كۋرچاتوۆ قالاسىنا ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ اتىن بەرۋ كەرەك. سەبەبى، كەلەسى جىلى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ تۋعانىنا 150 جىل، 2017 جىلى الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلعانىنا 100 جىل تولادى.
ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن پەتروپاۆل مەن پاۆلودار قالالارىنىڭ اتىن وزگەرتە الماي جالتاقتاپ ءجۇرمىز. وسى قالالاردىڭ تاريحي اتىن بەرۋ جونىندە ناقتى ءبىر شەشىم جوق. ال كەزىندە اسكەري سىناق الاڭىنداعى جابىق تا، جاسىرىن قالا بولعان كۋرچاتوۆتىڭ العاشقى اتاۋى «موسكۆا 400»، «جاعالاۋ»، «سەمەي 21» دەپ تە اتالدى. ال قالاعا كسسرو-نى يادرولىق قارۋعا يە قىلعان، ەلىمىزدە ەڭ العاش اتوم بومباسى مەن سۋتەگى اتوم بومباسىن سىناعان عالىم ي.ۆ. كۋرچاتوۆتىڭ اتىن الدى.
كۋرچاتوۆ قالاسى شىعىس قازاقستان وبلىسىنا قاراستى قالا. سەمەيدىڭ سولتۇستىك-باتىسىندا، 130 كم قاشىقتىقتا ورنالاسقان. ول جەر بۇرىن كارتادا «كونەچنايا» ستانتسياسى نەمەسى «مولدارى» سەلوسى دەپ كورسەتىلگەن. يادرولىق زەرتتەۋ پوليگونىن قۇرۋ تۋرالى شەشىم كسرو مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ جانە كوكپ ورتالىق كوميتەتىمەن 1947 جىلى 21 تامىزدا قابىلداندى. پوليگون سىناقتارىنا دايىندىق جۇمىستارى 1949 جىلعى شىلدە ايىندا اياقتالدى. سول جىلدىڭ 29 تامىز ايىندا كسرو-دا العاش يادرولىق قۇرىلعىنىڭ سىناعى وتكىزىلدى. سىناققا تىكەلەي عىلىمي جەتەكشىلىكتى ي.ۆ. كۋرچاتوۆ اتقاردى. 1953 جىلعى 12 تامىزدا پوليگوندا العاش تەرمويادرولىق قۇرىلعى، 1955 جىلى 22 قاراشادا – سۋتەگى بومباسى سىنالدى.
قازىردە قازاقستاننىڭ ۇلتتىق يادرولىق ورتالىعى ورنالاسقان قالادا جاڭا تەحنولوگيالار پاركى بولادى دەگەن دە جوبا بار. كۋرچاتوۆ قالاسىنىڭ قۇرامىنا كۋرچاتوۆ قالاسىنىڭ ءوزى، دەگەلەڭ بەكەتى جانە مولدارى سەلوسى كىرەدى. قازىرگى تاڭدا قالانىڭ نەگىزگى جۇيە قۇراۋشى كاسىپورىنى – قر ۇلتتىق يادرولىق ورتالىعى. قالاداعى عىلىمي-تەحنيكالىق پوتەنتسيالدى ساقتاپ، جاڭا تەحنولوگيالاردى پايدالانۋ ماقساتىندا قر-اقش بىرىككەن «سەمتەح» كاسىپورىنى قۇرىلدى. «كك ينتەركوننەكت» اتتى ەلەكتروندى قۇرىلعىلار مەن پەچاتتى پلاتالاردى وندىرۋگە باعىتتالعان كاسىپورىن جۇمىس جاسايدى. گەولوگيالىق بارلاۋ جۇمىستارىمەن قازاقستاندىق-امەريكالىق «فمل كازاحستان» كاسىپورنى اينالىسادى. بۇرىنعى سىناق اۋماعىندا بولاشاعى زور قازبا بايلىقتارىنىڭ مول قورى بار. التىن مەن مىس، سونىمەن قاتار، رۋدا ەمەس شيكىزاتتارى دا بايقالعان. قالا اۋماعىندا «گاببرو» تابيعي تاسىن قازۋ جانە وڭدەۋ جۇمىستارىمەن «دەگەلەڭ» كاسىپورنى اينالىسادى.
