Saiasattyŋ oiyny qanşama adamdy zardap şektırdı?! Saldarynan quǧynǧa ūşyrap, küie jaǧylyp, qara tızımge de engender köp boldy. Alaida aqiqattyŋ aşylar uaqyty men saiasi quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ aqtalar sätı bügın kelıp jettı. Sondyqtan saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jönındegı jūmys tobynyŋ müşesı, tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor, E.A. Buketova atyndaǧy Qaraǧandy universitetınıŋ Etnomädeni jäne tarihi-antropologiialyq zertteuler ortalyǧynyŋ direktory. Zäureş Ǧalymjanqyzymen sūhbat jürgızdık.
- Zäureş hanym, saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jönındegı jūmys tobynyŋ müşesız. Özıŋız basy qasynda jürgen komissiianyŋ bügıngı nätijelerı qandai?
- Täuelsızdık alǧannan keiın elımızde 1993 jyly «Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau turaly zaŋ» qabyldandy. Al QR Prezidentınıŋ 2020 jylǧy 24 qaraşadaǧy № 456 Jarlyǧyna säikes Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jönındegı memlekettık komissiia qūryldy. Būl komissiianyŋ negızgı mındetı keŋestık kezeŋdegı saiasi quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ barlyq sanattary üşın tarihi ädılettılıktı qalpyna keltıru ekenı belgılı. Aldyna quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ bıryŋǧai respublikalyq derekqoryn qūru mındetın qoiyp otyr. Memlekettık komissiiany qoldau üşın Jobalyq keŋse de qūrylyp, jūmysyn bastady.
2021 jyldyŋ basynan berı ǧalymdar arnaiy rūqsat alyp, bır jyldan astam uaqyt ışınde köpşılıgı jabyq, vedomstvolyq jäne memlekettık mūraǧattarda keŋestık kezeŋdegı (1920-1950 jyldar) jappai quǧyn-sürgınge qatysty mälımetterdı jinaqtap keledı. Osy aralyqta qanşama eŋbekter jazyldy, deseŋızşı?!.
2021 jäne 2022 jyldary Qazaqstan Respublikasy Prezidentınıŋ jariialaǧan tapsyrmalary aiasynda 10 jūmys toby men ekı kışı komissiia jūmys ıstedı. Olarǧa Qazaqstan Respublikasynyŋ jetekşı ǧalymdary – tarihşylar men zaŋgerler tartyldy. Zertteu barysynda olar quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ ielıkten aiyrylǧan bailar, şarua qojalary, şarualar köterılısterıne qatysuşylar, bosqyn qazaqtar, jer audarylǧan halyq ökılderı, lager tūtqyndary, äskeri tūtqyndar, Qazaqstannyŋ azattyǧy, täuelsızdıgı men aumaqtyq tūtastyǧy üşın küreskenderı jäne basqa sanattaryn zertteidı. Sondai-aq, Qazaqstan Respublikasynda 17 öŋırlık komissiia ūiymdastyryldy.
Bügıngı künı tarihşylar saiasi quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ aqtalmai qalǧan derekter qoryn jasaumen ainalysuda. Qūjattardy zerdelegennen keiın ǧalymdar quǧyn-sürgınge ūşyraǧandardyŋ tolyq beinesın qalpyna keltıredı jäne saiasi quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ qazaqstandyq bıryŋǧai respublikalyq derekter bazasy qūrylady dep senemız. Oŋaltu tez, bıraq bır rettık prosess emes. Mūndai materialdardy daiyndau üşın belgılı bır uaqyt qajet.
Jalpy, soŋǧy 80 jyldaǧy saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau prosesın 5 kezeŋge bölıp körsetuge bolady:
- Sız NKVD GULAG-tyŋ 26 lagerınde bolǧan, aqtalmaǧan qazaqstandyq qūrbandar men zardap şekkenderdıŋ, sondai-aq. Olardyŋ otbasy müşelerınıŋ ūsynystaryn äzırleu jönındegı jūmystobynyŋ müşesısız. Qazırgı taŋda qandai jaŋalyq bar?
