Qazaqstannyń biraz bóligin qarǵyn sý basyp qaldy. Munyń zardabyn sol óńirlerdegi qarapaıym halyq qana emes, el ekonomıkasy da tartatyny belgili. Aýa raıy endi jylynyp kele jatqanyn eskersek, aldaǵy ýaqytta erigen qar basqa óńirlerge de qaýip tóndirýi múmkin. Ókinishtisi sol, bul jaǵdaı jylda qaıtalanady. Osyndaıda zańdy saýal týyndaıdy. Nelikten Qazaqstan jazda sýdan tarshylyq kórip, kóktemde sý astynda qalady? Munyń aldyn alýǵa bola ma? Álemniń basqa elderi tasqyn sýmen qalaı kúresedi?
Shalaǵaılyq tanytqandarǵa sógis berildi
Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev Respýblıkalyq shtabtyń otyrysynda jergilikti bılik ókilderi tasqyn sýǵa qarsy sharalardy tıisti deńgeıde atqarmaǵanyn qatań synǵa aldy. Sondaı-aq shuǵyl keńeste sý tasqynyna qarsy ýaqytyly shara qabyldamaǵany úshin birneshe laýazymdy qyzmetkerge sógis jarııalady. Prezıdent respýblıkalyq shtabtyń jumysyn jiti qadaǵalap otyr.
Memleket basshysynyń Premer-mınıstrdiń birinshi orynbasaryna, birneshe oblystyń ákimine sógis jarııalaýyna negiz jeterlik. Qalyń qar men jaýyn bıyl ǵana kóp mólsherde túsip otyrǵan joq. Ákimdikterdiń tasqyn sýǵa saqadaı saı daıyndalǵany jónindegi esepter is júzinde emes, qaǵaz júzinde ǵana oryndalǵanyn kórip otyrmyz.
Mamandar elimizdiń ár óńirin jyl saıyn tasqyn sý basýynyń birneshe sebebin alǵa tartady. Birinshiden, jaýapty mekemeler qar erý maýsymyna tyńǵylyqty daıyndalmaıdy. Ekinshiden, gıdrotehnıkalyq nysandar eskirgen. Kóktemgi erigen sýdy jınap, ony jazda paıdalanýdyń tásili qarastyrylmaǵan. Úshinshiden, ákimdikter qurylys júrgizýge ruqsatty ońdy-soldy bergendikten, turǵyn úıler tasqyn qaýpi mol jerlerge salynǵan. Tórtinshiden, salany jetik biletin mamandar tapshy. Osynyń bári jınalyp, úlken qaýip tóndiredi. Al ony sheshýge júıeli jospar kerek.
Saıasattanýshy Talǵat Qalıev tasqyn sýdy tabıǵı apattar tiziminen syzyp tastaý qajet dep esepteıdi. Muny jaýapty qyzmetkerlerdiń qol qýsyryp otyrǵanynyń, tyńǵylyqty daıyndalmaǵanynyń sebebinen týyndaıdy dep sanaıdy. Qarǵyn sýdy aǵyzatyn aryqtar der kezinde tazartylsa, qalyń qar qaýipsiz jerge shyǵarylsa, tasqyn júrýi yqtımal eldi-mekenderdiń mańyna qorǵanys bógetteri salynsa, mundaı apatqa jol bermes edik.
Aıtpaqshy, kúni keshe Tótenshe jaǵdaılar vıe-mınıstri sý tasqynyna daıyndalmaǵanda, talaı adam qaza tabýy múmkin ekenin alǵa tartypty. Bálkim, sóziniń jany bar shyǵar. Biraq qazirgi ahýalǵa kóz júgirtsek, mınıstrlik tasqyn sýǵa jol bermeýge emes, onyń saldaryn joıýǵa ázirlengen sekildi. Sondaı-aq vıe-mınıstr qarǵyn sý ózennen emes, kútpegen jerden qyrdan kelgenine nazar aýdarypty. Alaıda, daıyndyq tyńǵylyqty júrgizilse, qyrda erigen qar sýy da sonshalyqty qaýip tóndirmes edi ǵoı degen oı qylań beredi. Áıtpese, naýat-qardyń kóbesi sógilip, qarǵyn sý jan-jaqqa taraǵanda yldıǵa qaraı aǵatyny túsinikti emes pe?
