Pedagog Aıatjan Ahmetjan qazirgi bilim júıesin shıratý jáne saladaǵy qordalanǵan máselelerdi sheshý joldary týraly óz usynystarymen bólisedi.
Qazaqstanda sońǵy 5 jylda jekemenshik mektepter sany artyp keledi. Resmı statıstıkaǵa súıensek, 2016 jyly elimizde 112 mektep bolsa, 2023 jyldyń oqý jylynda 551 mektepke deıin jetken. Al memleket menshigindegi mektepter kerisinshe qysqarýda. Bul elimizdegi bilim sapasyn arttyra ala ma? Jeke menshik mektep qandaı máseleni sheshpek?
Bul týraly “Adyrna” ulttyq portaly belgili ustaz, bilim sarapshysy, «Qazbilim» ortalyǵynyń jetekshisi Aıatjan Ahmetjanmen suhbattasty.
«ORTA MEKTEPTERDIŃ JAǴDAIY SYN KÓTERMEIDI»
— Aıatjan myrza, Qazaqstannyń qazirgi bilim berý júıesin qalaı baǵalaısyz?
– Qazirgi elimizdiń bilim berý júıesin 3 dep baǵalaýǵa bolady. Sebebi, sapa osyndaı. Qazaqstannyń halyqaralyq deńgeıdegi olımpıadalardan kórsetkishi joǵary. Degenmen, bul elimizdegi bilim berý sapasynyń jalpy kórsetkishin kórsetpeıdi. Óıtkeni, olımpıadalardan jetistikke jetetinder sanaýly. Olar Nazarbaev zııatkerlik, Respýblıkalyq fızıka-matematıka syndy mektepter. Al negizi orta mektepterdiń jaǵdaıy syn kótermeıdi.
30 jyldan astam ýaqyt úsh aýysymdy mektepterdiń, oqýlyqtyń, oqý baǵdarlamalarynyń jyryn sheshe almaı kelemiz. Bul - elimiz úshin úlken syn. Jalpy eń aldymen, oqý baǵdarlamalaryn, oqýlyq jazýdyń júıelerin retteýimiz kerek edi. Ókinishke qaraı, oryndalmady.
Al bilim berý salasynyń artyqshylyǵyna kelsek, bizdiń qazaq balalarynyń tabıǵaty daryndy, qabiletti. Sol qabiletti kórsete alýymyz kerek.
– Al bilim berý júıesine qandaı ózgerister qajet? Ony qalaı jetildirýge bolady?
– Eń aldymen, oqý baǵdarlamalar men oqýlyqtardy retteý kerek. Bizdiń bilim berý júıemiz halyqaralyq standartqa saı bolý úshin 12 jyldyq bilim berý júıesine, onyń ishinde 6+3+3 júıesine ótý kerek, dep oılaımyn. Iaǵnı, 6 jyl bastaýysh, 3 jyl orta, 3 jyl joǵary mektep kózqarasymen oqý kerek.
Sonymen qatar, oqýlyq jazýdyń naqty formatyn ózgertý kerek. Ol úshin keń kólemdi reforma qajet. Iaǵnı, oqýlyq jazýdy memlekettik monopolııaǵa aınaldyryp, oqý baǵdarlamasyn daıyndaıtyn mamandar jyl on eki aı otyryp, jumys isteýi kerek. Iaǵnı naqty jaýapkershilik bir mekemede bolýy durys. Bul týraly usynysty biz únemi aıtyp kelemiz. Alaıda, tyńdaıtyn qulaq joq.
– Qazaqstandaǵy jeke mektepterdiń sany jyldan-jylǵa artyp keledi. Olardyń damý deńgeıi týraly oıyńyz qandaı?
— Elimizde bilim berý ortalyqtarynyń qalyptasqanyna 15 jyldaı boldy. Al jeke menshik mektepter sońǵy 5-6 jylda qarqyndy damýda. Bul álde de damı berýi kerek. Óıtkeni, báseke bar jerde sapa bolady. Degenmen, jeke menshik mektepter bilim berý ortalyqtarynyń birshama damýyn álsiretedi. Eger biz álemdik deńgeıdegi bilim berý standarttarynyń sapaly deńgeıine kóshemiz desek, barlyq synyptaǵy oqýshy sany 24-ten aspaýy kerek. Al mektep 1 aýysymdy bolý qajet. Bala negizgi sabaqty da, qosymsha sabaqty da, sport pen úıirmeni de bir mektepte tańerteńnen keshke deıin alyp ketetindeı jaǵdaıǵa jetýi mańyzdy. Ol úshin birden-bir sheshim – jeke menshik mektepterdiń damýyn jedeldetý.
– Jeke mektepterdiń oqý sapasy memlekettik mekteptermen salystyrǵanda qandaı artyqshylyqtarǵa ıe? Kemshilikteri bar ma?
– Jeke mektepter men memlekettik mektepterdi salystyrǵanda, jalpy sapa degen uǵymdy menshikpen salystyrýǵa kelmeıdi. Máselen, Qazaqstandaǵy top-10 ýnıversıtet deseńiz, ishine 5-6 jeke menshik ýnıversıtet, 5-6 memlekettik ýnıversıtet kirýi múmkin. Týra sol sekildi sapa máselesi menshik máselesine qatyssyz, basqarý menedjmentine qatysty. Memlekettik mektepterdiń ishinde myqty da, álsiz de mektepter bar. Jeke menshik mektepter de dál solaı. Jalpy mektepti tańdaǵan kezde menedjment qandaı, onyń quryltaıshylary kimder, onyń negizgi konepııasy qandaı, degen uǵymdarǵa mán berý qajet. Jeke menshik mektepter memlekettik mektepterge qaraǵanda kóbine oqýshyǵa jaıly. Iaǵnı, oqýshy sanynyń az bolýy, mekteptiń bir aýysymdy bolýy sekildi balalarǵa beretin artyqshylyqtary kóp.
