قازاقستاندا مادەنيەتتانۋشى كوپ. الايدا ءبىر ءوزى ءبىر ينستيتۋتتىڭ جۇمىسىن اتقارىپ، ەڭ اكتۋالدى دا تىڭ سالالاردى قوپارا زەرتتەپ، جوعالعان دۇنيەلەردى مەملەكەتتەن دە، دەمەۋشىلەردەن دە ەش قولداۋ كورمەي ءوز ولەرمەندىگىمەن قازاققا قايتا ورالتىپ جۇرگەندەرى از. بۇگىن ءبىز «ۇلى دالانىڭ كۇش مادەنيەتى» ۇعىمىن اينالىمعا قوسىپ، تىڭنان تۇرەن سالعان مادەنيەتتانۋشى ابىلايحان قالنازاروۆپەن بولعان ينتەرۆيۋدى نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.
- ابىلايحان مامىرايحانۇلى, ءسىزدىڭ «بالۋان تاس» اتتى ەكى تومدىق كىتاپ قۇراستىرعانىڭىز ءمالىم. وقىرمان قاۋىم وتە جوعارى باعالاپ جاتىر. ەكى مىڭ دانادان ءبىرى دە قالماي ءوتىپ كەتىپتى. ول نە تۋرالى؟ ءسوزدى وسىدان باستاساق.
- كىتاپتا قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق كۇرەس مادەنيەتى مەن ونىڭ ءارالۋان قۇندىلىقتارى كورىنىس تاپتى. وندا قازاق بالۋاندارىنىڭ جىگەرلى، قاھارماندىق ءومىر جولى مەن اڭىز-اڭگىمەلەرىمەن ەرەكشەلەنەتىن كۇش داستۇرلەرىنىڭ تاريحي-فولكلورلىق نەگىزدەرى تالداندى.
سونداي-اق قازاق كۇرەسىنىڭ مادەني ماڭىزى، ونىڭ سپورتتىق، جاۋىنگەرلىك قىرلارى مەن كوشپەندىلىك رۋحاني تاربيەدەگى ورنىن اشتىم. كوپتەگەن ءافسانالار, شەجىرەلىك جانە جازبا دەرەكتەردىڭ ارقاسىندا پالۋاندىق ونەرىنىڭ اۋتەنتيكالىق قۇپيالارى مەن دالا قوعامىنىڭ رۋحاني كەڭىستىگىندەگى ماڭىزدىلىعى كورسەتىلدى. قازاق جەكپە-جەك ونەرى دە جاي عانا سىناق ەمەس، ەل تاريحىندا ەرلىك پەن نامىس نىشانىبولعانى ۇدايى مەسسەدجدەلىپ وتىردى. بالۋان تاس كوتەرۋ ۋاجدەمەسى مەن سەبەپتەرىن جان-جاقتى اشا، ونىڭ دا ەرلىك ەكەنىن دارىپتەپ، مۇنداي جولدارمەن ۇلتتىق سانا مەن تاريحي جادىنى جاڭعىرتۋ قاجەتتىگىن دە كورسەتە الدىم دەپ ويلايمىن.
سونىمەن قاتار جاپونيا، كورەيا، فينليانديا سياقتى ەلدەردىڭ ميفولوگيالىق ساناعا نەگىزدەلگەن ۇلتتىق يدەولوگيانى قۇرۋ مەن ۇلتتىق بىرلىكتى قالىپتاستىرۋداعى جەتىستىكتەرى شىعىستىق جەكپە-جەك پەن مەملەكەتشىلدىكپريزماسىندا قاراستىرىلىپ، قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق تۇتاستىققا ميفتىك سانا ارقىلى جەتۋءىنىڭ ۇلگىسىن دە ايگىلەدىم.
بۇل ەڭبەكتىڭ قۇندىلىعى – «كۇش اتاسىن تانىماس، الىسساڭ، اتاڭ دا بولسا جىق، اياساڭ، كوتەرىپ جىبەر» دەگەن قاعيداتتى ۇزىن تاريح بويى باسشىلىققا العان دالالىق كۇش يەلەرى مەن سايىسىنىڭ رۋحاني-تاريحي نەگىزدەرىن اشىپ، ونى قازىرگى قوعامعا ۇعىنىقتى ەتىپ جەتكىزۋى. كۇشتىك تاريحتى جاڭعىرتقان كىتاپ ۇلتتىڭ ءباھادۇر-باتىرلارىن تانىستىرىپ، وقىرماندى ۇلىدالالىق قۇندىلىقتاردى قايتا تارازىلاۋعاشاقىرادى.
مىسالى، قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزىنىڭ شىعۋ تەگىنە قاتىستى اڭىزدالعان كونە ولەڭ-شەجىرەدە دە «اتام قازاق ءۇش ۇلى تۋعاندا توي جاساپ، كۇرەس ۇيىمداستىرعان» دەپ جىرلانۋى دا كەزدەيسوقتىق پا؟
اتاسىنا تارتقان ەر بولىپ،
ءۇش بالا تۋدى قازاقتان:
بىرەۋى ونىڭ – اقارىس،
توي بولعان ۇلكەن ات جارىس.
ەكىنشى بالا – جانارىس،
حالىق جيىپ، توي قىلىپ،
مال سەمىزىن سويدىرىپ،
كۇرەسكەن پالۋان ارپالىس.
ءۇشىنشى بالا – بەكارىس،
سىيلادى جات پەن بەيتانىس.
قازاقتان تۋعان ءۇش بالا –
وڭكەي كوكجال، جولبارىس.