شقو بۇرىنعى اكىمى ب.ساپارباەۆ كەزىندە كۋرچاتوۆ قالاسىنىڭ اۋماعىندا ابىرالى اۋدانىن قۇرۋ تۋرالى باستاما كوتەرىلگەن بولاتىن. ۇكىمەتكە وسىنداي ۇسىنىستارمەن شىققان وبلىس باسشىسى كۋرچاتوۆتاعى ۇلتتىق يادرولىق ورتالىقتىڭ نەگىزىندە عالىمدار قالاشىعىنىڭ بوي كوتەرەتىندىگىن، قالانىڭ وسى پوتەنتسيالىن پايدالانىپ اۋدان قۇرۋدىڭ تيىمدىلىگىن دالەلدەپ باقتى. بۇرىنعى ابىرالى اۋدانىنىڭ ەلدى مەكەندەرىنىڭ مالدان باسقا تابىس كوزى جوق. قالادان ارنايى ەكونوميكالىق ايماق قۇرىپ، كاسىپورىندار اشىلاتىن بولسا، اۋىلداعى ەلگە جۇمىس تابىلار ەدى. كۋرچاتوۆ قالاسىنىڭ قازىرگى قۋاتى دا جامان ەمەس. قالانىڭ ەكونوميكالىق الەۋەتىن تولىق ىسكە اسىرسا، بۇل ولكە ءالى-اق گۇلدەنىپ كەتەتىن بولادى. سەمەي يادرولىق پوليگون تەرريتورياسىنىڭ 95 پايىزىن اۋىل شارۋاشىلىعىنا پايدالانۋعا بەرۋگە بولاتىنىن ۇلتتىق يادرولىق ورتالىق ماماندارى كوپتەگەن جىلدار بويعى زەرتتەۋ ناتيجەلەرىنە وراي كوز جەتكىزدى. ال قالعان 5 پايىز جەر ول تىكەلەي يادرولىق سىناق جاسالعان جەرلەر. ونداي اۋماقتار پايدالانۋعا مۇلدە بولمايدى دەپ سانالادى. قازىرگى ۋاقىتتا بۇرىنعى سىناق الاڭىندا بولعان جەرلەردىڭ زەرتتەلىپ، تەكسەرۋدەن وتكەن بولىكتەرى حالىقتىڭ ءوتىنىشى بويىنشا اۋىل شارۋاشىلىق ماقساتتاردا پايدالانۋعا بەرىلىپ جاتىر. نەگىزىنەن مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن قوجالىقتار – شىعىس قازاقستان وبلىسى اباي اۋدانىنى مەن سەمەي قالاسىنىڭ جانە پاۆلودار وبلىسى ماي اۋدانىنىڭ شارۋا قوجالىقتارى.
سونىمەن قوسا، اەس قۇرىلىسى بويىنشا قالا تۇرعىندارىنىڭ ازاماتتىق ماسەلەسى دە ويلاندىرادى. مىسالى، بايقوڭىردا ورىن العان جاعدايلاردان بارشامىز حاباردارمىز. عارىش ايلاعىنداعى تۇرعىنداردىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىعى قانشاما رەت بۇزىلدى. اڭگىمە رەسەيدىڭ بايقوڭىر عارىش ايلاعىن جالعا الۋى تۋراسىندا. كۋرچاتوۆتا ستراتەگيالىق نىسان سالىپ، ونى بىرلەسىپ يگەرمەتىن بولسا، بايقوڭىردىڭ كەبىن كيۋىمىز ابدەن مۇمكىن ەكەنىن دە جوققا شىعارۋعا بولمايدى.
باسقا-باسقا، ادامزات بالاسىنا وراسان زور قاۋىپ توندىرگەن، قازاقتىڭ جەرى مەن ەلىنە ولشەۋسىز قاسىرەت اكەلگەن عالىمنىڭ اتىن العان قالانىڭ اتاۋىن وزگەرتەۋدى كەشىكتىرۋگە بولمايدى. ارينە ول كەڭەستەر وداعى كەزىندە عىلىمعا ولشەۋسىز ۇلەس قوستى دەپ ەسەپتەلدى. بىراق ول اشقان جاڭالىق ادامزاتتى قىرىپ-جويۋعا ارنالعان ەدى. سول ءۇشىن بارلىق مەملەكەتتىك سىيلىقتار مەن اتاقتاردى الىپ، بارلىق جاعدايلارى جاسالدى. كەڭەس وداعىنىڭ ساياسي باسشىلارى ەلدى وركەندەتۋدىڭ ورنىنا جاپپاي قىرىپ جوياتىن قارۋدى يەلەنۋدىڭ جولىندا بارىن سالدى. وسى جولدا حالىقتىڭ بايلىعى مەن ءومىرىن دە اياعان جوق. اقىرى وزدەرىنىڭ تۇبىنە جەتىپ تىندى.
