قازاقستاننىڭ ءبىراز بولىگىن قارعىن سۋ باسىپ قالدى. مۇنىڭ زاردابىن سول وڭىرلەردەگى قاراپايىم حالىق قانا ەمەس، ەل ەكونوميكاسى دا تارتاتىنى بەلگىلى. اۋا رايى ەندى جىلىنىپ كەلە جاتقانىن ەسكەرسەك، الداعى ۋاقىتتا ەرىگەن قار باسقا وڭىرلەرگە دە قاۋىپ ءتوندىرۋى مۇمكىن. وكىنىشتىسى سول، بۇل جاعداي جىلدا قايتالانادى. وسىندايدا زاڭدى ساۋال تۋىندايدى. نەلىكتەن قازاقستان جازدا سۋدان تارشىلىق كورىپ، كوكتەمدە سۋ استىندا قالادى؟ مۇنىڭ الدىن الۋعا بولا ما؟ الەمنىڭ باسقا ەلدەرى تاسقىن سۋمەن قالاي كۇرەسەدى؟
شالاعايلىق تانىتقاندارعا سوگىس بەرىلدى
مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ رەسپۋبليكالىق شتابتىڭ وتىرىسىندا جەرگىلىكتى بيلىك وكىلدەرى تاسقىن سۋعا قارسى شارالاردى ءتيىستى دەڭگەيدە اتقارماعانىن قاتاڭ سىنعا الدى. سونداي-اق شۇعىل كەڭەستە سۋ تاسقىنىنا قارسى ۋاقىتىلى شارا قابىلداماعانى ءۇشىن بىرنەشە لاۋازىمدى قىزمەتكەرگە سوگىس جاريالادى. پرەزيدەنت رەسپۋبليكالىق شتابتىڭ جۇمىسىن ءجىتى قاداعالاپ وتىر.
مەملەكەت باسشىسىنىڭ پرەمەر-ءمينيستردىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارىنا، بىرنەشە وبلىستىڭ اكىمىنە سوگىس جاريالاۋىنا نەگىز جەتەرلىك. قالىڭ قار مەن جاۋىن بيىل عانا كوپ مولشەردە ءتۇسىپ وتىرعان جوق. اكىمدىكتەردىڭ تاسقىن سۋعا ساقاداي ساي دايىندالعانى جونىندەگى ەسەپتەر ءىس جۇزىندە ەمەس، قاعاز جۇزىندە عانا ورىندالعانىن كورىپ وتىرمىز.
ماماندار ەلىمىزدىڭ ءار ءوڭىرىن جىل سايىن تاسقىن سۋ باسۋىنىڭ بىرنەشە سەبەبىن العا تارتادى. بىرىنشىدەن، جاۋاپتى مەكەمەلەر قار ەرۋ ماۋسىمىنا تىڭعىلىقتى دايىندالمايدى. ەكىنشىدەن، گيدروتەحنيكالىق نىساندار ەسكىرگەن. كوكتەمگى ەرىگەن سۋدى جيناپ، ونى جازدا پايدالانۋدىڭ ءتاسىلى قاراستىرىلماعان. ۇشىنشىدەن، اكىمدىكتەر قۇرىلىس جۇرگىزۋگە رۇقساتتى وڭدى-سولدى بەرگەندىكتەن، تۇرعىن ۇيلەر تاسقىن قاۋپى مول جەرلەرگە سالىنعان. تورتىنشىدەن، سالانى جەتىك بىلەتىن ماماندار تاپشى. وسىنىڭ ءبارى جينالىپ، ۇلكەن قاۋىپ توندىرەدى. ال ونى شەشۋگە جۇيەلى جوسپار كەرەك.
ساياساتتانۋشى تالعات قاليەۆ تاسقىن سۋدى تابيعي اپاتتار تىزىمىنەن سىزىپ تاستاۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيدى. مۇنى جاۋاپتى قىزمەتكەرلەردىڭ قول قۋسىرىپ وتىرعانىنىڭ، تىڭعىلىقتى دايىندالماعانىنىڭ سەبەبىنەن تۋىندايدى دەپ سانايدى. قارعىن سۋدى اعىزاتىن ارىقتار دەر كەزىندە تازارتىلسا، قالىڭ قار قاۋىپسىز جەرگە شىعارىلسا، تاسقىن ءجۇرۋى ىقتيمال ەلدى-مەكەندەردىڭ ماڭىنا قورعانىس بوگەتتەرى سالىنسا، مۇنداي اپاتقا جول بەرمەس ەدىك.
