2024 jyly 10 qyrkúıekte Astana qalasynda «Qazaqstannyń Iadrolyq qoǵamy» qaýymdastyǵynyń uıymdastyrýymen «Beıbit atomdy qoldanýdyń artyqshylyqtary» taqyrybynda Dóńgelek ústel ótti.
Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Q.K. Toqaev Úkimettiń keńeıtilgen otyrysynda elde atom elektr stanııasyn salý nıeti týraly málimdedi. Memleket basshysynyń atom elektr stanııasyn salý máselesi boıynsha jalpyulttyq referendým ótkizý jónindegi tapsyrmasyn oryndaý aıasynda, elde halyq arasynda keń kólemde aqparattyq-túsindirý jumystary júrgizilýde. Osy jumystar aıasynda atom elektr stanııasy qurylysy jobasyna qatysty túrli sala sarapshylarynyń pikirleri men usynystary talqylandy.
Dóńgelek ústelge Qazaqstan Respýblıkasy Energetıka mınıstrliginiń sarapshylary, «Qazaqstandyq atom elektr stanııalary» JShS, Qazaqstan Respýblıkasynyń Energetıka mınıstrligine qarasty «Ulttyq ıadrolyq ortalyq» RMK, Qazaqstan Respýblıkasynyń Energetıka mınıstrligine qarasty «Iadrolyq fızıka ınstıtýty» RMK, «Qazaqstannyń energetıkalyq aspektileri» zertteý ortalyǵy, L.N. Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıteti, sondaı-aq «Qazaqstannyń energııamen qamtamasyz etý uıymdary qaýymdastyǵy» ZTB ókilderi shaqyryldy. Sondaı-aq, sharaǵa memlekettik qurylymdardyń, ǵylymı mekemeler men salalyq uıymdardyń negizgi ókilderi qatysty, bul talqylaýdyń joǵary deńgeıin qamtamasyz etip, Qazaqstanda atom energetıkasyn damytý máseleleri boıynsha jan-jaqty qarastyrylǵan jáne negizdelgen ustanym qalyptastyrýǵa múmkindik berdi.
Dóńgelek ústel qatysýshylar arasyndaǵy ashyq dıalog formatynda ótti, bul talqylanǵan máselelerdiń tereń taldanýy men saraptalýyn qamtamasyz etti. Ásirese, energetıkalyq qaýipsizdik máselelerine jáne jobany daıyndaý kezeńderine erekshe nazar aýdaryldy. Sarapshylar AES qurylysy jobasyn sátti júzege asyrý úshin ınfraqurylymdy damytý jáne kadrlyq áleýetti arttyrý boıynsha óz kózqarastarymen bólisti.
Energetıka mınıstrliginiń ókili Gúlmıra Mursalova Qazaqstannyń energetıka sektory dástúrli jáne jańartylatyn energııa kózderin teńgerimdeýge umtyla otyryp, belsendi damyp jatqanyn aıtty. Búgingi tańda eldegi elektr energııasyn óndirýdiń negizgi úlesi kómir stanııalaryna tıesili, olar jalpy óndiristiń 66%-yn qamtamasyz etedi. Sonymen qatar, jańartylatyn energııa kózderi (JEK) sektory aıtarlyqtaı ósim kórsetýde. 2023 jyldyń qorytyndysy boıynsha JEK-tiń óndiris úlesi shamamen 6%-ǵa jetti. Josparǵa sáıkes, ınvestorlar men esep aıyrysý-qarjy ortalyǵy arasyndaǵy qoldanystaǵy kelisimsharttar sheńberinde jobalardy júzege asyrý, JEK boıynsha jyl saıynǵy aýkıondyq saýda-sattyqtar ótkizý, sondaı-aq strategııalyq ınvestorlarmen iri jobalardy júzege asyrý arqyly jańartylatyn energııa kózderinen alynatyn elektr energııasynyń úlesin arttyrý kózdelgen. Sonymen qatar, eldiń energetıkalyq qaýipsizdigin qamtamasyz etý, ónerkásip pen ekonomıkany damytý maqsatynda turaqty energııa kózderin, ıaǵnı AES salý qajet.