سەمەي پوليگونى ارقىلى قازاق حالقىن سىناقتىڭ نىسانىنا اينالدىردى. 40 جىل بويعى سىناقتار كەزىندە جۇزدەگەن مىڭ ادامدار رادياتسيا سالدارىنان اۋرۋعا ۇشىراپ كوز جۇمدى. جاس سابيلەر ءومىر ەسىگىن اشا سالىپ شەتىنەپ جاتتى. ەكولوگياعا كەلگەن زياندا ولشەۋ جوق. دەگەلەڭ سىندى سارىارقانىڭ شوقتىقتى دا قاستەرلى ءبىر تاۋىن كۇلگە اينالدىردى. قازاق ەلىنە ولشەۋسىز قاسىرەت اكەلگەن زالىم عالىمنىڭ اتىن جەرىمىزدەن، حالىقتىڭ ساناسىنان مۇلدە ءوشىرۋ كەرەك. ول ءتىپتى ا.ساحاروۆ سىندى وسى سىناقتارى ءۇشىن حالىقتان كەشىرىم سۇراپ، وپىنىپ وكىنگەن دە جوق. ال ءبىز بولساق كۋرچاتوۆ سىندى ادامنىڭ اتىن العان قالا اتاۋىن وزگەرتكىمىز كەلمەيدى. ونى پەتروپاۆل مەن پاۆلودار سىندى ماسەلە قىلىپ كوتەرگەندە ەمەسپىز. تەك وسى سىناق ولكەسىنىڭ تۋماسى، وسى ولكەنىڭ بىلگىرى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ب.ناسەنوۆ اعامىز عانا قالانىڭ اتىنا قازاقتىڭ ءبىرتۋار پەرزەنتى تاتتىمبەت قازانقاپۇلىنىڭ اتىن بەرۋ تۋرالى ۇسىنىس جاساعان بولاتىن. بىراق ول كەزىندە قولداۋ تاپپادى. بولاتبەك اعا قازىرگى كۋرچاتوۆ قالاسىنىڭ ماڭىندا تاتتىمبەتتىڭ قىستاۋ بولعانىن دالەلدەپ، وسىعان سۇيەنگەن ەدى. جانە دە ناقتى تاريحي دەرەكتەردى كەلتىرەدى.
قارقارالى ۋەزىنە قاراستى شانىشار-ايبيكە بولىسىن 1878 جىلى «ارقالىق»، «ەدىرەي» اتتى ەكى بولىسقا ءبولدى. ال شانىشار-نۇربيكە بولىسىن «اقبوتا» بولىسى دەپ وزگەرتتى. 1928 جىلى وسى اتالعان بولىستار ابىرالى اۋدانى قۇرىلعان كەزدە جەر مەن حالىقتىڭ ورنالاسۋ جاعدايىنا وراي وسى اۋدانعا بەرىلدى. 1930 جىلى قۋ دەگەن اۋدان قۇرىلىپ، «اقبوتا» بولىسى «قىزىل-تاڭ» دەگەن اتپەن اۋدان ورتالىعىنا اينالعان. 1932 جىلى قايتا ابىرالى اۋدانىنا قوسقان. 1954 جىلى اتوم سىناعىنا بايلانىستى ابىرالى اۋدانى تاراتىلدى. «اقبوتا» بولىسىنىڭ جەرى كەلەشەك كۋرچاتوۆ قالاسىنىڭ، اتوم سىناعىنىڭ ورتالىعىنا اينالدى. مۇراعات قۇجاتتارى وسىلاي سويلەيدى.
ورايى كەلىپ تۇرعاندا «عىلىم قالاسى» مارتەبەسى بار وسى قالاعا ءاليحان بوكەيحان ەسىمى ابدەن لايىقتى دەپ ويلايمىز. وعان قوسا، ءوزىنىڭ تۋعان جەرى اقتوعاي دا الىس ەمەس. قالانىڭ ءبىر اۋدانىن سىناق الاڭىنىڭ ەپيتسەنترى بولىپ، كۇلگە اينالعان دەگەلەڭ تاۋىنىڭ قۇرمەتىنە «دەگەلەڭ» دەپ اتاسا دۇرىس بولار ەدى.
ايتقانداي، تاريحشى-عالىمدار قوزعاپ جۇرگەن ءبىر ماسەلە بار، 2017 جىلى الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلعانىنا 100 جىل تولۋ قۇرمەتىنە وسى ۇكىمەتتىڭ 1917 جىلدان 1920 جىلعا دەيىن رەسمي استاناسى بولعان سەمەي قالاسىنىڭ جاڭا سەمەي بولىگىن «الاش» قالاسى دەپ رەسمي اتاۋدى دا ۇمىتپاعان ءجون. ءاليحان مەن الاش ەسىمىن ءبىر-بىرىنەن ءبولىپ قاراي المايمىز. وسى ءىستىڭ شەشىمى ءوزىمىزدىڭ ەرىك-جىگەرىمىزگە بايلانىستى بولماق.
