2024 jyly 10 qyrküiekte Astana qalasynda «Qazaqstannyŋ Iаdrolyq qoǧamy» qauymdastyǧynyŋ ūiymdastyruymen «Beibıt atomdy qoldanudyŋ artyqşylyqtary» taqyrybynda Döŋgelek üstel öttı.
Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentı Q.K. Toqaev Ükımettıŋ keŋeitılgen otyrysynda elde atom elektr stansiiasyn salu nietı turaly mälımdedı. Memleket basşysynyŋ atom elektr stansiiasyn salu mäselesı boiynşa jalpyūlttyq referendum ötkızu jönındegı tapsyrmasyn oryndau aiasynda, elde halyq arasynda keŋ kölemde aqparattyq-tüsındıru jūmystary jürgızılude. Osy jūmystar aiasynda atom elektr stansiiasy qūrylysy jobasyna qatysty türlı sala sarapşylarynyŋ pıkırlerı men ūsynystary talqylandy.
Döŋgelek üstelge Qazaqstan Respublikasy Energetika ministrlıgınıŋ sarapşylary, «Qazaqstandyq atom elektr stansiialary» JŞS, Qazaqstan Respublikasynyŋ Energetika ministrlıgıne qarasty «Ūlttyq iadrolyq ortalyq» RMK, Qazaqstan Respublikasynyŋ Energetika ministrlıgıne qarasty «Iаdrolyq fizika instituty» RMK, «Qazaqstannyŋ energetikalyq aspektılerı» zertteu ortalyǧy, L.N. Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetı, sondai-aq «Qazaqstannyŋ energiiamen qamtamasyz etu ūiymdary qauymdastyǧy» ZTB ökılderı şaqyryldy. Sondai-aq, şaraǧa memlekettık qūrylymdardyŋ, ǧylymi mekemeler men salalyq ūiymdardyŋ negızgı ökılderı qatysty, būl talqylaudyŋ joǧary deŋgeiın qamtamasyz etıp, Qazaqstanda atom energetikasyn damytu mäselelerı boiynşa jan-jaqty qarastyrylǧan jäne negızdelgen ūstanym qalyptastyruǧa mümkındık berdı.
Döŋgelek üstel qatysuşylar arasyndaǧy aşyq dialog formatynda öttı, būl talqylanǧan mäselelerdıŋ tereŋ taldanuy men saraptaluyn qamtamasyz ettı. Äsırese, energetikalyq qauıpsızdık mäselelerıne jäne jobany daiyndau kezeŋderıne erekşe nazar audaryldy. Sarapşylar AES qūrylysy jobasyn sättı jüzege asyru üşın infraqūrylymdy damytu jäne kadrlyq äleuettı arttyru boiynşa öz közqarastarymen bölıstı.
Energetika ministrlıgınıŋ ökılı Gülmira Mūrsalova Qazaqstannyŋ energetika sektory dästürlı jäne jaŋartylatyn energiia közderın teŋgerımdeuge ūmtyla otyryp, belsendı damyp jatqanyn aitty. Bügıngı taŋda eldegı elektr energiiasyn öndırudıŋ negızgı ülesı kömır stansiialaryna tiesılı, olar jalpy öndırıstıŋ 66%-yn qamtamasyz etedı. Sonymen qatar, jaŋartylatyn energiia közderı (JEK) sektory aitarlyqtai ösım körsetude. 2023 jyldyŋ qorytyndysy boiynşa JEK-tıŋ öndırıs ülesı şamamen 6%-ǧa jettı. Josparǧa säikes, investorlar men esep aiyrysu-qarjy ortalyǧy arasyndaǧy qoldanystaǧy kelısımşarttar şeŋberınde jobalardy jüzege asyru, JEK boiynşa jyl saiynǧy auksiondyq sauda-sattyqtar ötkızu, sondai-aq strategiialyq investorlarmen ırı jobalardy jüzege asyru arqyly jaŋartylatyn energiia közderınen alynatyn elektr energiiasynyŋ ülesın arttyru közdelgen. Sonymen qatar, eldıŋ energetikalyq qauıpsızdıgın qamtamasyz etu, önerkäsıp pen ekonomikany damytu maqsatynda tūraqty energiia közderın, iaǧni AES salu qajet.