Qazirgi ýaqytta shyńdyq saǵattarda biz tapshylyqty sezinip, josparly túrde shekaralas elderden jetispeıtin elektr energııasyn satyp alyp jatyrmyz. Ótken jyldyń qorytyndysy boıynsha elektr energııasyn óndirý 112,8 mlrd kVtsaǵ qurady, al tutyný 115 mlrd kVtsaǵ boldy. 2023 jyly jalpy elektr energııasyn tutynýdyń 2%-ǵa jýyǵy nemese 2 mlrd kVtsaǵ-tan astamy Reseı Federaııasynan satyp alyndy. Aǵymdaǵy jyldyń alǵashqy 6 aıynyń qorytyndysy boıynsha elektr energııasyn tutyný kólemi 60 mlrd kVtsaǵ qurap, onyń ishinde 1 mlrd kVtsaǵ-qa jýyǵy kórshi elderden satyp alyndy.
Joǵaryda aıtylǵandardy eskere otyryp, energetıka sektorynda qoldanylyp jatqan qazirgi tehnologııalardyń damý deńgeıi jaǵdaıynda atom elektr stanııasyn salý qýat tapshylyǵyn almastyrýdyń jáne Qazaqstannyń turaqty energetıkalyq bolashaǵyn qamtamasyz etýdiń eń perspektıvaly sheshimi bolyp kórinedi.
«QAES» JShS-nyń bas dırektory Tımýr Jantıkınniń aıtýynsha, Úkimettiń tapsyrmasy boıynsha eki aımaqtyń AES ornalastyrýǵa jaramdylyǵy qarastyrylǵan, eki aımaq ta AES salýǵa qolaıly, biraq Úlken aýylynyń aımaǵy basymdyqqa ıe. Sonymen qatar, táýelsiz halyqaralyq zertteý (2019 jyl, japon konsorıýmy) júrgizilip, marketıngtik zertteýlerdiń ádisteri men nátıjeleri rastaldy.
Reaktor túrin tańdaý máselesine qatysty Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq ıadrolyq ortalyǵynyń Atom energııasy ınstıtýtynyń reaktordan tys synaqtar bóliminiń bastyǵy, sarapshy Asań Aqaev óz pikirimen bólisti.
- Qazaqstan Respýblıkasynda salýǵa 3 jáne 3+ reaktorlary qarastyrylýda. Bul reaktorlar barynsha qaýipsiz jáne bir-birin birneshe ret qaıtalaıtyn passıvti jáne belsendi qaýipsizdik júıelerimen jabdyqtalǵan. Passıvti qaýipsizdik júıelerine syrtqy energııa kózi qajet emes jáne tabıǵı fızıkalyq zańdardyń, mysaly, gravıtaııanyń áserinen, tipti operator qatelesken nemese múlde áreket etpegen jaǵdaıda da, reaktordy qaýipsiz kúıge keltirýge qabiletti. Qazirgi kezde passıvti salqyndatý júıeleri apatty jaǵdaıdaǵy reaktordan jylýdy personaldyń tolyq áreketsizdigi kezinde 3 táýlik boıy ózdiginen shyǵara alady.