«ZAMANAÝI MEKTEPTER NARYQTA IRIKTELIP ShYǴÝY KEREK»
- Sizdińshe, jeke mektepterdiń bolashaǵy qandaı? Olardyń damýy qandaı baǵytta bolýy kerek?
– Shyny kerek, dál qazir bizde mektep jasyna Qazaqstannyń “demografııalyq dúmpý kezeńindegi” balalar kelip jatyr. Mektepterde jyldan-jylda bala sany artýda. Bul mektep tapshylyǵyn áli de sezdiredi. Bizdegi 350-ge jýyq “Jaıly mektep” eshqandaı máseleni sheshpeıdi. Óıtkeni, ol jetpeıdi. Sondyqtan balanyń búgingi básekege qabiletti bolýy úshin jeke menshik mektepterge, bilimge ata-analardyń ınvestıııa salatyn kezi keldi. Jeke menshik mektepterdiń damýy barǵan saıyn kóp dúnıeni qajet etedi. Menińshe, búginge saı, zamanaýı mektepter naryqta iriktelip shyǵýy kerek!
– Jeke mektepter men oqý ortalyqtaryn ashýdaǵy basty qıyndyqtar qandaı? Ony qalaı sheshýge bolady?
– Jeke menshik mektepter men oqý ortalyqtaryn ashýdaǵy qıyndyq - kadr máselesi. 30 jyldyq bilim berý salasynda eń tómengi orynda bolyp, sońǵy 4-5 jyldyń kóleminde ǵana kóńil bóline bastaǵan bilim salasynda sapaly kadr tabý máselesi óte aýyr jáne qıyn. Bul máselede kez kelgen bilim berý uıymy belgili bir deńgeıde kadr daıyndaýmen ózderi aınalysý kerek. Onsyz másele rettelmeıdi.
«BILIM – TAMAQ, TÁRBIE – TUZ»
– Bilim berý men tárbıe berý arasyndaǵy baılanys qandaı bolý kerek dep oılaısyz?
– Jalpy bilim berý men tárbıe berýdiń ekeýin bólip qaraýǵa bolmaıdy. Bilim - tamaq, tárbıe - tuz. Tuz ben tamaqty bir-birinen bólip qaraı almaısyz, ıaǵnı tuzsyz tamaq nemese qur tuzdyń ózin jeı almaısyz. Ekeýi bir-birinen bólingen kezde máni de, maǵynasy da joıylady. Sondyqtan qashan da bilim berý men tárbıe berý egiz uǵym bolýy qajet. Biz Qazbilim ulttyq lıeıler júıesinde bul uǵymdy qatty ustanamyz. Mekteptegi ár sabaq, ár saǵat tárbıe negizinde qurylady.
– Bolashaqta bilim berý salasyndaǵy jumys naryǵynda qandaı daǵdylar men qabiletter eń mańyzdy bolady?
– Qazirgi tańda bilim berý salasy bolsyn, jalpy qoǵamdyq sala bolsyn qarqyndy damyp kele jatyr. Óıtkeni, jasandy ıntellektiń damýy, ıfrlyq tehnologııalardyń paıda bolýy kóptegen mamandyqty joıyp, jańa deńgeıge ákelýde. Tipti, qazir ártúrli deńgeıdegi kez kelgen suraqty, testtiń ózin jasandy ıntellekt qurastyryp beretin jaǵdaıǵa jettik. Iaǵnı, bul qoǵamdaǵy naryqty qatty ózgertedi.
Biz ıfrlandyrý dáýiriniń jańa kezeńine tap keldik. Osy kezeńde oqýshylarǵa “biz qandaı daǵdyny beremiz” degen oı eń mańyzdy bolýy kerek. Sondyqtan búgingi bilim berý júıesinde kezek kúttirmeıtin ózgeristerdi eńgizip, balalardy ıfrlandyrý máselesinde, jasandy ıntellektpen jumys isteý barysynda jańa deńgeıdegi damý kezeńine alyp kelýimiz qajet.
«BALA NARYQQA ShYQQANDA ÓZIN-ÓZI KÓRSETE ALÝY KEREK»
– Siz úshin úzdik bilim berý modeliniń negizgi prınıpteri qandaı?
– Men úshin úzdik bilim berý modeliniń negizgi prınıpi - oqýshynyń bolashaǵyna, eldiń keleshegine baǵyttalǵan, ıdeologııasy men sapasy bir júıege negizdelgen bilim berý júıesi. Iaǵnı, bul máselede qazirgi Shyǵys Azııadaǵy Japonııa, Ońtústik Koreıa, Sıngapýr degen sııaqty memleketterdiń birshama ilgeri tustary bar. Al bizdiń Qazaqstan úshin Alash qaıratkerleriniń negizgi bilim berý ustanymdary keledi. Sondyqtan Qazbilim ulttyq lıeılerinde biz sapaly bilim, ulttyq tárbıe, básekege qabiletti tulǵa konepııasymen jumys isteımiz. Iaǵnı, sapaly bilim berý kerek, sonymen birge ulttyq qundylyqtarmen sýsyndatyp, ulttyq tárbıe berý jáne balanyń bolashyǵyna, búgingi zamanaýı dúnıelerde básekege qabiletti bolýyna barynsha jaǵdaı jasaý qajet. Óıtkeni, bala naryqqa shyqqanda ózin-ózi jan-jaqty kórsete alý kerek.
– Suhbattasqanyńyzǵa rahmet!