بۇل جەردەن تاريحتا بولعان تۇلعا-ازاماتتاردى دا، اڭىزدالعان قاھارمانداردى دا تەڭدەي جولىقتىراسىز. ءارىسى مۇحاممەد (س.ع.س.) پايعامبار، ازىرەتى الىدەن باستاپ، بەرىسى جوشى مەن شاعاتاي، ەر ەدىگە، قوبىلاندى، تۇركىستانداعى تايقازاندى ون ءۇش رەت كوتەرگەن الاتاۋ باتىر, رايىمبەك، ناۋرىزباي، تىلەنشى، ىرعىزباي مەن قۇنانباي دا بايان نىساندارى. وسى كۇنگە دەيىن «كۇيشى» دەپ تانىپ كەلگەن قۇرمانعازى دا، «سال-سەرى» دەگەن سەگىز سەرى، ءبىرجان دا بۇل جەردە اناۋ-مىناۋ ەمەس، تۇيە پالۋانداردى شاڭىن بۇرقىراتىپ تۇرىپ الىپ ۇرىپ جاتىر. قانشاما اۋليە، يشاننىڭ بالۋانعا ءتۇسىپ، بەلدەسۋدىڭ كوكەسىن تانىتقانىنىڭ دەرەگى شاھريزادا سارايىنداعى ءىنجۋ-مارجانداي مول. «كىتاپ جەلىسىندە حاكىم اباي باستەسىپ، پالۋاندارعا باپكەردەيءىن كۇرەس ۇيىمداستىرىپ ءجۇر» دەسەم سەنەسىز بە? بىراق بۇل شىندىق. ايەلدەر قاۋىمى دا داريعا، ءبانۋ شەشەك، ۇمسىن قىز سەكىلدى ءوز كەيىپكەرلەرىمەن قاۋىشا الادى. اعىباي، ناۋرىزباي، بۇقارباي باتىرلار بىردەي ىنتىق بولىپ، ءسوز سالعان، اتىنىڭ ءوءزى سيمۆولدىق مانگە تولى قىپشاق، كەي دەرەكتە «شەكتى» قىزى كۇرەش سۇلۋدىڭ ماحاببات حيكاياسى تاريحي سەريالعا تاتيدى.
قاجىمۇقاننىڭ ءوز تۇلعاسى دەربەس تاقىرىپ رەتىندە جەكە كەلىپ، ودان قالسا اتا-اجە، ناعاشىلارىنا قاتىستى دەرەكتەر مەن ءتۇرلى زامانداستارىنىڭ عۇمىرناماسى اياسىندا ءار قىرىنان اشىلعانى تاعى بار. تىپتەن، ونىڭ اتىن زاماناسىنا قاراماستان ءار تاراۋداعى اڭگىمە-ماتىندەردەن ۇدايى كەزىكتىءرىپ وتىراتىنىڭىزدى دا ايتۋ كەرەك.
- وندا ۇلتتىق كۇرەس ونەرءىنىڭ تاريحى قامتىلعان با؟
- ارينە, پەرسوناليزاتسيا ادىسىمەن كەڭىنەن قامتىلدى.
- سوندا تاريحتىڭ قاي نۇكتەسىنەن باستاۋ الادى؟
- ءبىز الىمساقتان كوشپەندى جۇرت, ال اتا-بابالارىمىز ءومىرى جاۋگەرشىلىكتە وتكەن. اسىرەسە، ب.ز.د. ءىىى-ءىى عاسىرلارداعى مودە قاعان جەتەكشىلىگىندەگى ۇلى دالا مەن قىتايدىڭ العاشقى تەكەتىرەسى كەزىندە ات ۇستىندە ورىندالاتىن اۋدارىسپاقپەن قاتار، جاياۋلاعاندا – قاعىپ جىبەرۋ، كەۋدەدەن اسىرا لاقتىرۋ، جامباس ارقىلى اياعىن ءىلىپ الۋ سىندى تەحنيكالار پايدا بولىپ، مايداندا امان قالۋدىڭ باستى فاكتورىنا اينالدى. سوندىقتان دا كۇرەسكە دالا تايپالارىنىڭ عاسىرلار بويى جاۋدان ۇستەم ءتۇسۋ ءۇشىن ەرەكشە ءمان بەرگەنى زاڭدى. بالا اياعىن اپىل-تاپىل باسىپ ەمىن-ەركىن جۇرگەننەن باستاپ ۇيرەتىلە باستايتىن، جاڭعىرىعى كەشەگە سوۆەتتىك اكە-اتالارىمىزعا دەيىن جەتكەنكىشىلەرگە ارنالعان «الىسپاق» تا سول جاۋگەر زامانداردىڭ جەمىسى. بەلگىلى زەرتتەۋشى ايىپ نۇسىپوقاسۇلىنىڭ «تال بەسىكتەن جەر بەسىككە دەيىن» ەتنوگرافيالىق كىتابىندا جازىلماقشى، الىسپاقتا جاسى مەن بويى دەڭگەيلەس بالالاردى بەلدەرىنە بەلبەۋ بۋىندىرىپ ءوزارا كۇرەستىرىپ، كۇرەستىڭ قىر-سىرىنا باۋليدى. عۇننان باستاپ بەلدەسۋدىڭ، تىرەسۋدىڭ، قايقايتۋدىڭ، جامباسقا الۋدىڭ، اياقتان شالۋدىڭ، جاتا قالىپ لاقتىرۋدىڭ، كوتەرىپ ۇرۋدىڭ سان ءتۇرلى تəسىلدەرىنە جاتتىقتىرعان. جاستاي كۇرەسىپ ۇيرەنگەن بالانىڭ ەسەيگەندە جاۋىرىنى جەرگە تيمەس بالۋان بولاتىنى داۋسىز. دەنە مۇشەلەرى مەن بۇلشىق ەتتەرى جاقسى جەتىلىپ، دەنى ساۋ اتپال ازامات بولىپ جەتىلەدى. بالۋان قوستومدىقتى وقىپ وتىرىپ تا، سونداي الاماندى ورتادان شىققان بالا بالۋانداردىڭ تالايىن تانۋعا مۇمكىندىك بار.