Mamandandyrylǵan fızıkalyq tosqaýyldardyń jıyntyǵy jáne apatqa qarsy áreket etý sharalar kesheni qazirgi zamanǵy AES-terdiń kóp deńgeıli qorǵanysyn quraıdy. Iadrolyq bóliný reakııasy kezinde túziletin radıonýklıdterdiń syrtqa shyǵýyn boldyrmaýdaǵy birinshi fızıkalyq tosqaýyl – bul arnaıy qurylymdy ıadrolyq otynnyń ózi. Ekinshi tosqaýyl – bul otynnyń germetıkalyq metall qabyǵy, onda ıadrolyq otyn ornalasqan. Úshinshi tosqaýyl – qalyńdyǵy shamamen 20 sm bolattan jasalǵan reaktor korpýsy, al tórtinshi tosqaýyl – eki qabatty germetıkalyq kontaıment, ol bastapqyda 8 balldyq jer silkinisterine, sý tasqyndaryna jáne tipti saǵatyna 720 km jyldamdyqpen ushatyn 400 tonnalyq ushaqpen soqtyǵysýǵa tózimdi. Kez kelgen apattyq jaǵdaı týyndaǵanda, barlyq apat saldary osy qorǵanys qabyǵymen shekteledi, - dep atap ótti ol.
Astana fılıaly Iadrolyq fızıka ınstıtýtynyń dırektory Maksım Zdorove mamandardy daıarlaý máselesine qatysty óz pikirin bildirip, Iadrolyq fızıka ınstıtýty ıadrolyq fızıka salasyndaǵy mamandardy daıarlaıtyn tórt joǵary oqý ornymen tyǵyz baılanysta jumys isteıtinin aıtty: ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti, L.N. Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıteti, Amanjolov atyndaǵy Shyǵys Qazaqstan ýnıversıteti jáne Serikbaev atyndaǵy Shyǵys Qazaqstan tehnıkalyq ýnıversıteti. Bul oqý oryndarynyń stýdentterine ınstıtýtta ǵylymı-praktıkalyq taǵylymdamadan ótýge, ǵylymı jumys jasaýǵa jáne oqý ýaqytynan tys kezde qondyrǵylarda jumys tájirıbesin alýǵa múmkindik beriledi. Aǵymdaǵy jyly bilim alýshylar sany 253 adamdy qurasa, sońǵy 12 jylda 1600-den astam maman daıarlandy.
Sonymen qatar, Instıtýt qyzmetkerleri MIT, CERN sııaqty álemge tanymal ǵylymı uıymdarda taǵylymdamadan ótip, birlesken zertteýler júrgizýde. Tek sońǵy 5 jylda Iadrolyq fızıka ınstıtýty 30-dan astam PhD doktorlaryn daıarlasa, jalpy jumys istegen kezeńinde 300-den astam ǵylymı dárejesi bar, sonyń ishinde doktorlar, kandıdattar jáne PhD dárejesin ıelengen ǵalymdardy daıyndady.
L.N. Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıteti de kadrlar daıarlaý boıynsha osyndaı júıeli jumys júrgizýde, dep atap ótti óz sózinde L.N. Gýmılev atyndaǵy EUÝ Halyqaralyq ıadrolyq fızıka, jańa materıaldar jáne tehnologııalar kafedrasynyń meńgerýshisi Qasym Jumadilov.
Sarapshy, energetıkalyq qaýipsizdik salasynyń mamany jáne «Qazaqstannyń energetıkalyq aspektileri» zertteý ortalyǵynyń dırektory Almaz Ábildaevtyń pikirinshe, AES qurylysy Qazaqstan úshin kóptegen múmkindikter ashady. Eń aldymen, bul energetıkalyq qaýipsizdikti qamtamasyz etý jáne qazirgi ekologııalyq trendterdi eskere otyryp, aýanyń lastanýyn azaıtý arqyly júzege asady.
Ábildaevtyń aıtýynsha, Qazaqstan halyqaralyq energetıkalyq naryqtarǵa tereń ıntegraııalanǵan jáne olardyń mańyzdy qatysýshysy bolyp tabylady. Alaıda, eldiń energetıkalyq áleýeti áli de tolyq ashylmaǵan.
Osylaısha, ótken dóńgelek ústel atom energetıkasyn damytýǵa baǵyttalǵan teńgerimdi sheshimderdi talqylaý men qalyptastyrý úshin mańyzdy alańǵa aınaldy.