Jelge ushqan qarajat
Elimizdegi gıdrotehnıkalyq nysandardyń eskirgeni talaıdan beri aıtylyp keledi. Tipti, Prezıdent Toqaevtyń ózi bul máselege birneshe ret nazar aýdardy. Memleket basshysy byltyrǵy Joldaýynda sý sharýashylyǵy nysandarynyń 60 paıyzy tozyp turǵanyn atap ótkeni esimizde.
«Kóktemgi qarǵyn sýdy jınaý jáne ony egistikke jetkenshe qumǵa sińirip joǵaltyp almaý máselesi sheshimin tabýǵa tıis. Óıtkeni onyń bári – ishki sý qorymyz. Ol úshin 20 jańa bógen salý, keminde 15 sý qoımasyna kúrdeli jóndeý júrgizý jáne 3500 shaqyrymdyq kanaldy jańǵyrtyp, ıfrlyq tásilmen baqylaýǵa alý kerek» degen edi Q.Toqaev.
Depýtattar da Úkimetke saýal joldap, eski nysandardy jańǵyrtý týraly másele kótergeni belgili. Májilis depýtaty Sergeı Ponamarevtiń keltirgen derekterine sáıkes, elimizde 537 gıdrotehnıkalyq nysan kúrdeli jóndeýdi qajet etedi.
Byltyr bógender men sý qoımalaryn jóndeýge qomaqty qarajat bólindi. Alaıda aqshanyń bári jelge ushqandaı áser qaldyrady. Mysaly, Aqtóbe oblysyndaǵy erbakov bógeti byltyr ǵana kúrdeli jóndeýden ótken edi. Oǵan 200 mıllıon teńgeden astam qarjy jumsalypty. Al bıyl atalǵan bóget kóktemgi sýdyń kóbeıýi saldarynan buzyldy.
Úkimet qamsyz otyr deýge kelmes. Qazirgi tańda tasqynnan zardap shekken aımaqtarda 11 myńnan astam adam kúndiz-túni eńbek etip jatyr. Tórt myńnan astam tehnıka jumyldyrylǵan. Qaýipti aımaqtaǵy on alty myńnan astam adam evakýaııalandy. Úkimet basshysynyń tapsyrmasymen, óńirlerde qarǵyn sýdan kelgen shyǵyn kólemin esepteý bastalady. Elimizdiń basqa aımaqtarynda tasqyn boı bermeı ketpes úshin, aldyn alý sharalary belsendi júrgizilip jatyr.
Grand-Forks saıabaǵy tasqynnan qorǵaıdy
Mamandardyń paıymdaýynsha, tasqyn sý qaýip tóndiretin jerlerge turǵyn úıdiń salynýy da basty máselelerdiń biri. Sonyń saldarynan kóptegen baspana sý astyna ketip otyr. Osy oraıda, álemniń basqa elderi mundaı máseleniń sheshimin qalaı tapqanyna nazar aýdaryp kórgen edik.
AQSh-tyń Soltústik Dakota shtatynan ótetin Red-rıver degen ózen bar. Jyl saıyn qarǵyn sý ózendi toltyryp, arnasynan asyp jatady. Sonaý 1997 jyly óńirde jaýǵan qalyń qar men aýa raıynyń kúrt jylynýy saldarynan Red-rıver tasyp, aınalasyndaǵy eldi-mekenderdi shaıyp ketti. Ásirese, Grand-Forks qalasyna úlken qaýip tóndirip, talaı úı sý astynda qaldy. Tasqynnan kelgen shyǵynnyń kólemi 3,5 mıllıard dollardy qurady.