- Men «20 ǧasyrdyŋ 20-50 jyldaryndaǧy Qazaqstandaǧy jappai saiasi quǧyn-sürgın jäne oŋaltu prosesterı: bıryŋǧai derekter bazasyn qūru» jobasyn ıske asyru üşın NKVD GULAG-tyŋ 26 lagerınde bolǧan saiasi quǧyn-sürgınnıŋ aqtalmai qalǧan qūrbandaryn, sondai-aq olardyŋ otbasy müşelerın aqtau boiynşa ūsynystar äzırleu jönındegı VIII jūmys tobynyŋ qūramynda jūmys ısteimın. Bız qazaqstandyq GULAG lagerlerınıŋ qorlaryndaǧy tūtqyndardyŋ jeke ısterın zerdeleu jūmystaryn jüielı türde jürgızdık, aqtalmaityn saiasi tūtqyndardyŋ elektrondy derekter bazasyn qūrastyrdyq. Mūraǧatta jūmys ıstei otyryp, bız Qazaqstan Respublikasyndaǧy qazaq GULAG lagerlerınıŋ materialdaryn da, Resei Federasiiasynyŋ mūraǧat qorlaryn da zerttedık.
Resei Federasiiasynyŋ Memlekettık mūraǧatynan R-9414 qorynyŋ materialdary zertteldı. Būl qordyŋ qūjattarynda Qazaqstandaǧy GULAG lagerlerı turaly köptegen mūraǧattyq materialdar bar.
Bızdıŋ top «GULAG jüiesındegı Qaraǧandy eŋbek lagerı» qūjattary men materialdar jinaǧyn daiyndady. Ony qūrastyruşylardyŋ qatarynda men jäne magistr A.U. Äupenova boldy. Bız 500 betten astam material daiyndap şyqtyq. Ol Qaraǧandy oblysynyŋ memlekettık mūraǧatynyŋ, Qazaqstan Respublikasy Bas prokuraturasynyŋ Qūqyqtyq statistika jäne arnaiy esepke alu jönındegı komitetınıŋ Qaraǧandy oblysy boiynşa basqarmasynyŋ mūraǧattyq derekközderıne säikes daiyndalǧan. Osy küzde būl eŋbek jaryqqa şyǧyp, mūraǧattyq qūjattardyŋ orasan zor jiyntyǧy ǧylymi ainalymǧa engızıledı dep senemın. Jüieleu jäne daiyndau kezeŋınde Qazaqstannyŋ basqa GULAG lagerlerı turaly taǧy bır derektı jinaq tūr. Būryn Qazaqstanda respublikalyq jäne būrynǧy odaqtyq mūraǧat qorlarynan mūndai mūraǧattyq basylymdar bolmaǧan. Qaitalap aitamyn, köptegen jūmys toptary osyndai jinaqtardy daiyndady, olar tüpkılıktı pysyqtau jäne aşyq baspaǧa daiyndau satysynda tūr.
- Sızdıŋ oiyŋyzşa, ükımet saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryna arnalǧan mūrajailardy qanşalyqty damytuda? Mūrajailarda materialdar tolyqtai jetkılıktı me?
- Menıŋ oiymşa, būl prosester älı damu satysynda. Bızde Qazaqstanda ALJİR, QARLAG tarihy boiynşa jaqsy mūrajai keşenderı bar. Is jüzınde barlyq oblystyq tarihi-ölketanu mūrajailarynda bıluımşe, būl mäsele boiynşa arnaiy zaldar men ekspozisiialar da bar. Menıŋşe, aldaǧy uaqytta mūndai jūmystar jandana tüserı sözsız. Alaida tarihtyŋ aqiqatyn keler ūrpaqqa körsetu üşın aqty aq dep tanytuymyz kerek. Mūndaida mūrajailar kerek-aq. Mūrajailardaǧy materialdar tolyqtai jetkılıktı bolu üşın saiasi quǧyn-sürgın qūrbandary da tolyqtai aqtaluy qajet. Al olardy aqtau bır rettık nauqan bolmauy kerek. Tolyq zerttep, aqtalǧannan keiın ǧana ǧalymdar eŋbegı de nätijege jetpek.