- ابەكە، «بالا» دەمەكشى، ءسىز وتىرىستار مەن تويلاردا، جەكە كەزدەسۋلەردە قازاق كۇرەسى مەن بالۋاندارىنىڭ پوپۋليزاتورى بولا وتىرا «بالاڭدى ءبىرىنشى كەزەكتە دزيۋدوعا بەر, سوسىن قازاقشاسىنا» دەپ ءجيى ايتادى ەكەنسىز. بۇل قالاي؟ تانىستارىڭىزدان وسىنى ەستىپ، ءوزىم دە تاڭ قالدىم. ارتىق ەموتسيام ءۇشىن كەشىرىم سۇرايمىن، نەگە، نەلىكتەن؟ ءسوزىڭىز بەن ءىسىڭىز قابىسپاي تۇرعان جوق پا؟
- بۇل مەنىڭ ازىرگى تاڭعى بەيرەسمي وي-پايىمىم. ونىڭ تەرەڭ دە استارلى سەبەپتەرى بار. زەرتتەۋشى رەتىندە وسىعان كەلدىم. ال رەسمي ۇستانىمىم البەتتە، تاريحي قازاقشا كۇرەس جاعىندا: «قازاقشا كۇرەس – كەرەمەت! قازاق كۇرەسىنىڭ پالۋاندارى شەتتەرىنەن، ورىسشا ايتقاندا، «كراساۆچىكتەر»».
سوسىن مەن تاريحي قازاقشا كۇرەس پەن تاريحتاعى پالۋانداردىڭ پوپۋليزاتورىمىن. جازبالارىم دا نەگىزىنەن سولارعا قاتىستى. قازىرگى پالۋانداردىڭ ناسيحاتشىسى ەمەسپىن. وزىنە-ءوزى «بۇگىننىڭ قاجىمۇقانى» دەگەن لاقاپ تاڭىپ، اقشاعا تويلاردا ءارتىس بولىپ ءان ايتىپ، سالتو اينالىپ جۇرگەن، سپورتتا ءبىر جۇلدەسى جوق بىرەۋلەر «مەن تۋرالى كىتاپ جاز، تاريحتا قالاسىڭ» دەپ دورەكىحابارلاسقاندار دا بولدى. وزىنشە زاماناۋي ناسيحاتشى دەپ قالعانى عوي. ءبىر ول ەمەس، قازىرگىلەردى تاريحي ءاۋ باستاعى ماعىناسىنا سالساق، تولىققاندى «پالۋان» دەپ ايتۋعا دا كەلمەيدى. بۇلار «بورەتستەر» عوي. تاريحي دا ساكرالدى پالۋان ۇعىمىنىڭ اياسى وتە كەڭ. ماسەلەنىڭ وسى جاعىن تۇسىندىرە الماي-اق قويدىم. قازىرگىلەر تەك قانا كۇشتىك جاعىن عانا الىپ ءجۇر.
- ەندى سول تەرەڭ دە استارلى سەبەپتەرىن ايتساڭىزشى!
- بۇل قازاق كۇرەسى دزيۋدودان نەمەسە ايكيدو، جيۋ-جيتسۋلاردان تەحنيكاسى نەمەسە ءادىس-ءتاسىلى، قارۋلىلىعى جاعىنان كەم دەگەن ءسوز ەمەس. تىپتەن، قيمىل مەن قوزعالىس ەركىندىگى جاعىنان دزيۋدودان، كەرەك دەسەڭىز باسقا كۇرەس پەن جەكپە-جەك تۇرلەرىنەن ارتىق تۇستارى كوپ. بۇل جەردە ماسەلە مەنتالدا جانە بالانىڭ بولاشاعىنا ىقپال-اسەرىندە جاتىر.
اسىلىندە، كۇرەس تۇرلەرىنىڭ قاي-قايسىسى بولماسىن، ول دا ادام جاساپ شىعاتىن ماشينا. ۇڭعىماسىنا تۇسكەن شيكى ماتەريالدى وڭدەپ، ءوز ستانوگى ارقىلى وزىندىك ستاندارتى مەن ساپاسىن كەلتىرىپ، شىعار اۋىزدا ءونىمىن بەرەدى. بىراق ول ءونىم قانداي بولىپ شىعۋدا؟ باستاۋىشتا سەكتسياعا بارعان بالا مەكتەپ بىتىرگەنشە قانداي تۇلعا بولىپ قالىپتاسادى؟ وسىعان وي جىبەرگەن بىرەۋ بار ما؟
ءيا، جامان بولىپ جاتقان جوق. الىس اۋىلداردا قازاقشاسىنان باسقاسىنىڭ جوقتىعى دا راس. بىراق كۇرەس تۇرلەرىنىڭ دە ءبىر-بىرىنە ۇقسامايتىن مەنتاليتەت، ياكي ءدىل، مي مەن جۇرەك قالىپتاستىرىپ، ادام تابىستىلىعى مەن ومىردە جەتىستىككە جەتۋىندە ءرول وينايتىنىن نەگە ۇمىتا بەرەمىز؟ كۇنى كەشە عانا تارازدا كىلەم ۇستىندە توبەلەسىپ جۇرگەن پالۋان قازاق بالالارىنىڭ ۆيدەوسىن كوردىڭىز بە؟ TikTok پەن instagram, facebook سىندى الەمجەلىلەر بەتىن بەرمەي كەتتى عوي. قارسىلاسقا كۇرمەت، كۇرەس الاڭىنا دەگەن سىي جوق. توپ بولىپ جاعا ۇستاسىپ، اياقكيىمدەرىمەن اداقتاپ ءجۇر.
ومىردەن ءبىر مىسال: جۋىردا كىل ميلليونەر مەن ميللياردەر باس قوسقان داستارحانعا كەزدەيسوق كەز بولدىم. «وتىر، وتىر» دەپ تانيتىندارى قاۋقالداسىپ قالدى. «كۇش مادەنيەتىن زەرتتەۋشى» دەپ الدەقانداي ەتىپ پۇت قىلىپ تانىستىرىپ، سودان، ال، نەبىر اڭگىمەلەر كەتسىن. كوبىسى بالا كەزىندە، ستۋدەنتتىك شاقتاردا كۇرەسپەن شۇعىلدانعاندار بولىپ شىقتى. قىزىعى سول، كىلەڭ بۇرىنعى دزيۋدوشىلار ەكەن.
