Kýrchatov qalasyna Álıhan Bókeıhanovtyń atyn berý kerek. Sebebi, kelesi jyly Álıhan Bókeıhanovtyń týǵanyna 150 jyl, 2017 jyly Alash Orda úkimetiniń qurylǵanyna 100 jyl tolady.
Biz áli kúnge deıin Petropavl men Pavlodar qalalarynyń atyn ózgerte almaı jaltaqtap júrmiz. Osy qalalardyń tarıhı atyn berý jóninde naqty bir sheshim joq. Al kezinde áskerı synaq alańyndaǵy jabyq ta, jasyryn qala bolǵan Kýrchatovtyń alǵashqy ataýy «Moskva 400», «Jaǵalaý», «Semeı 21» dep te ataldy. Al qalaǵa KSSRO-ny ıadrolyq qarýǵa ıe qylǵan, elimizde eń alǵash atom bombasy men sýtegi atom bombasyn synaǵan ǵalym I.V. Kýrchatovtyń atyn aldy.
Kýrchatov qalasy Shyǵys Qazaqstan oblysyna qarasty qala. Semeıdiń soltústik-batysynda, 130 km qashyqtyqta ornalasqan. Ol jer buryn kartada «Konechnaıa» stanııasy nemesi «Moldary» selosy dep kórsetilgen. Iadrolyq zertteý polıgonyn qurý týraly sheshim KSRO Mınıstrler Keńesiniń jáne KOKP Ortalyq Komıtetimen 1947 jyly 21 tamyzda qabyldandy. Polıgon synaqtaryna daıyndyq jumystary 1949 jylǵy shilde aıynda aıaqtaldy. Sol jyldyń 29 tamyz aıynda KSRO-da alǵash ıadrolyq qurylǵynyń synaǵy ótkizildi. Synaqqa tikeleı ǵylymı jetekshilikti I.V. Kýrchatov atqardy. 1953 jylǵy 12 tamyzda polıgonda alǵash termoıadrolyq qurylǵy, 1955 jyly 22 qarashada – sýtegi bombasy synaldy.
Qazirde Qazaqstannyń Ulttyq ıadrolyq ortalyǵy ornalasqan qalada jańa tehnologııalar parki bolady degen de joba bar. Kýrchatov qalasynyń quramyna Kýrchatov qalasynyń ózi, Degeleń beketi jáne Moldary selosy kiredi. Qazirgi tańda qalanyń negizgi júıe quraýshy kásiporyny – QR Ulttyq ıadrolyq ortalyǵy. Qaladaǵy ǵylymı-tehnıkalyq potenııaldy saqtap, jańa tehnologııalardy paıdalaný maqsatynda QR-AQSh birikken «SEMTEH» kásiporyny quryldy. «KK Interkonnekt» atty elektrondy qurylǵylar men pechatti platalardy óndirýge baǵyttalǵan kásiporyn jumys jasaıdy. Geologııalyq barlaý jumystarymen qazaqstandyq-amerıkalyq «FML Kazahstan» kásiporny aınalysady. Burynǵy synaq aýmaǵynda bolashaǵy zor qazba baılyqtarynyń mol qory bar. Altyn men mys, sonymen qatar, rýda emes shıkizattary da baıqalǵan. Qala aýmaǵynda «gabbro» tabıǵı tasyn qazý jáne óńdeý jumystarymen «Degeleń» kásiporny aınalysady.
ShQO burynǵy ákimi B.Saparbaev kezinde Kýrchatov qalasynyń aýmaǵynda Abyraly aýdanyn qurý týraly bastama kóterilgen bolatyn. Úkimetke osyndaı usynystarmen shyqqan oblys basshysy Kýrchatovtaǵy Ulttyq ıadrolyq ortalyqtyń negizinde ǵalymdar qalashyǵynyń boı kóteretindigin, qalanyń osy potenııalyn paıdalanyp aýdan qurýdyń tıimdiligin dáleldep baqty. Burynǵy Abyraly aýdanynyń eldi mekenderiniń maldan basqa tabys kózi joq. Qaladan arnaıy ekonomıkalyq aımaq quryp, kásiporyndar ashylatyn bolsa, aýyldaǵy elge jumys tabylar edi. Kýrchatov qalasynyń qazirgi qýaty da jaman emes. Qalanyń ekonomıkalyq áleýetin tolyq iske asyrsa, bul ólke áli-aq gúldenip ketetin bolady. Semeı ıadrolyq polıgon terrıtorııasynyń 95 paıyzyn aýyl sharýashylyǵyna paıdalanýǵa berýge bolatynyn Ulttyq ıadrolyq ortalyq mamandary kóptegen jyldar boıǵy zertteý nátıjelerine oraı kóz jetkizdi. Al qalǵan 5 paıyz jer ol tikeleı ıadrolyq synaq jasalǵan jerler. Ondaı aýmaqtar paıdalanýǵa múlde bolmaıdy dep sanalady. Qazirgi ýaqytta burynǵy synaq alańynda bolǵan jerlerdiń zerttelip, tekserýden ótken bólikteri halyqtyń ótinishi boıynsha aýyl sharýashylyq maqsattarda paıdalanýǵa berilip jatyr. Negizinen mal sharýashylyǵymen aınalysatyn qojalyqtar – Shyǵys Qazaqstan oblysy Abaı aýdanyny men Semeı qalasynyń jáne Pavlodar oblysy Maı aýdanynyń sharýa qojalyqtary.