Osy apattan keıin shahar basshylyǵy tosyn sheshim qabyldapty. Ózen mańyndaǵy ǵımarattar tasqyny saldarynan ábden búlingen. Olardy qaıta qalpyna keltirgenimen, keleshekte ózen taǵy da arnasynan shyǵýy múmkin. Osyny eskerip, jergilikti bılik shahar ortasynan ótetin Red-rıverdiń eki jaǵalaýyn boılaı úlken saıabaq salýǵa sheshim qabylaıdy. Sóıtip, búlingen ǵımarattardyń ornyna jasyl jelek paıda bolady. Saıabaqtyń shet jaǵyna birneshe metrlik bóget, ıaǵnı jasandy tóbeshik qaldyrady. Alda-jalda ózen sýy arnasynan tasyp jasa, saıabaq boıymen aǵady da, qalaǵa qaýip tóndirmeıdi. Budan bólek, shahardyń ishine tasyǵan sýdy jınaıtyn arnaıy oryndar ashyldy. Ondaǵy qýatty sorǵylar bógetke boı bermegen sýdy syrtqa aıdap shyǵarýǵa arnalǵan. Osyndaı tosyn sheshimniń nátıjesinde 2009, 2011, 2022 jyldary bolǵan tasqynda shahar zardap shekken joq.
Nıderland teńizden tómen jatyr
Jalpy, sheteldik tájirıbe týraly aıtqanda, Nıderland eske túsedi. Qyzǵaldaqty eldiń 30 paıyzǵa jýyǵy teńiz deńgeıinen tómen jatyr. Soǵan qaramastan, halyqtyń ábigerge túsip jatqanyn baıqamaısyz. Teńizdiń túbinde tursa da, beıǵam ómir súredi.
Negizi, Nıderland halqy talaı márte topan sýdan zardap shekken-di. Qyzǵaldaqty el birinshi dúnıejúzilik soǵystan keıin Zeıderze buǵazyna damby salyp, Soltústik teńizden keletin qaýipti azaıtýǵa tyrysqan. Alaıda, 1953 jyly daýyldyń saldarynan Soltústik teńiz sýy ádettegi deńgeıden bes metrge joǵarylap, el aýmaǵynyń biraz bóligin basyp qaldy. Tótennen kelgen apattan eki myńnan astam adam qaza tapty. Osy oqıǵadan keıin Nıderland bıligi iske bel sheship kiristi. Sóıtip, topan sý qaýip tóndiretin óńirlerge bógetter, shlıýzder men dambalar saldy. Osyndaı qajyrly eńbektiń nátıjesinde Nıdarland aýmaǵynyń úshten biri teńiz deńgeıinen tómen jatqanyna qaramastan, muhıt astyna ketpeı aman qalyp tur.
Daýylǵa des bermeıtin Bangladesh
Topan sýdan tıimdi qorǵaný úshin memlekettiń asa baqýatty bolýy mindetti emes ekenin Bangladesh dáleldeıdi. Sonaý 1970 jyly Bengal shyǵanaǵynan bastalǵan «Bhola» daýyly Shyǵys Pákistan men Batys Bengalııa óńirine zor apat ákeldi. Saldarynan jarty mıllıonǵa jýyq adam qaza tapty. Atalǵan daýyl Bangladesh tarıhyndaǵy taǵdyrsheshti oqıǵaǵa aınaldy desek qatelespeımiz. Elde azamattyq soǵys bastalyp, aqyrynda Bangladesh táýelsizdik aldy. Sondaı-aq, osydan keıin daýyldyń aldyn alýǵa baılanysty túbegeıli ózgerister qabyldandy.
Birinshiden, zamanaýı tehnologııalardy paıdalanyp, aýa raıyn barynsha dál boljaý jolǵa qoıyldy. Qazirgi tańda Bangladeshtegi meteorologııalyq stansalar daýyldyń bastalatynyn birneshe kún buryn anyqtaýǵa qabiletti. Ekinshiden, daýyl, tasqyn kezinde panalaıtyn oryndar sany kóbeıdi. Mysaly, 1970-shi jyldary elde 42 qaýipsiz pana bolsa, búginde olardyń sany on eki myńnan asqan. Qajet bolǵan jaǵdaıda, munda 5 mıllıonǵa jýyq adam bas saýǵalaı alady.