بۇلارمەن قاتارلاسا كۇرەستىڭ وزگە تۇرلەرىمەن اينالىسقان تانىس-بىلىستەرىن دە ءبىراز ەسكە الىستى. ويلارىنىڭ ءبىر جەردەن شىققان تۇسى – كوبى ءىشىپ كەتكەن، تۇرمەگە تۇسكەن، ومىردەن ءوز ورنىن تاپپاعان جانە تاعىسىن تاعىلارى. قىسقاسى، سونشا پوتەنتسيالمەن ۇلكەن پەرسپەكتيۆا كورسەتە الماعان. ءبارى ەمەس، ارينە، بىراق دەنى. كوپكە توپىراق شاشۋعا بولمايدى، اراسىندا زور جەتىستىككە جەتىپ، نەبىر ەل تانىعان ازاماتتاردىڭ جۇرگەنىن دە مويىنداپ وتىر.
ويدى وي قوزعاپ، ءوءزىم دە كۇرەسشى تانىستارىمدى ەسكە الدىم. «سول كەزدەگى گوپنيكتەرى كىمدەر ەدى?» دەپ تە ساۋساققا سالىپ ساناي باستادىم. ستۋدەنتتىك كەزدە تالايىمەن ءبىر ورتادا جۇرگەن دە ەكەنمىن. سولار قازىر نە ىستەپ ءجۇر دەپ ىزدەۋ سالدىم. ماسساعان...!
- ءسىزدىڭ ءسوزىڭىزدىڭ اۋانى «دزيۋدودان باسقا كۇرەستەردى ناسيحاتتاپ دامىتۋ كريمينال مەن تابىسسىزدىقتى تاراتىپ دامىتۋ» دەگەنگە كەلدى عوي. سوسىن ءبىر شاعىن ورتانىڭ پىكىرى بۇكىل ەلدەگى جاعدايعا ولشەم ەمەس.
- مۇنى مەن ەمەس، ءسىز ايتىپ وتىرسىز. ولاي قاتتى كەتۋدىڭ قاجەتى جوق. راس، ولشەم ەمەس. بىراق بۇل دا مىڭنان ءبىر فاكتاج. سودان سوڭ، اقىرعى اقيقات دەپ وتىرعانىم جوق.
- ايتقاندارىڭىزدىڭ ارعى جاعىندا وسىنداي ويدىڭ باسى قىلتيىپ تۇر ەمەس پە؟
- مەنىڭ دە ەل مەن جەر، ءتىل، ءدىل، ءدىن، وتان، مەملەكەتىمىز ءۇشىن بار قازاقتاي جانىم كۇيەدى. كوشپەندى مادەنيەت پەن تۇركى-قازاققا قاتىستى نارسەنىڭ ءبارى ۇلى قۇندىلىق بولسا، الەمدى جوعارى پروباسىمەن ەلءىتسە دەيمىن. قانىم دا، جانىم دا قازاق بولعاندىقتان كەي جاعدايلارعا وت بولىپ جانىپ، كۇيىپ كەتەمىن. بىراق احۋالدىڭ دا كوزىنە تۋرا قاراۋ كەرەك. احۋال – اششى. وتىرىك – ءتاتتى. ۇزاق جىلدارعا سوزىلعان زەرتتەۋلەر وسىعان الىپ كەلدى دەدىم ەمەس پە؟ پۋبليكاعا جاعۋ ءۇشىن جالعاننىڭ اتىنا جال بىتكىزە المايدى ەكەنمىن. سودان سوڭ مەن باسقا كۇرەستەرمەن اينالىسپا دەپ جاتقانىم جوق. الدىمەن دزيۋدوعا بار دەپ جاتىرمىن. سوسىن ارى قاراي وزدەرى دە كورەدى.
- ال، جارايدى. ءسوزىڭىزدى قابىلداماسام دا... نەلىكتەن دزيۋدو ەڭ جاقسى تاڭداۋ دەپ سانايسىز?
- قازاق كۇرەسى، ارينە، ءوزىنىڭ تاريحي تامىرى مەن ماڭىزدىلىعىنا يە، بىراق دزيۋدو سپورتشىنىڭ دامۋىنا جۇيەلى جانە امبەباپ ءتاسىلدى ۇسىنادى. بىرىنشىدەن، دزيۋدو – بۇل حالىقارالىق فەدەراتسيامەن جانە جالپى قابىلدانعان ەرەجەلەرمەن كوتەرمەلەنگەن وليمپيادالىق سپورت. بۇل پاريجدە ءوتكەن جازعى وليمپيادا ويىندارى چەمپيونىەلدوس سمەتوۆ سەكىلدى بالالارعا الەمدىك دەڭگەيگە شىعۋ، وليمپيادا ويىندارىنا جانە باسقا دا ماڭىزدى حالىقارالىق تۋرنيرلەرگە قاتىسۋ پەرسپەكتيۆالارىن اشادى.ءبىر ەلدوس مىڭ دالەلدىڭ ورنىنا جۇرمەي مە؟ ونىڭ ءوزى بەرگى ۋاقىتتاعى قازاقستان مەن ورتالىق ازياداعى العاشقى وليمپيادا چەمپيونى، سونداي-اق بارلىق دارەجەلى وليمپيادا ناگرادالارىنىڭ يەگەرى اتاندى.
ەكىنشىدەن، ول تەك فيزيكالىق قاسيەتتەردى دامىتىپ قانا قويماي، ءتارتىپتى، قارسىلاستى قۇرمەتتەۋدى جانە ەموتسيالارىن باقىلاۋدى دامىتادى. بۇل سپورت «جۇمساق جول» فيلوسوفياسىنان جانە جەڭىسكە عانا ەمەس، ءوزىن-ءوزى جەتىلدىرۋگە دەگەن ۇمتىلىستان تۋىندايتىن پرينتسيپتەرگە نەگىزدەلگەن. ءدال وسىنداي قاسيەتتەر بالالاردى كۇشتى ەتىپ، ءوزىن-ءوزى قامتاماسىز ەتەتىن تۇلعالاردىڭ وسۋىنە كومەكتەسەدى. ءتول كۇرەس ءوزىنىڭ مادەني ەرەكشەلىگىندە قۇندى بولعانىمەن، وقۋ پروتسەسىنىڭ مۇنداي فيلوسوفيالىق تەرەڭدىگى مەن قۇرىلىمىنا يە بولا بەرمەيدى. بىراق بۇل ۋاقىتشا دەپ ەسەپتەيمىن.
