Fransiiadaǧy baiqaudan bırneşe jüldemen oralǧan filmnıŋ akterı eldegı kino salasyndaǧy basşylardyŋ salǧyrttyǧyn synaidy.
Rejisser Elzat Eskendırdıŋ "Äbıl" filmınıŋ Fransiiada ötken bedeldı festivalde üş bırdei bas jüldenı jeŋıp alǧanyn habarlaǧan edık.
Alaida, filmnıŋ ainalasynda tek jetıstıkter ǧana emes, qiyndyqtar da tuyndap otyr. Onyŋ rejisserı men basty röldı somdaǧan akterı şyǧarmaşylyq jolda türlı kedergılerge tap bolǧanyn aşyq aituda. Akter Erlan Töleutai būl turaly «Adyrna» tılşısıne beregen sūhbatynda da aitty.
- «Äbıl» filmı bırneşe bedeldı bäigenı jeŋıp aldy. Būl jetıstık sız üşın nenı bıldıredı? Filmde basty röldı somdaǧan akter retınde qandai äser aldyŋyz?
- Būl ūlttyq kino önerınıŋ, eŋ bastysy ūlttyq rejissuranyŋ öskenın bıldıredı. Şynynda da kino önerınıŋ düniege kelıp, tu tıkken jerı – Fransiiada ötken halyqaralyq bedeldı festivalde üş bırdei bas bäigenı jeŋıp alu – qazaq kinosynyŋ tarihynda bolmaǧan oqiǧa. Būl tūrǧydan Elzat Eskendır ūlt kinosyn älemge tanytyp jürgen qazaqtyŋ sanauly käsıbi rejisserlerınıŋ maqsat-mūratyna bır taban bolsa da jaqyndai tüstı
Qazır düniejüzılık dodalarda qazaq kinosyna olja salatyn, olja salyp qana qoimai keleşekte qazaq memleketı men onyŋ halqyn älemge tanytatyn talantty rejisserlerımızdıŋ küştı tolqyny kele jatyr. Aǧa buynnan Daniiar Salamat, sosyn Kenjebek Şaiqaq, Ashat Küşınşırekovter bastaǧan köştıŋ basynda Elzat Eskendır tūr, ekpını qatty. Bälkım menıŋ būl sözıme senbessız, kümänmen de qararsyz, bıraq osynau pıkırımnıŋ dūrystyǧyna tübı uaqyt köz jetkızıp, tarih töreşı bolady. Eger būl jüirıkterge Ükımet tarapynan memlekettık deŋgeide der kezınde moraldık jäne qarjylyq qoldau körsetılıp tūrsa, iaǧni "süt berıp, sūly berıp baptap" zar küiıne jetkızgen soŋ halyqaralyq kinoböigelerge uaqytyly qosyp otyrsa – būl tolqyn qazaqty, onyŋ bolmysy men dünietanymyn t.b. halyqtyq qasietterı men ūlttyq erekşelıkterın kino arqyly älemge tanytpaq. Odan keiın ädebietımızdı tanytuǧa jol aşylar edı. Iаǧni bırınşı kino, kinomen türen salyp alǧan soŋ kezek ädebietke kelmek.
Ökınışke qarai mädeniet pen öner ısıne jauapty şeneunıkter ūlttyq rejisserlerımızdı qoldaudyŋ ornyna kerısınşe kedergı keltırude. "Äbıldıŋ" basynda bolyp jatqan myna keleŋsızdıkter – ūlttyq kino önerıne degen janaşyrlyqtyŋ joqtyǧyn körsetedı. Mäselen, keşe rejisser Elzat Eskendır ekeumız "Qazaqfilm " kinostudiiasyna kıre almai qaittyq. Men būl sūmdyqty qazaq qoǧamyna sol sätte-aq jaiyp saldym. Bızde basqa amal qalǧan joq. Ötkende de kinogerlerdıŋ «Qazaqfilm» kinostudiiasy basşysy qyzmetın atqaryp otyrǧan A.Omarovtan körgen qorlyǧyn özımnıŋ paraqşamda egjei-tegjeilı jazdym, ol – "Qazaqfilmdegı insident" dep atalady. Sondyqtan mūnyŋ barlyǧyn qaitalap jatpai-aq qoiaiyn. Aǧa buynnan Daniiar Salamat sosyn Kenjebek Şaiqaq, Ashat Küşınşırekovter bastaǧan mūnyŋ köş basynda Elzat Eskendır tūr.