Sonymen qosa, AES qurylysy boıynsha qala turǵyndarynyń azamattyq máselesi de oılandyrady. Mysaly, Baıqońyrda oryn alǵan jaǵdaılardan barshamyz habardarmyz. Ǵarysh aılaǵyndaǵy turǵyndardyń konstıtýııalyq quqyǵy qanshama ret buzyldy. Áńgime Reseıdiń Baıqońyr ǵarysh aılaǵyn jalǵa alýy týrasynda. Kýrchatovta strategııalyq nysan salyp, ony birlesip ıgermetin bolsa, Baıqońyrdyń kebin kıýimiz ábden múmkin ekenin de joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy.
Basqa-basqa, adamzat balasyna orasan zor qaýip tóndirgen, qazaqtyń jeri men eline ólsheýsiz qasiret ákelgen ǵalymnyń atyn alǵan qalanyń ataýyn ózgerteýdi keshiktirýge bolmaıdy. Árıne ol Keńester Odaǵy kezinde ǵylymǵa ólsheýsiz úles qosty dep esepteldi. Biraq ol ashqan jańalyq adamzatty qyryp-joıýǵa arnalǵan edi. Sol úshin barlyq memlekettik syılyqtar men ataqtardy alyp, barlyq jaǵdaılary jasaldy. Keńes Odaǵynyń saıası basshylary eldi órkendetýdiń ornyna jappaı qyryp joıatyn qarýdy ıelenýdiń jolynda baryn saldy. Osy jolda halyqtyń baılyǵy men ómirin de aıaǵan joq. Aqyry ózderiniń túbine jetip tyndy.
Semeı polıgony arqyly qazaq halqyn synaqtyń nysanyna aınaldyrdy. 40 jyl boıǵy synaqtar kezinde júzdegen myń adamdar radııaııa saldarynan aýrýǵa ushyrap kóz jumdy. Jas sábıler ómir esigin asha salyp shetinep jatty. Ekologııaǵa kelgen zııanda ólsheý joq. Degeleń syndy Saryarqanyń shoqtyqty da qasterli bir taýyn kúlge aınaldyrdy. Qazaq eline ólsheýsiz qasiret ákelgen zalym ǵalymnyń atyn jerimizden, halyqtyń sanasynan múlde óshirý kerek. Ol tipti A.Saharov syndy osy synaqtary úshin halyqtan keshirim surap, opynyp ókingen de joq. Al biz bolsaq Kýrchatov syndy adamnyń atyn alǵan qala ataýyn ózgertkimiz kelmeıdi. Ony Petropavl men Pavlodar syndy másele qylyp kótergende emespiz. Tek osy synaq ólkesiniń týmasy, osy ólkeniń bilgiri, tarıh ǵylymdarynyń doktory B.Násenov aǵamyz ǵana qalanyń atyna qazaqtyń birtýar perzenti Táttimbet Qazanqapulynyń atyn berý týraly usynys jasaǵan bolatyn. Biraq ol kezinde qoldaý tappady. Bolatbek aǵa qazirgi Kýrchatov qalasynyń mańynda Táttimbettiń qystaý bolǵanyn dáleldep, osyǵan súıengen edi. Jáne de naqty tarıhı derekterdi keltiredi.
Qarqaraly ýezine qarasty Shanyshar-Aıbıke bolysyn 1878 jyly «Arqalyq», «Edireı» atty eki bolysqa bóldi. Al Shanyshar-Nurbıke bolysyn «Aqbota» bolysy dep ózgertti. 1928 jyly osy atalǵan bolystar Abyraly aýdany qurylǵan kezde jer men halyqtyń ornalasý jaǵdaıyna oraı osy aýdanǵa berildi. 1930 jyly Qý degen aýdan qurylyp, «Aqbota» bolysy «Qyzyl-Tań» degen atpen aýdan ortalyǵyna aınalǵan. 1932 jyly qaıta Abyraly aýdanyna qosqan. 1954 jyly atom synaǵyna baılanysty Abyraly aýdany taratyldy. «Aqbota» bolysynyń jeri keleshek Kýrchatov qalasynyń, atom synaǵynyń ortalyǵyna aınaldy. Muraǵat qujattary osylaı sóıleıdi.
Oraıy kelip turǵanda «Ǵylym qalasy» mártebesi bar osy qalaǵa Álıhan Bókeıhan esimi ábden laıyqty dep oılaımyz. Oǵan qosa, óziniń týǵan jeri Aqtoǵaı da alys emes. Qalanyń bir aýdanyn synaq alańynyń epıentri bolyp, kúlge aınalǵan Degeleń taýynyń qurmetine «Degeleń» dep atasa durys bolar edi.
Aıtqandaı, tarıhshy-ǵalymdar qozǵap júrgen bir másele bar, 2017 jyly Alash Orda úkimetiniń qurylǵanyna 100 jyl tolý qurmetine osy úkimettiń 1917 jyldan 1920 jylǵa deıin resmı astanasy bolǵan Semeı qalasynyń Jańa Semeı bóligin «Alash» qalasy dep resmı ataýdy da umytpaǵan jón. Álıhan men Alash esimin bir-birinen bólip qaraı almaımyz. Osy istiń sheshimi ózimizdiń erik-jigerimizge baılanysty bolmaq.