دزيۋدودا ءتارتىپ پەن ەتيكا، جۇيە، ينتەللەكت، ۇستازدان ۇستازعا شىنجىرى ءبىر ۇزىلمەگەن تاريح پەن تاريحي پەرسوناجدار، ەڭ باستىسى، قايتالاپ ايتامىن، ەڭ باستىسى، ءتول فيلوسوفيا بار. ءبىر-بىرىنە باس ءيىپ، جول بەرەتىنى، ىزەت كورسەتكىشتىكتەرى قانداي-دى!
دزيۋدو بالالاردا ءوزىن-ءوزى تاربيەلەۋ، جاۋاپكەرشىلىك, سىيلاستىقتى جانە سەرىكتەسپەن جۇمىس ىستەۋ قابىلەتتەرىندامىتادى. بۇل داعدىلار ولارعا وقۋ مەن جۇمىستا جانە قارىم-قاتىناستا جاقسى كومەكتەسەدى. دزيۋدو – بۇل ىشكى تەپە-تەڭدىك پەن وزىنە دەگەن سەنىمدىلىكتىڭ جولى. سوندىقتان، بالانى دزيۋدو بولىمىنە بەرۋ ارقىلى اتا-انالار وعان فيزيكالىق دامۋدان ءبولەك، ۇلكەن ومىردە قاجەت بولاتىن كومپلەكس – «قارۋ-جاراقتىڭ» ءبارىن بەرەدى. دزيۋدو بالالاردى كۇشتى مىنەز بەن سابىرلىققا جانە توزىمدىلىككە تاربيەلەيدى. كوشباسشىلىق قاسيەتتەردى دامىتىپ, قيىندىقتاردى جەڭۋگە جانە كوماندادا جۇمىس ىستەۋگە ۇيرەتەدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ولار كەز-كەلگەن سالادا تابىسقا جەتۋدىڭ نەگىزىن قالايدى.
مەن باتىستىق سپورت عالىمدارى ايتا بەرەتىن تەزيس – «ءار سپورتتىڭ ءوزىندىك مادەني جانە تاريحي قالىبى بار» دەگەنمەن كەلىسەمىن. بۇل سپورتقا عانا ءتان نارسە ەمەس. مۋزىكا مەكتەپتەرىنىڭ ۇستازدارىنىڭ ايتۋىنشا، بالانىڭ مىنەز-قۇلقى مەن ءدىلى دومبىرا، قوبىز، گيتارا، ساكسافون، سىبىزعى، سكريپكا، بارابان، قايسىسىن تاڭدايدى، سوعان قاراي قالىپتاسادى. وسكەندە مۇلدە بولەك بولمىسسومدالادى.
راس، قازاق كۇرەسى – كوكپار، بايگەلەر سىندى ءبىزدىڭ مادەني-سپورتتىق مۇرامىزدىڭ سۇبەلى بولىگى. قۇدايا، وسى مۇرامىز دامىسا ەكەن دەپ جۇرگەندەردىڭ ءبىرىمىن. الايدا، ەگەر فيزيكالىق دامۋ، دايىندىقتىڭ جۇيەلىلىگى جانە حالىقارالىق مانساپ پەن تۇلعالىق رۋحاني دامۋ ءۇشىن مۇمكىندىكتەر تۋرالى ايتاتىن بولساق، وندا دزيۋدو كوبىرەك پەرسپەكتيۆالار اشادى. ءىشىڭ ۋداي اشيدى، بىراق امال جوق. كەزىندە «قازاقستان بارىسى» دەپ ۇرانداعان ارمان شوراەۆ تا سول الەمدىك مەجەگە ۇمتىلعىزىپ، بىراق جەتە الماي كەتتى-اۋ، دەيمىن. ودان قاراعاندا ازياداعا ەنىپ ۇلگەرگەن وزبەكتىڭ كۋراشىنىڭ مۇمكىندىگى جوعارى سياقتى. توقەتەرى، بالالار دزيۋدومەن اينالىسا وتىرىپ، باسقا كۇرەس تۇرلەرىنە دە ەركىن ءوتىپ، حوببي عانا ەمەس، كۇنى ەرتەڭ وزىنە ناعىز ماماندىق بولا الاتىن جاھاندىق سپورت جۇيەسىنە قول جەتكىزە الادى.
- دزيۋدوڭىز سونداي كەرەمەت ەكەن، ءسىز نەگە قازاق كۇرەسىن وسى دەڭگەيگە الىپ كەلمەيسىز؟ ايتۋعا وڭاي، ءبارىن بىلەدى ەكەنسىز، ەكى كىتاپتان باسقا نە ءبىتىرءىپ جاتىرسىز؟
- بىرىنشىدەن، نەگە ونى مەن قانداي دا ءبىر دەڭگەيگە الىپ كەلۋىم كەرەك؟ وسى سالادا ميلليونداپ اقشا الىپ جاتقان قاپتاعان مەكەمەلەر مەن ۇيىمدار، فەدەراتسيالار، تۇتاس مينيسترلىك بار ەمەس پە؟ مۇنى سولاردان سۇراڭىز.
