Alkogol men temeki shegý, alkogolızm men nashaqorlyq – densaýlyqqa zııandy faktorlar ekendigi týraly kóp aıtyldy jáne aıtylyp júr. Keıde olardy óte jumsaq túrde «jaman ádetter» dep ataıdy. Alkogol men nıkotın «mádenı» ýlanýlar dep ataldy. Biraq dál osy «mádenı» ýlar otbasylarda, eńbek ujymdarynda kóptegen qıynshylyqtar men qasiret ákeletin jáne qoǵam úshin áleýmettik zulymdyq bolyp tabylady. Onyń ústine jaman ádetterdiń saldarynan ómir súrý uzaqtyǵy qysqaryp, ólim-jitim artyp, sapasyz urpaqtar dúnıege keledi.
Temeki shegýdiń zııany týraly kóp aıtyldy. Degenmen, ǵalymdar men dárigerlerdiń bul zııandy ádettiń taralýyna baılanysty alańdaýshylyqtary artyp keledi, óıtkeni adamdardyń aıtarlyqtaı bóligi áli kúnge deıin temeki shegýdi densaýlyqqa zııan dep sanamaıdy. Temeki shegý - kúsh jumsamaı tastaýǵa bolatyn zııansyz áreket emes. Bul naǵyz nashaqorlyq jáne odan da qaýipti, óıtkeni kóbisi ony baıyppen qabyldamaıdy.
Alkogoldi tutyný máselesi de osy kúnderi óte ózekti. Qazir álemde alkogoldi ishimdikterdi tutyný úlken sandarmen sıpattalady. Budan búkil qoǵam zardap shegedi, biraq eń aldymen jas urpaq: balalar, jasóspirimder, jastar, sondaı-aq bolashaq analardyń densaýlyǵyna qaýip tónedi. Óıtkeni, alkogol qalyptaspaǵan aǵzaǵa erekshe belsendi áser etedi, ony birtindep buzady.
Esirtkilerdi teris paıdalaný jáne olardyń zańsyz aınalymy sońǵy kezderi álemniń kóptegen, ásirese damyǵan elderinde apatty deńgeıge jetti. AQSh-tyń, Germanııanyń, Franııanyń, Anglııanyń, Shveııanyń resmı baspasózi kúndelikti derlik óz azamattarynyń esirtki jáne psıhotroptyq zattardy teris paıdalaný saldarynan qaıtys bolǵany týraly habarlaıdy. Nashaqorlyq tipti kóptegen elderde de oryn aldy
Bizdiń zamanymyzda «jaman» ádetter máselesi óte ózekti. Olarmen kúreste basty «qarý» aqparat bolyp tabylady. Árbir adam áreket týraly, olardyń adam aǵzasyna keltiretin zııany týraly bilýi kerek.
Temeki shegý – eń zııandy ádetterdiń biri. Zertteýler temeki shegýdiń zııanyn dáleldedi. Temeki tútininiń quramynda 30-dan astam ýly zattar bar: nıkotın, kómirqyshqyl gazy, kómirtegi totyǵy, ıan qyshqyly, ammıak, shaıyrly zattar, organıkalyq qyshqyldar jáne t.b.
Nıkotın - ósimdik tektes eń qaýipti ýlardyń biri. Qustar (torǵaılar, kógershinder) olardyń tumsyǵyna nıkotınge malynǵan shyny taıaqshany ákelseńiz óledi. Nıkotınniń 1/4 tamshysynan qoıan, 1/2 tamshydan ıt óledi. Adamdar úshin nıkotınniń ólimge ákeletin dozasy 50-den 100 mg-ǵa deıin nemese 2-3 tamshyny quraıdy. Bul kún saıyn 20-25 temeki shegýden keıin qanǵa túsetin doza (bir temekide shamamen 6-8 mg nıkotın bar, onyń 3-4 mg qanǵa túsedi). Nıkotınniń shaǵyn, ólimge ákelmeıtin dozalaryn júıeli túrde sińirý ádetti, temeki shegýge táýeldilikti týdyrady.
Nıkotın adam aǵzasynda bolatyn metabolıkalyq proesterge kiredi jáne qajet bolady.Temeki shegetin ata-analardyń balalarynda ómirdiń birinshi jylynda bronhıt pen pnevmonııa jıiligi artyp, aýyr aýrýlardyń damý qaýpi artady. Temeki tútini ósip kele jatqan bala úshin mańyzdy kúnniń ýltrakúlgin sáýlelerin bógeıdi, zat almasýǵa áser etedi, qanttyń sińýin nasharlatady jáne vıtamınderdi buzady. C, ósý kezinde balaǵa qajet. 5-9 jasta balanyń ókpe qyzmeti buzylady. Sonyń saldarynan temeki shegetin otbasylarda balalar, ásirese erte jasta jedel pnevmonııa men jedel respıratorlyq aýrýlardy jıi bastan keshiredi. Shylym shekpeıtin otbasylarda balalar is júzinde saý boldy.
Analary júktilik kezinde temeki shegetin balalar ustamaǵa beıim. Olardyń epılepsııany damytý yqtımaldyǵy áldeqaıda joǵary. Temeki shegetin analardan týǵan balalar psıhıkalyq damýy jaǵynan qurdastarynan artta qalady.
Nıkotın balalardaǵy kóptegen allergııalyq aýrýlardyń damýyna yqpal etedi, al bala neǵurlym kishkentaı bolsa, temeki tútini onyń denesine soǵurlym kóp zııan keltiredi.
Jasóspirimder arasynda temeki shegý eń aldymen júıke jáne júrek-tamyr júıesine áser etedi. 12-15 jasta olar fızıkalyq júkteme kezinde entigýge shaǵymdanady.
Statıstıka bylaı deıdi: temeki tartpaıtyndarmen salystyrǵanda uzaq ýaqyt temeki shegetin adamdarda stenokardııa 13 ese, mıokard ınfarktisi 12 ese, asqazan jarasy 10 ese jıi kezdesedi. Shylym shegetinder barlyq ókpe isigimen aýyratyndardyń 96-100% quraıdy. Uzaq temeki shegetin árbir jetinshi adam qan tamyrlarynyń aýyr aýrýy bolyp tabylatyn oblıteraııalyq endarterıtpen aýyrady. Statıstıkalyq zertteýler temeki shegýshilerde basqa múshelerde – óńeshte, asqazanda, kómeıde jáne búırekte isik isikteri jıi paıda bolatynyn kórsetti. Temeki shegýshiler tútiktiń aýyz qýysynda jınalatyn syǵyndynyń kanerogendik áseriniń nátıjesinde tómengi erinniń qaterli isigin jıi damytady.
Týberkýlezdiń paıda bolýynda temeki shegý de mańyzdy ról atqarady. Osylaısha, aýrý bastalǵanǵa deıin onymen aýyratyn 100 adamnyń 95-i temeki shegetin. Temeki shegýshiler jıi júrek aýrýyn sezinedi. Bul stenokardııa damýymen júrek bulshyqetin qamtamasyz etetin koronarlyq tamyrlardyń spazmy (koronarlyq júrek jetkiliksizdigi). Temeki shegýshilerde mıokard ınfarktisi 3 ese jıi kezdesedi.