Qazırgı uaqytta şyŋdyq saǧattarda bız tapşylyqty sezınıp, josparly türde şekaralas elderden jetıspeitın elektr energiiasyn satyp alyp jatyrmyz. Ötken jyldyŋ qorytyndysy boiynşa elektr energiiasyn öndıru 112,8 mlrd kVtsaǧ qūrady, al tūtynu 115 mlrd kVtsaǧ boldy. 2023 jyly jalpy elektr energiiasyn tūtynudyŋ 2%-ǧa juyǧy nemese 2 mlrd kVtsaǧ-tan astamy Resei Federasiiasynan satyp alyndy. Aǧymdaǧy jyldyŋ alǧaşqy 6 aiynyŋ qorytyndysy boiynşa elektr energiiasyn tūtynu kölemı 60 mlrd kVtsaǧ qūrap, onyŋ ışınde 1 mlrd kVtsaǧ-qa juyǧy körşı elderden satyp alyndy.
Joǧaryda aitylǧandardy eskere otyryp, energetika sektorynda qoldanylyp jatqan qazırgı tehnologiialardyŋ damu deŋgeiı jaǧdaiynda atom elektr stansiiasyn salu quat tapşylyǧyn almastyrudyŋ jäne Qazaqstannyŋ tūraqty energetikalyq bolaşaǧyn qamtamasyz etudıŋ eŋ perspektivaly şeşımı bolyp körınedı.
«QAES» JŞS-nyŋ bas direktory Timur Jantikinnıŋ aituynşa, Ükımettıŋ tapsyrmasy boiynşa ekı aimaqtyŋ AES ornalastyruǧa jaramdylyǧy qarastyrylǧan, ekı aimaq ta AES saluǧa qolaily, bıraq Ülken auylynyŋ aimaǧy basymdyqqa ie. Sonymen qatar, täuelsız halyqaralyq zertteu (2019 jyl, japon konsorsiumy) jürgızılıp, marketingtık zertteulerdıŋ ädısterı men nätijelerı rastaldy.
Reaktor türın taŋdau mäselesıne qatysty Qazaqstan Respublikasynyŋ Ūlttyq iadrolyq ortalyǧynyŋ Atom energiiasy institutynyŋ reaktordan tys synaqtar bölımınıŋ bastyǧy, sarapşy Asaŋ Aqaev öz pıkırımen bölıstı.
- Qazaqstan Respublikasynda saluǧa 3 jäne 3+ reaktorlary qarastyryluda. Būl reaktorlar barynşa qauıpsız jäne bır-bırın bırneşe ret qaitalaityn passivtı jäne belsendı qauıpsızdık jüielerımen jabdyqtalǧan. Passivtı qauıpsızdık jüielerıne syrtqy energiia közı qajet emes jäne tabiǧi fizikalyq zaŋdardyŋ, mysaly, gravitasiianyŋ äserınen, tıptı operator qatelesken nemese mülde äreket etpegen jaǧdaida da, reaktordy qauıpsız küige keltıruge qabılettı. Qazırgı kezde passivtı salqyndatu jüielerı apatty jaǧdaidaǧy reaktordan jyludy personaldyŋ tolyq äreketsızdıgı kezınde 3 täulık boiy özdıgınen şyǧara alady.