ەكىنشىدەن، بۇل مەنىڭ حوببيم عانا, قالا بەردى «ۇلى دالانىڭ كۇش مادەنيەتى عوي» دەپ، قاراپايىم مادەنيەتتانۋشى رەتىندە تىرتىنەكتەپ اينالىسىپ جۇرگەن ءىسىم. ماعان بۇل ءۇشىن ەشكىم جالاقى تولەمەيدى، مىس-مىستاپ سالىم سالمايدى. قايتا كەيبىر ەگدە ترەنەرلەر مەن «توبەسى تەسىكتەرى» تەلەفونىما «سەن پراكتيك ەمەسسىڭ، بۇل باعىتتا جازۋعا قاقىڭ جوق» دەپ تىلدەپ بوقتاپ زۆونداماسا، ەشكىم قولىمدى الىپ العىس ايتقان ەمەس. بءىر پاراق العىس حات تا العان ەمەسپىن. سۇيدەپ حابارلاسقان ءبىر شالعا دا «ءوز اقشاڭىزدى، ۋاقىتىڭىز بەن زەيىنىڭىزدى ارناپ، كىتاپ شىعارىڭىز. كىم ۇستاپ تۇر؟ اقىرى زەينەتتە ەكەنسىز، العا!» دەپ ايتقانىم بار. وزدەرى جازبايدى، جازعان ادامدى قولداۋ بىلاي تۇرسىن، كورە الماي ەتەكتەن تارتادى. كوڭىل-كۇيدى بۇزاتىن سوزدەرمەن تۇيرەيدى. ءوز ۋاقىتىم مەن قارجىم، ىزدەنىستەرىم مەن مۇمكىندىكتەرىم دەڭگەيىندەگى شارۋام. مۇنىمەن اينالىسۋعا دا ءدۇم مەن ارت كەرەك. ءدۇم مەن ارت بولماسا اينالىسا المايدى. قالاسام جازام، زەرتتەيمىن، قالاماسام، جازبايمىن، زەرتتەمەيمىن. وندا دا «الىپ-شالۋ، تارتۋ، جاتتىقتىرۋ» دەپ كەلەتىن كاسىبي جاعىنان ەمەس، تانىمدىق، مادەني جاعىنان عانا قالام تارتىپ ءجۇرمىن. ولاردىڭ باۋ-باقشاسىنا ءتۇسىپ جاتقانىم جوق. ينتەرنەتتىڭ وزىندە وسى باعىتتا پليۋس-مينۋس جۇزدەن اسا ماقالام بار شىعار. ءبارىن ايت تا، ءبىرىن ايت، «بالۋان تاس» كىتابىنىڭ تۇساۋكەسەرىن ۇلتتىق مۋزەيگە 100 مىڭ تەڭگە تولەپ وتكىزگەن اداممىن. ءبىر-ەكى ساعاتقا ارەندا تولەتكەن. ول كەزدە مەن «بالۋان تاستى» شىعارعان باسپامەن تولىق ەسەپتەسىپ ۇلگەرمەي، قارجى تاپپاي ساندالىپ ءجۇر ەدىم.
ۇشىنشىدەن، مەن وسى ءسىز ايتقان بيىك مەجە باعىتىندا جۇمىس ىستەپ جاتىرمىن. مىسالى، ءالى جاريالانباعان، بىراق پيلوتتىق ءبىر نۇسقاسى جارىق كورگەن «قازاق كۇرەسى دەگەن نە؟» اتتى بالالارعا ارنالعان كىتاپ بار. ونى بىلتىرعى قاراشادان شىعارعانمىن. بىراق جاپپاي باسپا كورمەدى. ول مىنا قوستومدىق «بالۋان تاستىڭ» ءسولى مەن ءنارى، ەڭ ءساتتى دە وڭايلاتىلعان ءتۇرى. قازاق كۇرەسى تۋرالى «بازا» دەسە دە بولادى. وسى كىشكەنە ماتەريالدى بىلگەن بالا، ەڭ نەگىزگءى كۇش ءبىلىمىن دە بىلەدى.
ودان قالسا «كۇش مادەنيەتى» جانە «پالۋاندار الەمى» اتتى ەكى كىتاپ تا ءازىر. بىراق ولار word كۇيىنشە، كومپيۋتەرىمدە ساقتاۋلى. 70 پايىزى عانا بىتكەن، تولىقتىرۋلاردى قاجەت ەتەتىن بالۋان شولاق تۋرالى كىتاپ تا بار. ول بالۋان شولاققا بۇرىنعى تاپتاۋرىن، گاككۋشىل ءانشى ءھام كومپوزيتور بولعان، سۇلۋلاردى ەسەپسىز قۇشقان دەگەن سياقتى سوۆەتتىك قيعاش كوزقاراستارعا بالاما – الاشورداشىل، ەل اعاسى بەينەسىندەگى شولاقتى تانىتاتىن جوبا. «قازاق كۇرەسى دەگەن نە؟» اتتى مونوگرافيا دا جازىلۋدا. ايتا بەرسەك كوپ.
ال وسىلاردىڭ ىشىندە «قازاق كۇرەسى دەگەن نە؟» مەن «بالۋاندار الەمى» اتتى ەكى كىتاپ سول ءسىزدىڭ سۇراعىڭىزعا جاۋاپ بەرۋگە ارنالعان. مەن سوندا قازاق كۇرەسىنىڭ تاريحىن، گەنەزيسىن، تاريحي پەرسوناجدارى مەن ءپالسافا-فيلوسوفياسىن تۇجىرىمداۋعا تالپىندىم. ءۇزىلدى-كەسىلدى «جاسالدى» دەگەن ارتىق بولار، ۇلتتىق كۇرەستىڭ تاريح ورىندەگى پانوراماسىن رەپرەزەنتاتسيالاۋعا تالپىندىم. تالپىندىم.
- بۇلار قاشان شىعادى؟
- جازۋشى انتون چەحوۆتىڭ ايگىلى فرازاسىمەن جاۋاپ بەرەر ەدىم: «ەگەر پەسانىڭ باسىندا قابىرعاعا مىلتىق ءىلۋلىبولسا, وندا ول پەسانىڭ سوڭىنا قاراي اتىلۋى كەرەك». ءبىر جارىق كورەر، ءبىر باسىلار، قۇدايدان ءۇمىتىمدى ۇزبەيمىن.
- مەملەكەتتىك مەكەمەلەرگە حابارلاسىپ كورمەدىڭىز بە؟ ولار نە دەيدى؟ سولاردىڭ جۇمىسىن قوعامدىق نەگىزدە اتقارىپ ءجۇرسىز دەگەندەي.