- Basty röldı somdaǧan akter retınde qandai äser aldyŋyz?
- Alǧan äserlerımdı FB paraqşamda tolassyz aitudamyn. Söz joq, özım üşın būl ūly jeŋıs jäne būl jeŋıs oŋai kelgen joq. Tynymsyz eŋbek pen auyr kürestıŋ nätijesı. Tynymsyz eŋbek jaqsy ǧoi, ol şyǧarmaşylyq önerdıŋ eŋ basty qaǧidaly talaptarynyŋ bırı. Al myna ömırımdı öksıtken auyr kürestıŋ keregı joq edı. Amal neşık, maǧan jäne menıŋ şyǧarmaşylyǧyma qarsy baǧyttalǧan būl äreketterdıŋ barlyǧy qoldan ūiymdastyryluda. Būl menıŋ şyǧarmaşylyq küş-quatymdy joidasyz sarquda, densaulyǧyma da ölşeusız zalal keltırude. Eŋ sūmdyǧy – mūnyŋ aiaqtalar türı körınbeidı. Qazırdıŋ özınde "Qazaqfilmnıŋ" uaqytşa bastyqsymaqtary maǧan qarsy aqparattyq nauqan ūiymdastyryp otyr. Aqparat nauqanyndaǧylar dıni sektalardyŋ zombi müritterı siiaqty öz mındetterın äsırefanatizmmen atqaruda. Osynyŋ aiǧaǧyndai A.Omardyŋ azyn aulaq şaşqan jügerısıne bola auyzdaryna kelgenderın arsyzdyqpen ottauda. Işınde belgılı rejiserdıŋ belgısızdeu balasyna deiın jür Ärine, men ondai paryqsyzdardyŋ şekten şyqqandarynyŋ sazaiyn beremın, bıraq qazır "Qazaqanimasiiaǧa" jasalyp jatqan qysymdarǧa bailanysty jūmys köbeiıp tūrǧandyqtan mümkınşılıgım kelmei jatyr – şynymen de qol timeude.
- Filmnıŋ negızgı ideiasy men baǧyty qandai? Ol körermenge qandai oi tastaudy közdeidı?
- Europa synşylarynyŋ bergen baǧalary turaly az-kem qūlaǧdar qylaiyn. Mäselen, Gioteborg halyqaralyq festivalınde "Äbıl" saiasi film dep tanyldy. Al Vezul festivalınıŋ kino synşylary saiasi, kriminaldy film dep baǧalap jatyr. Degenmen, bızdıŋ basty ūstanymyz, negızgı közdegenımız – körermenge oi salu. Mäselen, menı türlı saiasi nauqandar men kataklizmder kezınde qarapaiym halyqtyŋ qatty zardap şegetını, qazaq qoǧamynyŋ mūndai kezde tez küiregış, mort synǧyş – amorftylyǧy tolǧandyrady. Ärkez, äsırese ötpelı kezeŋderde oryn alatyn äsıre saiasi, basqa da türlı nauqandar tūsynda bilıktıŋ halyqqa qyrǧidai tietını, jer asty, jer üstı bailyǧyn asa aş közdıkpen tonaityny, qara būqaranyŋ bolmaşy nesıbesıne qysylmastan qol salatyny, älsızderdı asa ozbyrlyqpen talaityny, äsırese küllı şeneunıkterdıŋ 99 paiyzy qazaq ūltynyŋ ökılı bola tūra, täuelsızdık alǧan soŋǧy 34 jyl ışınde qazaq bilıgınıŋ qazaq halqyna tük jaqsylyq jasamaǧany tolǧandyrady. "Äbıl" osy keleŋsızdıktı kino tılınde şeneidı häm äşkereleidı. "Äbıl" filmınıŋ älemdık (Busan) aziialyq (Gonkong), europalyq (Gioteborg), fransiialyq (Vezul) premeralary arqyly bız älem körermenderıne filmnıŋ aitpaq oiyn jetkıze aldyq-au dep oilaimyn, öitkenı är premeradan soŋ körermennıŋ sūraqtarynda şek bolǧan joq – köbınese uaqyt jetpei şektelıp jattyq. Biyl bärı sätımen bolyp, Mädeniet jäne aqparat ministrlıgı qoldau körsetse, "Äbıl" qazaqstandyq körermenderge jol tartpaq. Tek qazaqy körermen oi közben körse eken. Oi közben körgende ǧana avtorlyq filmder öz körermenıne köl-kösır syr şertpek – mūŋyn aitpaq, şerın tökpek.