ايتپاقشى، كۇنى كەشە توتەنشە جاعدايلار ۆيتسە-ءمينيسترى سۋ تاسقىنىنا دايىندالماعاندا، تالاي ادام قازا تابۋى مۇمكىن ەكەنىن العا تارتىپتى. بالكىم، ءسوزىنىڭ جانى بار شىعار. بىراق قازىرگى احۋالعا كوز جۇگىرتسەك، مينيسترلىك تاسقىن سۋعا جول بەرمەۋگە ەمەس، ونىڭ سالدارىن جويۋعا ازىرلەنگەن سەكىلدى. سونداي-اق ۆيتسە-مينيستر قارعىن سۋ وزەننەن ەمەس، كۇتپەگەن جەردەن قىردان كەلگەنىنە نازار اۋدارىپتى. الايدا، دايىندىق تىڭعىلىقتى جۇرگىزىلسە، قىردا ەرىگەن قار سۋى دا سونشالىقتى قاۋىپ توندىرمەس ەدى عوي دەگەن وي قىلاڭ بەرەدى. ايتپەسە، ناۋات-قاردىڭ كوبەسى سوگىلىپ، قارعىن سۋ جان-جاققا تاراعاندا ىلديعا قاراي اعاتىنى تۇسىنىكتى ەمەس پە؟
جەلگە ۇشقان قاراجات
ەلىمىزدەگى گيدروتەحنيكالىق نىسانداردىڭ ەسكىرگەنى تالايدان بەرى ايتىلىپ كەلەدى. ءتىپتى، پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ ءوزى بۇل ماسەلەگە بىرنەشە رەت نازار اۋداردى. مەملەكەت باسشىسى بىلتىرعى جولداۋىندا سۋ شارۋاشىلىعى نىساندارىنىڭ 60 پايىزى توزىپ تۇرعانىن اتاپ وتكەنى ەسىمىزدە.
«كوكتەمگى قارعىن سۋدى جيناۋ جانە ونى ەگىستىككە جەتكەنشە قۇمعا ءسىڭىرىپ جوعالتىپ الماۋ ماسەلەسى شەشىمىن تابۋعا ءتيىس. ويتكەنى ونىڭ ءبارى – ىشكى سۋ قورىمىز. ول ءۇشىن 20 جاڭا بوگەن سالۋ، كەمىندە 15 سۋ قويماسىنا كۇردەلى جوندەۋ جۇرگىزۋ جانە 3500 شاقىرىمدىق كانالدى جاڭعىرتىپ، تسيفرلىق تاسىلمەن باقىلاۋعا الۋ كەرەك» دەگەن ەدى ق.توقاەۆ.
دەپۋتاتتار دا ۇكىمەتكە ساۋال جولداپ، ەسكى نىسانداردى جاڭعىرتۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرگەنى بەلگىلى. ءماجىلىس دەپۋتاتى سەرگەي پونامارەۆتىڭ كەلتىرگەن دەرەكتەرىنە سايكەس، ەلىمىزدە 537 گيدروتەحنيكالىق نىسان كۇردەلى جوندەۋدى قاجەت ەتەدى.
بىلتىر بوگەندەر مەن سۋ قويمالارىن جوندەۋگە قوماقتى قاراجات ءبولىندى. الايدا اقشانىڭ ءبارى جەلگە ۇشقانداي اسەر قالدىرادى. مىسالى، اقتوبە وبلىسىنداعى ششەرباكوۆ بوگەتى بىلتىر عانا كۇردەلى جوندەۋدەن وتكەن ەدى. وعان 200 ميلليون تەڭگەدەن استام قارجى جۇمسالىپتى. ال بيىل اتالعان بوگەت كوكتەمگى سۋدىڭ كوبەيۋى سالدارىنان بۇزىلدى.