- بالۋان تاستا دا، بۇلار بويىنشا دا قۇزىرلى مينيسترلىكتەرگە قانشاما رەت حات جازدىم. سامۇرىق قازىنا، تىپتەن، الدەقانداي ءبىر سپورتتىق باستامالاردى قولدايتىن قورلارعا دا. بىراق كەزەكشى ءبىر جاپىراق قاعاز، ءبىر زاڭنامالارعا سىلتەگەن جاۋاپتار الدىم. بارىنەن دە قىزىعى ءپروفيلدى مينيسترلىكتەرگە مينيستر اۋىسقان سايىن جازىپ تۇرامىن. ال ولاردىڭ ءبىز تۇگىلى قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءوزى اتى-ءجونى مەن ءتۇرىن جاتتاپ ۇلگەرە مە ەكەن دەپ ويلايمىن كەيدە. سۇمدىق اۋىسقىش.
توقتاڭىز... وسىدان بىرنەشە كۇن بۇرىن، و عاجاپ، ۆيتسە مينيستر سەرىك جاراسباەۆقا ءبىر دوسكوڭىل كىسى مەنى ۇسىنىپ، قابىلداۋىندا بولدىم. بۇل ماسەلە بويىنشا تاۋعا دا، تاسقا دا سوعىپ جۇرگەن باسىم، «قولعا تۇسكەندەرىڭ وسى شىعار» دەپ ءبىراز ىشكى رەنىشىم مەن كەرنەۋىمدى شىعاردىم. قاتتىراق كەتكەن دە تۇستارىم بولدى. ەشنارسەگە ۋادە بەرگەن جوق. قولداعى ۇلگىلەرىمدى الىپ قالدى. كورەمىز. بولار، بولماس ۋاقىت كورسەتەدى. بىراق سونشا باسشىلاردىڭ ىشىندە قابىلداۋ اكتىسىن جوعارى باعالادىم. بۇل دا بىلگەندىك.
- سونىمەن، بالالارىمىزدى قازاقشا كۇرەسكە بەرەمىز بە، بەرمەيمىز بە؟
- «بەر»، نەگە بەرمەسكە؟ «بەرمە» دەيتىندەي مەن كىمنىڭ شىكىراسى ەدىم؟! الايدا «ەگەر» دەر ەدىم. ەگەر دزيۋدوداعىداي پوتەنتسيال مەن مۇمكىنشىلىكتەر جاسالسا، بەرىرەك بەرۋ كەرەك. قازاق كۇرەسىندە ءبارى بولعان. «بولعان». تىپتەن دزيۋدودان اسىپ تۇسەتىن جويقىن كيەلى تانىم جاسالعان. ءادىس-تاسىلدەرى جەردە دە، ات ۇستىندە دە جاسالا بەرەتىن اسكەري شايقاسقا ارنالعان تۇرلەرى دە بولعان. قوڭىرات الاتاۋ باتىر سەكىلدىلەر ونداي ايقاسشىل تۇرلەرىنىڭ تاريحتا اتى قالعان ەڭ مايتالماندارى. بىراق بەلگىلى ءبىر سەبەپتەرمەن تاريحي تىزبەك ءۇزىلىپ، ولاردان كەيىنگىلەر اجىراپ قالدى. بالانىازىرگە ءبىرىنشى كەزەكتە دزيۋدوعا بەرسە ول دا ءتيىمدى.فۋندامەنت ءبىرىنشى سول جاقتا قالىپتاسسىن. وعان دەيىن بءىز قازاقشانىڭ ەسكى تامىرلارىن ءتىرىلتىپ، ىلكى دۇنيەتانىم مەن ويلاۋ جۇيەسى، ادەپتىك قىرىن دزيۋدو، ايكيدوداعىداي ابدەن ءپىسىرىپ، رەتتەپ، قالىپتاپ الايىق. اۋرۋىن جاسىرعان ولەدى. جالعان پافوسقا سالىپ، باستى قۇمعا تىعىپ، پروبلەمانى ەلەمەۋگە بولمايدى. مەنىڭ دە جاساپ جۇرگەنىم سول. ونسىز قيىن قالدە. سوسىن بىرەۋگە «ءبۇيت، ءسۇيت» دەۋ ابىروي بەرە بەرمەيتىنىن مەنىڭ جاناشىر بەيرەسمي اڭگىمەمنىڭ رەسميەتكە جەتكەنىنە تاڭ قالىپ وتىرمىن.
جالپى، قازاق حالقى ءتول كۇرەسكە تاۋەلسىزدىگى، وسىلاي ءىرى ەل بولىپ، الەمنىڭ توعىزىنشى تەرريتورياسىن يەلەنىپ وتىرعانى ءۇشىن تاريحي تۇرعىدا قارىزدار. ول باتىرلار ينستيتۋتىنىڭ ءبىر ءبولىمى رەتىندە ءوز ميسسياسىن اتقاردى. سول ارقىلى جاۋدى جەڭىپ، امان قالدىق. ونى مويىندايمىن، مويىنداۋىمىز كەرەك.
- اڭگىمەڭىز ەندى دۇرىستالدى...
- قازاق حالقىنىڭ ءوز كۇرەسىمەن تاريحي بايلانىسى تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ قالىپتاسۋىنا، ونىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعى مەن مادەني بىرەگەيلىگىنە ىقپال ەتكەن تەرەڭ مادەني كودتا جاسىرۋلى. ونىڭ ماڭىزى بۇگىنگىدەي سپورتتىق جارىستار وتكىزۋمەن عانا شەكتەلەتىن ءىس-شارالار ساياساتى اياسىنان اسىپ تۇسەدى. بىزدىكىلەر باس سالىپ تۋرنيرلەر وتكىزۋدى عانا بىلەدى. ال ونىڭ مەنتالدىق نەگىزدەرىن دامىتۋعا نازار اۋدارمايدى. قازاقشا كۇرەس تەك فيزيكالىق كۇشتى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار قازاق ەتنوسىنىڭ ىرگەلى سيپاتتامالارىنا اينالعان مىقتىلىق، توزىمدىلىك جانە ەركىندىك يدەياسىن دا بەينەلەيدى.