- Film jaryqqa şyqqan soŋ ärıptesıŋız Adai Abeldinov "Qazaqfilm" basşylyǧynyŋ ünsız qalǧanyn aityp, būl ädıletsızdık dep baǧalady. Osyǧan qatysty sızdıŋ közqarasyŋyz qandai?
- Endı ädıletsızdık ekenı ras qoi. Filmnıŋ rejisserı Elzat Eskendır ekeumız Europada öz qarajatymyzben bır ai boiy saparlap, qanşama qiyndyqtarǧa tap bola jürıp, "Qazaqfilm" tarihynda bolmaǧan jeŋıspen oraldyq. Aŋqyldap kelsek, bızdegıler tym-tyrys, Ūlttyq kinonony qoldau jönındegı memlekettık ortalyq ta läm-mim demeidı, "Qazaqfilm" basşylyǧy da auzyna su toltyryp alǧandai ünsız. Bärınen de uaqytşa bastyq A.Omarovty aitsaŋşy, habarlasyp, qūtty bolsyn aitudyŋ ornyna menı "Qazaqfilmge" kırgızbeuge pärmen berıptı.
Körıp otyrsyz, tıptı BAQ deiın tegıs ünsız qaldy ǧoi. Aityŋyzşy, būlai elemei qoiu arqyly qorlaityndai, bızdıŋ ne jazyǧymyz bar edı? Beinelep aitqanda, bız jaudy jeŋıp kelgen sarbaz sipattymyz, jeŋıs tuyn jelbıretıp qaitqan ruhani maidanger esebındemız. Ras qoi. Küllı älem kinogerlerı köz tıkken halyqaralyq bedeldı kinofestivalde zor jeŋıske jetıp, üş bırdei bas bäigenı qanjyǧamyzǧa bailap, elge aŋqyldap kelgende, äldekımderdı arsyldatyp aldymyzdan şyǧaryp, köŋılımızdı su sepkendei qyldy. Al būryn qalai edı? Festivalden jülde alǧan kinogerdı ärkez saltanatpen qarsy alatyn, bıletın basşylar "Qazaqfilm" ūjymynyŋ aldynda qūttyqtap mereiın ösırıp, meimanasyn tasytatyn, soŋynan Mädeniet ministrı qabyldap degendei tolyp jatqan qūttyqtau, ūlyqtau räsımderı bırınen soŋ bırı kezektese atqarylyp jatatyn. Būl joly mūnyŋ bırı de bolǧan joq, bärı özara kelısıp alǧandai, tym-tyrys, ünsız jatyp aldy. Tek Kinogerler odaǧynyŋ töraǧasy Adai Abeldinov FB paraqşasyna būl masqarany aiyptap jazǧan soŋ ǧana Ūlttyq kinony qoldau jönındegı memlekettık ortalyq pen "Qazaqfilm" öz saittarynda qūttyqtaularyn jariialady. Sonyŋ özı olarǧa oŋai timegenı körınıp tūr. Öitkenı älgı sūryqsyz qūttyqtauda ne rejisser ne akter turaly bır auyz söz joq. Nesın aitqandaisyŋ, Kinogerler odaǧynyŋ töraǧasy qūttyqtaudy kinobastyqtardy quyp jürıp, sūrap alǧandai boldy.