ۇكىمەت قامسىز وتىر دەۋگە كەلمەس. قازىرگى تاڭدا تاسقىننان زارداپ شەككەن ايماقتاردا 11 مىڭنان استام ادام كۇندىز-ءتۇنى ەڭبەك ەتىپ جاتىر. ءتورت مىڭنان استام تەحنيكا جۇمىلدىرىلعان. قاۋىپتى ايماقتاعى ون التى مىڭنان استام ادام ەۆاكۋاتسيالاندى. ۇكىمەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسىمەن، وڭىرلەردە قارعىن سۋدان كەلگەن شىعىن كولەمىن ەسەپتەۋ باستالادى. ەلىمىزدىڭ باسقا ايماقتارىندا تاسقىن بوي بەرمەي كەتپەس ءۇشىن، الدىن الۋ شارالارى بەلسەندى جۇرگىزىلىپ جاتىر.
گراند-فوركس ساياباعى تاسقىننان قورعايدى
مامانداردىڭ پايىمداۋىنشا، تاسقىن سۋ قاۋىپ توندىرەتىن جەرلەرگە تۇرعىن ءۇيدىڭ سالىنۋى دا باستى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. سونىڭ سالدارىنان كوپتەگەن باسپانا سۋ استىنا كەتىپ وتىر. وسى ورايدا، الەمنىڭ باسقا ەلدەرى مۇنداي ماسەلەنىڭ شەشىمىن قالاي تاپقانىنا نازار اۋدارىپ كورگەن ەدىك.
اقش-تىڭ سولتۇستىك داكوتا شتاتىنان وتەتىن رەد-ريۆەر دەگەن وزەن بار. جىل سايىن قارعىن سۋ وزەندى تولتىرىپ، ارناسىنان اسىپ جاتادى. سوناۋ 1997 جىلى وڭىردە جاۋعان قالىڭ قار مەن اۋا رايىنىڭ كۇرت جىلىنۋى سالدارىنان رەد-ريۆەر تاسىپ، اينالاسىنداعى ەلدى-مەكەندەردى شايىپ كەتتى. اسىرەسە، گراند-فوركس قالاسىنا ۇلكەن قاۋىپ ءتوندىرىپ، تالاي ءۇي سۋ استىندا قالدى. تاسقىننان كەلگەن شىعىننىڭ كولەمى 3,5 ميلليارد دوللاردى قۇرادى.
وسى اپاتتان كەيىن شاھار باسشىلىعى توسىن شەشىم قابىلداپتى. وزەن ماڭىنداعى عيماراتتار تاسقىنى سالدارىنان ابدەن بۇلىنگەن. ولاردى قايتا قالپىنا كەلتىرگەنىمەن، كەلەشەكتە وزەن تاعى دا ارناسىنان شىعۋى مۇمكىن. وسىنى ەسكەرىپ، جەرگىلىكتى بيلىك شاھار ورتاسىنان وتەتىن رەد-ريۆەردىڭ ەكى جاعالاۋىن بويلاي ۇلكەن ساياباق سالۋعا شەشىم قابىلايدى. ءسويتىپ، بۇلىنگەن عيماراتتاردىڭ ورنىنا جاسىل جەلەك پايدا بولادى. ساياباقتىڭ شەت جاعىنا بىرنەشە مەترلىك بوگەت، ياعني جاساندى توبەشىك قالدىرادى. الدا-جالدا وزەن سۋى ارناسىنان تاسىپ جاسا، ساياباق بويىمەن اعادى دا، قالاعا قاۋىپ توندىرمەيدى. بۇدان بولەك، شاھاردىڭ ىشىنە تاسىعان سۋدى جينايتىن ارنايى ورىندار اشىلدى. ونداعى قۋاتتى سورعىلار بوگەتكە بوي بەرمەگەن سۋدى سىرتقا ايداپ شىعارۋعا ارنالعان. وسىنداي توسىن شەشىمنىڭ ناتيجەسىندە 2009, 2011, 2022 جىلدارى بولعان تاسقىندا شاھار زارداپ شەككەن جوق.
نيدەرلاند تەڭىزدەن تومەن جاتىر
جالپى، شەتەلدىك تاجىريبە تۋرالى ايتقاندا، نيدەرلاند ەسكە تۇسەدى. قىزعالداقتى ەلدىڭ 30 پايىزعا جۋىعى تەڭىز دەڭگەيىنەن تومەن جاتىر. سوعان قاراماستان، حالىقتىڭ ابىگەرگە ءتۇسىپ جاتقانىن بايقامايسىز. تەڭىزدىڭ تۇبىندە تۇرسا دا، بەيعام ءومىر سۇرەدى.