- İä, elımızde saiasi-quǧyn-sürgın qūrbandaryna arnalǧan bırneşe mūrajai bar. Al sol mūrajailar jastarǧa qalai därıptelıp jür? Būl turaly tarihşy retınde ne aitasyz?
- Men E.A. Böketova atyndaǧy Qaraǧandy universitetınıŋ studentterımen jūmys ısteimın. Qazır tarihqa belsendı qyzyǧuşylyq tanytatyn şyǧarmaşyl jastar öte köp. Sondyqtan olarda HH ǧasyrdaǧy saiasi quǧyn-sürgın turaly belgılı bır tüsınık qalyptasqan. Onyŋ üstıne qazır būl üderıster būqaralyq aqparat qūraldarynda, äleumettık jelılerde, jalpy qoǧamda qyzu talqylanuda. Ärine, men özım keŋestık kezeŋdegı tarihşy bolǧandyqtan därıster oqyp, būqaralyq aqparat qūraldarynda, sonyŋ ışınde oblystyq telearnamyzdyŋ türlı arnalarynda söz söilep, maqalalar jazyp, konferensiialarda, keŋesterde, seminarlarda, studentter men mektep auditoriialarynda därıptep jüremın. Alaida bır ǧana adam emes, barlyq tarihşy saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtauymyz kerek jäne olardyŋ barlyǧyn jastarǧa nasihattauymyz qajet.
- Bügınde saiasi quǧyn-sürgın qūrbandary älı de tolyqtai aqtalyp bolǧan joq. Olardyŋ tolyq aqtaluyna ne kedergı?
- Ärine, saiasi quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ älı aqtalyp ülgermegen eleulı bölıgı bar. Däl osy tapsyrmamen, iaǧni qūrbandardy tolyq aqtau üşın Memlekettık komissiia men onyŋ jūmys toptary qūryldy. Onymen, saiasi quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ barlyǧy tez aqtalyp kettı degen söz emes. Olardyŋ tolyqtai aqtaluyna bırneşe kedergı bar.
Mäselen, bız GULAG lagerlerınde bolǧan jäne 1926 jylǧy RKFSR Qylmystyq kodeksınıŋ 58-baby «Kontrrevoliusiialyq qylmystar» boiynşa jazasyn ötep şyqqandardy saiasi quǧyn-sürgın qūrbandary retınde jatqyzamyz. Al tūtqyndardyŋ öte ülken toby osy zaŋ boiynşa sottalǧan. Bükılreseilık Ortalyq Atqaru Komitetınıŋ 1932 jylǧy 7 tamyzdaǧy «Memlekettık käsıporyndardyŋ, kolhozdar men kooperativterdıŋ menşıgın qorǧau jäne qoǧamdyq (sosialistık menşıktı) nyǧaitu turaly» qaulysy boiynşa olardyŋ köpşılıgı qalpyna keltırılmedı. Adamdar da basqa normativtık memlekettık-partiialyq qūjattar nemese KSRO OGPU-NKVD-MVD būiryqtary jäne basqa da bilık qūrylymdarynyŋ osyǧan ūqsas şeşımderı, OGPU būiryqtary jäne taǧy basqa negızde mülde zaŋsyz sottaldy. Mysaly, qazaq GULAG lagerlerındegı saiasi tūtqyndardyŋ tolyq derekter bazasyn jasau ūzaq jäne tyŋǧylyqty jūmysty qajet etedı.