Mamandandyrylǧan fizikalyq tosqauyldardyŋ jiyntyǧy jäne apatqa qarsy äreket etu şaralar keşenı qazırgı zamanǧy AES-terdıŋ köp deŋgeilı qorǧanysyn qūraidy. Iаdrolyq bölınu reaksiiasy kezınde tüzıletın radionuklidterdıŋ syrtqa şyǧuyn boldyrmaudaǧy bırınşı fizikalyq tosqauyl – būl arnaiy qūrylymdy iadrolyq otynnyŋ özı. Ekınşı tosqauyl – būl otynnyŋ germetikalyq metall qabyǧy, onda iadrolyq otyn ornalasqan. Üşınşı tosqauyl – qalyŋdyǧy şamamen 20 sm bolattan jasalǧan reaktor korpusy, al törtınşı tosqauyl – ekı qabatty germetikalyq kontaiment, ol bastapqyda 8 balldyq jer sılkınısterıne, su tasqyndaryna jäne tıptı saǧatyna 720 km jyldamdyqpen ūşatyn 400 tonnalyq ūşaqpen soqtyǧysuǧa tözımdı. Kez kelgen apattyq jaǧdai tuyndaǧanda, barlyq apat saldary osy qorǧanys qabyǧymen şekteledı, - dep atap öttı ol.
Astana filialy Iаdrolyq fizika institutynyŋ direktory Maksim Zdoroves mamandardy daiarlau mäselesıne qatysty öz pıkırın bıldırıp, Iаdrolyq fizika instituty iadrolyq fizika salasyndaǧy mamandardy daiarlaityn tört joǧary oqu ornymen tyǧyz bailanysta jūmys ısteitının aitty: äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetı, L.N. Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetı, Amanjolov atyndaǧy Şyǧys Qazaqstan universitetı jäne Serıkbaev atyndaǧy Şyǧys Qazaqstan tehnikalyq universitetı. Būl oqu oryndarynyŋ studentterıne institutta ǧylymi-praktikalyq taǧylymdamadan ötuge, ǧylymi jūmys jasauǧa jäne oqu uaqytynan tys kezde qondyrǧylarda jūmys täjıribesın aluǧa mümkındık berıledı. Aǧymdaǧy jyly bılım aluşylar sany 253 adamdy qūrasa, soŋǧy 12 jylda 1600-den astam maman daiarlandy.
Sonymen qatar, İnstitut qyzmetkerlerı MIT, CERN siiaqty älemge tanymal ǧylymi ūiymdarda taǧylymdamadan ötıp, bırlesken zertteuler jürgızude. Tek soŋǧy 5 jylda Iаdrolyq fizika instituty 30-dan astam PhD doktorlaryn daiarlasa, jalpy jūmys ıstegen kezeŋınde 300-den astam ǧylymi därejesı bar, sonyŋ ışınde doktorlar, kandidattar jäne PhD därejesın ielengen ǧalymdardy daiyndady.
L.N. Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetı de kadrlar daiarlau boiynşa osyndai jüielı jūmys jürgızude, dep atap öttı öz sözınde L.N. Gumilev atyndaǧy EŪU Halyqaralyq iadrolyq fizika, jaŋa materialdar jäne tehnologiialar kafedrasynyŋ meŋgeruşısı Qasym Jūmadılov.
Sarapşy, energetikalyq qauıpsızdık salasynyŋ mamany jäne «Qazaqstannyŋ energetikalyq aspektılerı» zertteu ortalyǧynyŋ direktory Almaz Äbıldaevtyŋ pıkırınşe, AES qūrylysy Qazaqstan üşın köptegen mümkındıkter aşady. Eŋ aldymen, būl energetikalyq qauıpsızdıktı qamtamasyz etu jäne qazırgı ekologiialyq trendterdı eskere otyryp, auanyŋ lastanuyn azaitu arqyly jüzege asady.
Äbıldaevtyŋ aituynşa, Qazaqstan halyqaralyq energetikalyq naryqtarǧa tereŋ integrasiialanǧan jäne olardyŋ maŋyzdy qatysuşysy bolyp tabylady. Alaida, eldıŋ energetikalyq äleuetı älı de tolyq aşylmaǧan.
Osylaişa, ötken döŋgelek üstel atom energetikasyn damytuǧa baǧyttalǧan teŋgerımdı şeşımderdı talqylau men qalyptastyru üşın maŋyzdy alaŋǧa ainaldy.