نەگىزى، نيدەرلاند حالقى تالاي مارتە توپان سۋدان زارداپ شەككەن-ءدى. قىزعالداقتى ەل ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن زەيدەرزە بۇعازىنا دامبى سالىپ، سولتۇستىك تەڭىزدەن كەلەتىن قاۋىپتى ازايتۋعا تىرىسقان. الايدا، 1953 جىلى داۋىلدىڭ سالدارىنان سولتۇستىك تەڭىز سۋى ادەتتەگى دەڭگەيدەن بەس مەترگە جوعارىلاپ، ەل اۋماعىنىڭ ءبىراز بولىگىن باسىپ قالدى. توتەننەن كەلگەن اپاتتان ەكى مىڭنان استام ادام قازا تاپتى. وسى وقيعادان كەيىن نيدەرلاند بيلىگى ىسكە بەل شەشىپ كىرىستى. ءسويتىپ، توپان سۋ قاۋىپ توندىرەتىن وڭىرلەرگە بوگەتتەر، شليۋزدەر مەن دامبالار سالدى. وسىنداي قاجىرلى ەڭبەكتىڭ ناتيجەسىندە نيدارلاند اۋماعىنىڭ ۇشتەن ءبىرى تەڭىز دەڭگەيىنەن تومەن جاتقانىنا قاراماستان، مۇحيت استىنا كەتپەي امان قالىپ تۇر.
داۋىلعا دەس بەرمەيتىن بانگلادەش
توپان سۋدان ءتيىمدى قورعانۋ ءۇشىن مەملەكەتتىڭ اسا باقۋاتتى بولۋى مىندەتتى ەمەس ەكەنىن بانگلادەش دالەلدەيدى. سوناۋ 1970 جىلى بەنگال شىعاناعىنان باستالعان «بحولا» داۋىلى شىعىس پاكىستان مەن باتىس بەنگاليا وڭىرىنە زور اپات اكەلدى. سالدارىنان جارتى ميلليونعا جۋىق ادام قازا تاپتى. اتالعان داۋىل بانگلادەش تاريحىنداعى تاعدىرشەشتى وقيعاعا اينالدى دەسەك قاتەلەسپەيمىز. ەلدە ازاماتتىق سوعىس باستالىپ، اقىرىندا بانگلادەش تاۋەلسىزدىك الدى. سونداي-اق، وسىدان كەيىن داۋىلدىڭ الدىن الۋعا بايلانىستى تۇبەگەيلى وزگەرىستەر قابىلداندى.
بىرىنشىدەن، زاماناۋي تەحنولوگيالاردى پايدالانىپ، اۋا رايىن بارىنشا ءدال بولجاۋ جولعا قويىلدى. قازىرگى تاڭدا بانگلادەشتەگى مەتەورولوگيالىق ستانسالار داۋىلدىڭ باستالاتىنىن بىرنەشە كۇن بۇرىن انىقتاۋعا قابىلەتتى. ەكىنشىدەن، داۋىل، تاسقىن كەزىندە پانالايتىن ورىندار سانى كوبەيدى. مىسالى، 1970-ءشى جىلدارى ەلدە 42 قاۋىپسىز پانا بولسا، بۇگىندە ولاردىڭ سانى ون ەكى مىڭنان اسقان. قاجەت بولعان جاعدايدا، مۇندا 5 ميلليونعا جۋىق ادام باس ساۋعالاي الادى.
ارينە، وسىنداي ەڭبەكتىڭ ناتيجەسىندە بانگلادەش توپان سۋدان تۇبەگەيلى قۇتىلدى دەپ ايتا المايمىز. جىل سايىن جاڭبىر ماۋسىمى كەزىندە تاسقىن سۋ ءجۇرىپ، ەل ەكونوميكاسىنا وراسان زور شىعىن كەلتىرەدى. بىراق بۇل – وڭتۇستىك شىعىس ازياعا ءتان تابيعات قۇبىلىسى. ونى تۇبەگەيلى توقتاتۋ مۇمكىن ەمەس، تەك زاردابىن ازايتۋدىڭ تاسىلدەرى بار. ايتپەسە، بانگلادەش – الەمدەگى حالقى ەڭ تىعىز ورنالاسقان مەملەكەتتىڭ ءبىرى. شامامەن، 200 ميلليونعا جۋىق ادام كولەمى جونىنەن اقمولا وبلىسىنداي وڭىردە ءومىر ءسۇرىپ جاتىر.