Árıne, osyndaı eńbektiń nátıjesinde Bangladesh topan sýdan túbegeıli qutyldy dep aıta almaımyz. Jyl saıyn jańbyr maýsymy kezinde tasqyn sý júrip, el ekonomıkasyna orasan zor shyǵyn keltiredi. Biraq bul – Ońtústik Shyǵys Azııaǵa tán tabıǵat qubylysy. Ony túbegeıli toqtatý múmkin emes, tek zardabyn azaıtýdyń tásilderi bar. Áıtpese, Bangladesh – álemdegi halqy eń tyǵyz ornalasqan memlekettiń biri. Shamamen, 200 mıllıonǵa jýyq adam kólemi jóninen Aqmola oblysyndaı óńirde ómir súrip jatyr.
Tokıo topannan qalaı qorǵanady?
Topan sýmen kúreste tıimdi tásil kórsetip otyrǵan memlekettiń taǵy biri – Japonııa. Kúnshyǵys eli teńizdiń ortasynda ornalasqandyqtan, sý tasqyny jıi qaýip tóndiredi. Statıstıkaǵa súıensek, tabıǵı apattardyń 70 paıyzǵa jýyǵy tasqynnan týyndaıtyn kórinedi. Sondyqtan japondar 1992 jyly taıfýn men nóser jaýynnan qorǵaný úshin Tokıoda sý tasqynyna qarsy káriz júıesi qurylysyn bastap, 2006 jyly aıaqtap shyqty. Aýqymdy júıege 2 mıllıard dollar kóleminde qarajat ketipti.
Sý rezervýarynda tereńdigi 60-70 metr bolatyn alyp bóshkeler men ısterna ornatylǵan. Ózen arnasyna syımaı tasyǵanda, nóser jaýyn kezinde artyq sýdyń bári osynda kelip quıylady. Sodan keıin ısterna arqyly syrtqa shyǵarylady. ısternada sýǵa tótep beretin, salmaǵy 500 tonnalyq 59 baǵan ornatylǵan.
Atalǵan káriz júıesi 48 saǵat boıy toqtamaı jaýǵan nóserge tótep berýge qabiletti. Sekýndyna 200 sharshy metr sý sińire alady. Qurylys aıaqtalǵaly beri Japonııa rezervýardyń paıdasyn birneshe ret kórdi. Máselen, 2019 jyly Hagıbıs taıfýny kezinde eki táýlik boıy nóser toqtaǵan joq. Sol ýaqytta káriz júıesi 12,18 mıllıon sharshy metr sýdy sińirip, shahar syrtyna aıdapty. Salystyrmaly túrde qarasaq, bul 4800 basseındi toltyrýǵa jetedi. Japonııada osyndaı deńgeıli daýyl 1982 jyly bolyp, el ekonomıkasyna 1,76 mıllıard dollar shyǵyn ákeldi. G-Cans jobasynyń esepteýi boıynsha, sý rezervýary qoldanysqa berilgeli beri mıllıard dollarǵa jýyq shyǵynǵa tosqaýyl bolǵan.
Saraptama ortalyǵy kerek
Sheteldik tájirıbelerge kóz júgirtkende, bir nárseni naqty aıta alamyz. Qaı eldi alyp qarasańyz da, úlken jobany júzege asyrar aldynda muqııat zertteý júrgizip, tereń taldaý jasaǵan. Yqtımal qaýipterdiń bári eskerilip, ony sheshý joldary saralanypty. Osy oraıda, bizdiń elde de táýekelderdi basqarý ortalyǵy kerek sekildi. Áıtpese, jyl saıyn jazda qýańshylyq pen órt, kóktemde sý tasqyny degen sekildi kútpegen apattar qaıtalana beredi. Atalǵan mekeme eldegi týyndaýy múmkin qaterlerdi anyqtap, olardy qalaı eńserýge bolatynyn zertteýmen aınalyssa, biraz túıtkildi tarqatýdyń sáti túser me edi...
Álıhan Qystaýbaıtegi