Äleumettık jelılerdı aqtarap otyrsam, "Äbıldı" Kaz365.kz. saity orys tılınde qūttyqtap jatyr eken. Būl alǧaşqy qūttyqtau edı jäne orys tılınde. Al jaişylyqta bır fanerşiktıŋ besınşı ret baiǧa tigenın jarysa jazyp, qyryq qaitara qūttyqtap jatatyn sansyz saittarymyz ben tolyp jatqan qazaqtıldı BAQ-ymyz bızge bır beine boikot jariialaǧandai ün-tünsız jatyp aldy. Osy töten ünsızdık menı oilandyrdy jäne dereu ekspromt öleŋge ainalǧan būl oiym nebärı on bes minutta jazylyp, jariialanyp ülgerdı. Özım de jurnalist bolǧanmyn, bıraq neşe jerden jurnalist bolsam da, tıptı qazaq qoǧamyn bır kısıdei bıletın adam retınde de jiı bolmasa da türlı maidandarda tızelesıp bırge jürgen öz zamandastarymnyŋ būl ünsızdıgın eş tüsıne almadym. Sosyn būl ünsızdık būdan ärı dästürge ainalyp ketpesın dep özımşe qarsylyq tanytyp jatqanym ǧoi. Bala kezımde auylda bıreu bäige äkelıp ne bır otbasy qaiǧyǧa duşar bolyp iaki el şetıne alystan syily qonaq kelıp jatsa, ülkender jaǧy bastama köterıp "äi, el emespız be!" dep qaiǧyny köterısuge, quanyşty bölısuge, qonaqty kütısuge qamdana bastaityn. Söitsek el bolu degen bır tüiır quanyşqa ia jalǧyz üi qaiǧyǧa halyqtyq sipat beru eken ǧoi jäne mūnyŋ qaǧidasy da tym qarapaiym bolady eken – şyn köŋılıŋmen bölısıp, tıleules bolsaŋ boldy! Al ūly Ahaŋ aitqandai, BAQ "Halyqtyŋ közı, tılı häm qūlaǧy" edı. Jurnalister qauymy osy jerden jaŋyldy. Jaraidy, bıreulerı menımen ıştei araz şyǧar. Bıraq erdıŋ öz basy araz bolsa da namysy araz bolmaidy, öitkenı namys qysyltaiaŋda ne ūly du quanyşta kenet keşıp berer er men elge ortaq özgeşe bır häl özı. Aitqandai jas rejisser Elzattyŋ jazyǧy ne? "Äi, el emespız be?!" degendı osy jerde körsetu kerek edı. Joq, barlyq BAQ bıtken – üiıne jaqsy kelgende körpesın basyna bürkenıp terıs qarap jatyp alǧan jaman nemenıŋ qylyǧyn tanytty. Men bärıne töze beretın, körgenım köp könterılı janmyn. Soŋǧy jiyrma jylda osy söilei beredı dep menı jau ǧyp alǧan jūrtta esep joq. Sondyqtan bolar, atyŋnan ainalaiyn qarapaiym halyq pen tıleules dos-jarandarymnan basqalar, onyŋ ışınde äsırese şendı men şekpendıler menı qūttyqtauǧa asa qūlyqty bolyp körgen emes. Men oǧan üirengen adammyn. Än dep, kino dep, jalpy öner dep jürıp Qadyr aqyn aitqan: "Kerek emes tük te maǧan senseŋız" degen jasqa kelıp qalyppyz. Endı ataǧy da, basqasy da – keş. Sebebı der kezınde almaǧan ataq – köp tūryp borsyp ketken tamaq siiaqty – özınen özı iıstenıp, müŋkıp tūrmaq. Degenmen jas rejisser men onyŋ filmın eŋ qūryǧanda eleu arqyly eldık tanytyp qūttyqtau kerek edı. Anau Arabiiada bäige alǧan atty da, Türkiiada tülkı alǧan ittı de qūttyqtap, körımdıgıne dep myŋdap dollar şaşyp jatsyzdar ǧoi. Al bız rejisser bolsaq ta, önerpaz bolsaq ta – adambyz ǧoi! MädAq Ministrıŋnen bastap, baqalşy saudager biznesmenıŋe deiın osyny ūqpaǧan soŋ qait deisıŋder maǧan?!- Sūhbatyŋyzǧa köp raqmet!
Symbat Nauhan
«Adyrna» ūlttyq portaly