توكيو توپاننان قالاي قورعانادى؟
توپان سۋمەن كۇرەستە ءتيىمدى ءتاسىل كورسەتىپ وتىرعان مەملەكەتتىڭ تاعى ءبىرى – جاپونيا. كۇنشىعىس ەلى تەڭىزدىڭ ورتاسىندا ورنالاسقاندىقتان، سۋ تاسقىنى ءجيى قاۋىپ توندىرەدى. ستاتيستيكاعا سۇيەنسەك، تابيعي اپاتتاردىڭ 70 پايىزعا جۋىعى تاسقىننان تۋىندايتىن كورىنەدى. سوندىقتان جاپوندار 1992 جىلى تايفۋن مەن نوسەر جاۋىننان قورعانۋ ءۇشىن توكيودا سۋ تاسقىنىنا قارسى كارىز جۇيەسى قۇرىلىسىن باستاپ، 2006 جىلى اياقتاپ شىقتى. اۋقىمدى جۇيەگە 2 ميلليارد دوللار كولەمىندە قاراجات كەتىپتى.
سۋ رەزەرۆۋارىندا تەرەڭدىگى 60-70 مەتر بولاتىن الىپ بوشكەلەر مەن تسيستەرنا ورناتىلعان. وزەن ارناسىنا سىيماي تاسىعاندا، نوسەر جاۋىن كەزىندە ارتىق سۋدىڭ ءبارى وسىندا كەلىپ قۇيىلادى. سودان كەيىن تسيستەرنا ارقىلى سىرتقا شىعارىلادى. تسيستەرنادا سۋعا توتەپ بەرەتىن، سالماعى 500 توننالىق 59 باعان ورناتىلعان.
اتالعان كارىز جۇيەسى 48 ساعات بويى توقتاماي جاۋعان نوسەرگە توتەپ بەرۋگە قابىلەتتى. سەكۋندىنا 200 شارشى مەتر سۋ سىڭىرە الادى. قۇرىلىس اياقتالعالى بەرى جاپونيا رەزەرۆۋاردىڭ پايداسىن بىرنەشە رەت كوردى. ماسەلەن، 2019 جىلى حاگيبيس تايفۋنى كەزىندە ەكى تاۋلىك بويى نوسەر توقتاعان جوق. سول ۋاقىتتا كارىز جۇيەسى 12,18 ميلليون شارشى مەتر سۋدى ءسىڭىرىپ، شاھار سىرتىنا ايداپتى. سالىستىرمالى تۇردە قاراساق، بۇل 4800 باسسەيندى تولتىرۋعا جەتەدى. جاپونيادا وسىنداي دەڭگەيلى داۋىل 1982 جىلى بولىپ، ەل ەكونوميكاسىنا 1,76 ميلليارد دوللار شىعىن اكەلدى. G-Cans جوباسىنىڭ ەسەپتەۋى بويىنشا، سۋ رەزەرۆۋارى قولدانىسقا بەرىلگەلى بەرى ميلليارد دوللارعا جۋىق شىعىنعا توسقاۋىل بولعان.
ساراپتاما ورتالىعى كەرەك
شەتەلدىك تاجىريبەلەرگە كوز جۇگىرتكەندە، ءبىر نارسەنى ناقتى ايتا الامىز. قاي ەلدى الىپ قاراساڭىز دا، ۇلكەن جوبانى جۇزەگە اسىرار الدىندا مۇقيات زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، تەرەڭ تالداۋ جاساعان. ىقتيمال قاۋىپتەردىڭ ءبارى ەسكەرىلىپ، ونى شەشۋ جولدارى سارالانىپتى. وسى ورايدا، ءبىزدىڭ ەلدە دە تاۋەكەلدەردى باسقارۋ ورتالىعى كەرەك سەكىلدى. ايتپەسە، جىل سايىن جازدا قۋاڭشىلىق پەن ءورت، كوكتەمدە سۋ تاسقىنى دەگەن سەكىلدى كۇتپەگەن اپاتتار قايتالانا بەرەدى. اتالعان مەكەمە ەلدەگى تۋىنداۋى مۇمكىن قاتەرلەردى انىقتاپ، ولاردى قالاي ەڭسەرۋگە بولاتىنىن زەرتتەۋمەن اينالىسسا، ءبىراز تۇيتكىلدى تارقاتۋدىڭ ءساتى تۇسەر مە ەدى...
ءاليحان قىستاۋبايتەگى
