılmder óz kórermenine kól-kósir syr shertpek – muńyn aıtpaq, sherin tókpek.
- Fılm jaryqqa shyqqan soń áriptesińiz Adaı Abeldınov "Qazaqfılm" basshylyǵynyń únsiz qalǵanyn aıtyp, bul ádiletsizdik dep baǵalady. Osyǵan qatysty sizdiń kózqarasyńyz qandaı?
- Endi ádiletsizdik ekeni ras qoı. Fılmniń rejısseri Elzat Eskendir ekeýmiz Eýropada óz qarajatymyzben bir aı boıy saparlap, qanshama qıyndyqtarǵa tap bola júrip, "Qazaqfılm" tarıhynda bolmaǵan jeńispen oraldyq. Ańqyldap kelsek, bizdegiler tym-tyrys, Ulttyq kınonony qoldaý jónindegi memlekettik ortalyq ta lám-mım demeıdi, "Qazaqfılm" basshylyǵy da aýzyna sý toltyryp alǵandaı únsiz. Bárinen de ýaqytsha bastyq A.Omarovty aıtsańshy, habarlasyp, qutty bolsyn aıtýdyń ornyna meni "Qazaqfılmge" kirgizbeýge pármen beripti.
Kórip otyrsyz, tipti BAQ deıin tegis únsiz qaldy ǵoı. Aıtyńyzshy, bulaı elemeı qoıý arqyly qorlaıtyndaı, bizdiń ne jazyǵymyz bar edi? Beınelep aıtqanda, biz jaýdy jeńip kelgen sarbaz sıpattymyz, jeńis týyn jelbiretip qaıtqan rýhanı maıdanger esebindemiz. Ras qoı. Kúlli álem kınogerleri kóz tikken halyqaralyq bedeldi kınofestıvalde zor jeńiske jetip, úsh birdeı bas báıgeni qanjyǵamyzǵa baılap, elge ańqyldap kelgende, áldekimderdi arsyldatyp aldymyzdan shyǵaryp, kóńilimizdi sý sepkendeı qyldy. Al buryn qalaı edi? Festıvalden júlde alǵan kınogerdi árkez saltanatpen qarsy alatyn, biletin basshylar "Qazaqfılm" ujymynyń aldynda quttyqtap mereıin ósirip, meımanasyn tasytatyn, sońynan Mádenıet mınıstri qabyldap degendeı tolyp jatqan quttyqtaý, ulyqtaý rásimderi birinen soń biri kezektese atqarylyp jatatyn. Bul joly munyń biri de bolǵan joq, bári ózara kelisip alǵandaı, tym-tyrys, únsiz jatyp aldy. Tek Kınogerler odaǵynyń tóraǵasy Adaı Abeldınov FB paraqshasyna bul masqarany aıyptap jazǵan soń ǵana Ulttyq kınony qoldaý jónindegi memlekettik ortalyq pen "Qazaqfılm" óz saıttarynda quttyqtaýlaryn jarııalady. Sonyń ózi olarǵa ońaı tımegeni kórinip tur. Óıtkeni álgi suryqsyz quttyqtaýda ne rejısser ne akter týraly bir aýyz sóz joq. Nesin aıtqandaısyń, Kınogerler odaǵynyń tóraǵasy quttyqtaýdy kınobastyqtardy qýyp júrip, surap alǵandaı boldy.
Áleýmettik jelilerdi aqtarap otyrsam, "Ábildi" Kaz365.kz. saıty orys tilinde quttyqtap jatyr eken. Bul alǵashqy quttyqtaý edi jáne orys tilinde. Al jaıshylyqta bir fanerıktiń besinshi ret baıǵa tıgenin jarysa jazyp, qyryq qaıtara quttyqtap jatatyn sansyz saıttarymyz ben tolyp jatqan qazaqtildi BAQ-ymyz bizge bir beıne boıkot jarııalaǵandaı ún-túnsiz jatyp aldy. Osy tóten únsizdik meni oılandyrdy jáne dereý ekspromt óleńge aınalǵan bul oıym nebári on bes mınýtta jazylyp, jarııalanyp úlgerdi. Ózim de jýrnalıst bolǵanmyn, biraq neshe jerden jýrnalıst bolsam da, tipti qazaq qoǵamyn bir kisideı biletin adam retinde de jıi bolmasa da túrli maıdandarda tizelesip birge júrgen óz zamandastarymnyń bul únsizdigin esh túsine almadym. Sosyn bul únsizdik budan ári dástúrge aınalyp ketpesin dep ózimshe qarsylyq tanytyp jatqanym ǵoı. Bala kezimde aýylda bireý báıge ákelip ne bir otbasy qaıǵyǵa dýshar bolyp ıakı el shetine alystan syıly qonaq kelip jatsa, úlkender jaǵy bastama kóterip "áı, el emespiz be!" dep qaıǵyny kóterisýge, qýanyshty bólisýge, qonaqty kútisýge qamdana bastaıtyn. Sóıtsek el bolý degen bir túıir qýanyshqa ıa jalǵyz úı qaıǵyǵa halyqtyq sıpat berý eken ǵoı jáne munyń qaǵıdasy da tym qarapaıym bolady eken – shyn kóńilińmen bólisip, tileýles bolsań boldy! Al uly Ahań aıtqandaı, BAQ "Halyqtyń kózi, tili hám qulaǵy" edi. Jýrnalıster qaýymy osy jerden jańyldy. Jaraıdy, bireýleri menimen ishteı araz shyǵar. Biraq erdiń óz basy araz bolsa da namysy araz bolmaıdy, óıtkeni namys qysyltaıańda ne uly dý qýanyshta kenet keship berer er men elge ortaq ózgeshe bir hál ózi.
Aıtqandaı jas rejısser Elzattyń jazyǵy ne? "Áı, el emespiz be?!" degendi osy jerde kórsetý kerek edi. Joq, barlyq BAQ bitken – úıine jaqsy kelgende kórpesin basyna búrkenip teris qarap jatyp alǵan jaman nemeniń qylyǵyn tanytty. Men bárine tóze beretin, kórgenim kóp kónterili janmyn. Sońǵy jıyrma jylda osy sóıleı beredi dep meni jaý ǵyp alǵan jurtta esep joq. Sondyqtan bolar, atyńnan aınalaıyn qarapaıym halyq pen tileýles dos-jarandarymnan basqalar, onyń ishinde ásirese shendi men shekpendiler meni quttyqtaýǵa asa qulyqty bolyp kórgen emes. Men oǵan úırengen adammyn. Án dep, kıno dep, jalpy óner dep júrip Qadyr aqyn aıtqan: "Kerek emes túk te maǵan senseńiz" degen jasqa kelip qalyppyz. Endi ataǵy da, basqasy da – kesh. Sebebi der kezinde almaǵan ataq – kóp turyp borsyp ketken tamaq sııaqty – ózinen ózi ıistenip, múńkip turmaq.
Degenmen jas rejısser men onyń fılmin eń quryǵanda eleý arqyly eldik tanytyp quttyqtaý kerek edi. Anaý Arabııada báıge alǵan atty da, Túrkııada túlki alǵan ıtti de quttyqtap, kórimdigine dep myńdap dollar shashyp jatsyzdar ǵoı. Al biz rejısser bolsaq ta, ónerpaz bolsaq ta – adambyz ǵoı! MádAq Mınıstrińnen bastap, baqalshy saýdager bıznesmenińe deıin osyny uqpaǵan soń qaıt deısińder maǵan?!
- Suhbatyńyzǵa kóp raqmet!
Symbat Naýhan
«Adyrna» ulttyq portaly