تاريحي قازاق كۇرەسى ارقاشان كۇش-قۋاتقا عانا اكتسەنت قويماي، سونىمەن قاتار ەلدىك سانا قالىپتاستىرۋدىڭ وزىندىك «مەكتەبى» بولدى. ۇلىس جەرلەرىن سىرتقى باسقىنشىلاردان قورعاعان قازاق باتىرلارى دا ءوز دەنەلەرى مەن رۋحتارىن جاۋعا قارسى تۇرۋ ءۇشىن جەتىلدىرە قۇرىشتاي بەرىك ەتىپ وتىرىپ، ەڭ الدىمەن، كۇرەس الاڭىندا جاتتىقتى. قازاق ءۇشىن الەمنىڭ توعىزىنشى بولىگىنىڭ اۋماعىن يەلەنۋ ۇلتتىق جەكپە-جەكككە نەگىزدەلگەن كۇش پەن ۇلتتىق بىرلىكتىڭ ىشكى رەسۋرستارىن ۇدايى جۇمىلدىرۋدىڭ ارقاسىندا مۇمكىن بولدى. بۇل جەردە كۇرەس – ءوزىن-ءوزى فيزيكالىق-رۋحاني جەتىلدىرۋ جانە دەنە ءبىتىمىن ساقتاۋ ءادىسى رەتىندە ءرول وينادى.
ايتا كەتەرلىگى، قازاق كۇرەسى دالا حالىقتارىنا ءتان بىرلىك پەن ىنتىماقتاستىق فيلوسوفياسىن دا سيمۆولدايدى. ءاربىر ارىسقا شىعۋ رۋلار جۇيەسىندە ءوزىنىڭ قوعامداستىعىندا مارتەبەگە دەگەن ۇمتىلىستى تاربيەلەۋ ارقىلى بەرىكتىكتى تەكسەرۋدى نىشانداعان جانە بۇل بەيبىت جۇزەگە اسقان. ءسويتىپ، كوشپەندىلەر مادەنيەتىندەگى بىرلىك پەن ءوزارا تۇسىنىستىك يدەياسىنا قىزمەت ەتىپ، عاسىرلار بويى مەملەكەتتىك اۋماقتىق تۇتاستىقتى ساقتاۋعا مۇمكىندىك بەرگەن ماڭىزدى فاكتورعا اينالدى.
سونىمەن، قازاقشا كۇرەس فيلوسوفياسى «ۇلى دالا بيلىگىنىڭ مادەنيەتى» ۇعىمىمەن دە بايلانىستى، وندا بيلىك، كۇش پەن ادىلەتتىلىك اراسىنداعى ۇيلەسىمدىلىك ورتالىق ورىن الادى. تاۋەلسىز ساياسي سانانىڭ نەگىزى بولا وتىرىپ، ۇلتتىق كۇرەس قازاقتاردا قاتال جاعدايدا ءومىر ءسۇرۋ، ءوزىنىڭ مادەني مۇراسىن قورعاۋ جانە ۋاقىتتىڭ سىن-تەگەۋرىندەرىنە بەيىمدەلۋ قابىلەتىن قالىپتاستىردى.
- ءسوز سوڭى نە ايتاسىز؟
- شاكارىم اتامىز «سوككەنىڭ بولسىن – سۇيگەنىڭ، دوستىعىڭ بولسىن – كۇيگەنىڭ، اششى تىلمەن تيگەنىڭ، جوعالسىن دەپ مىندەرى» دەگەن. قازەكەڭ جانىنا تيگىزىپ ايتپاساڭ قوزعالمايدى. بالكىم، بۇلاي سويلەۋگە مەنىڭ مورالدىق تۇرعىدا حاقىم جوق تا شىعار. «ەەە، ءبىر مادەنيەتتانۋشى، ءوزى پالۋان دا ەمەس، بىزگە اڭگىمە ايتادى» دەۋى مۇمكىن. بىراق مەن بۇل جەردە قازاق كۇرەسىنىڭ كاسىبي جاقتارىنا، ءادىس-تاسىلدەرىنە، تاعى دا باسقا ەرەجەلەرىنە قاتىستى سويلەپ تۇرعانىم جوق. مەن مەنتالدىق نەگىزدەرى مەن مادەني تۇرعىسى، تۇلعا قالىپتاستىرۋ جۇيەسى مەن يدەولوگياسىنىڭ اڭگىمەسىن ايتۋدامىن. ناقتى قانداي الگوريتمدەر ارقىلى قازاق كۇرەسىن دزيۋدو سياقتى زياتكەر دە رۋحاني سپورتقا اينالدىرۋعا بولادى؟ ءبىرىنشى كەزەكتە تءارتىپ پەن ەتيكا، ينتەللەكت پەن فيلوسوفيا. مىنە، وسى نەگىزدەردىڭ نەگىزى، بازا دەۋگە بولادى. وسى باعىتتاردى پايدا بولعىزىپ، ىزدەپ تاۋىپ، قايتا ءتىرىلتىپ، دامىتۋعا جۇمىستانۋ كەرەك. ال باستى ستراتەگيا مەن ۇيىمداستىرۋشىلىق جاعى مەنىڭ شارۋام ەمەس.
جازۋشى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ «ۇلتتى ءسۇيۋ» دەگەن ماقالاسىندا: «قازاقتىڭ اتى ورىستىڭ اتىنان وزسا، بالۋانىن بالۋانى جىقسا، شەشەنىن شەشەنى سوزدەن توقتاتسا، ماردىمسىپ، بار قازاق ءسۇيسىنىپ قالادى. قازاق جەڭىلسە، ورىس تا دارديادى. نوعاي مەن قازاق، سارت پەن نوعاي ەگەسسىن، ولار دا سولاي» دەيدى. اۆتوردىڭ بۇلاي جازۋىندا ۇلكەن ءمان بار.ءبىز دە قاشان قازاق كۇرەسىن الەمدىك كۇرەسكە اينالدىرىپ، وعان قازاق شىعىپ، ءبارىن جەڭىپ، دارديار ەكەنبىز؟ ول ءۇشىن ءتول كۇرەسكە مودەرنيزاتسيا، ءبىتىم-تۇرپاتىن قايتا قاراۋ مەن وي تۇجىرۋ كەرەك. ءۇمىت ۇزىلمەسىن!
- سۇحباتىڭىزعا راقمەت!
سامات يساۇلى،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