KSRO OGPU-NKVD-MVD eŋbekpen tüzeu lagerlerınde (İTL) ūstalǧan tūtqyndardyŋ sany älı anyqtalǧan joq jäne būl älı de mümkın bolmai otyr. Öitkenı, tūtqyndar ünemı bır aimaqtan köşıp kelgen. Onyŋ üstıne mūraǧat materialdaryn taldau barysynda GULAG lagerlerınde tūtqyndar qūramynyŋ 70%-y bırneşe ret jaŋartylǧanyn anyqtadyq. Sonymen qatar, GULAG tūtqyndarynyŋ arasynda aitarlyqtai bölıgı kontrrevoliusiialyq qylmystar üşın sottalǧandar boldy. Sondai-aq, olardyŋ sany jyl sanap östı. Atap aitsaq: 1934 jyly - 135190 adam (tūtqyndardyŋ jalpy massasynyŋ 26,5%) boldy; 1946 jyly - 333 883 adam (qazırdıŋ özınde barlyq tūtqyndardyŋ 59,2%).
Qazaq GULAG lagerlerındegı tūtqyndardyŋ osy sanatynyŋ ışınde KSRO-nyŋ barlyq ūlttyŋ ökılderı boldy: orys, ukrain, belorus, qazaq, özbek, türıkmen, täjık, qyrǧyz, tatar, eston, evrei, nemıs, poliak, fin, litvalyqtar, latyştar, gruzinder, armiandar, äzırbaijandar, başqūrttar jäne taǧy basqalary da boldy. Mysaly, 1954 jyly Steplagta KSRO-nyŋ 33-ten astam ūltynyŋ ökılderı boldy. Olardyŋ köpşılıgı qazaqstandyqtar emes edı. Keŋestık quǧyn-sürgın mehanizmı ärtürlı respublikalardaǧy adamdardy bır lagerden ekınşısıne köşıretındei etıp qūryldy.
Keŋestık däuırde, äsırese, stalindık kezeŋde qarsylastaryna qarsy qozǧalǧan tergeu jäne sot ısterınde ädılettılıktı saqtau, zaŋdylyq jäne qalypty sot törelıgın jüzege asyru turaly jalpy aitu mümkın emes. Sol kezeŋdegı qūqyq qoldanu täjıribesı būl ūǧymdardan tys boldy. Odan keiın olar jappai aiyptaular men quǧyn-sürgınderge ideialyq-saiasi negız bolǧan «revoliusiialyq maqsatqa sai», «revoliusiialyq zaŋdylyq», «taptyq jau», «qoǧamdyq qauıptı element» jäne taǧy basqa ūǧymdardy basşylyqqa aldy. Köptegen adamdar quǧyn-sürgınge ūşyrady, olar köbısı jazyqsyz sottalǧan nemese aiyptau qūrbandary boldy. Sondyqtan, qaitalap aitamyn, saiasi quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ barlyǧyn aqtau ūzaq jäne kürdelı prosess.
Qazaqstan Respublikasy Bas Prokuraturasynyŋ Qūqyqtyq statistika departamentınıŋ mūraǧattaǧy jūmys täjıribesı körsetıp otyrǧandai, GULAG lagerlerındegı tūtqyndardyŋ elektrondy bazasyn qūru jūmystary älı aiaqtalǧan joq. Qazaqstandyq GULAG lagerlerınıŋ tūtqyndarynyŋ osyndai elektrondy derekter bazasyn qūru aiaqtalǧannan keiın Qazaqstan Respublikasy prokuraturasy qyzmetkerlerınıŋ kömegımen salystyrmaly taldau jūmystaryn jürgızu qajet. Mysaly, saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn – GULAG lagerlerınıŋ tūtqyndaryn saiasi oŋaltu jönındegı bızdıŋ toptyŋ baǧyty boiynşa jūmys köp jylǧy ızdenıs pen analitikalyq zertteulerdı qajet etedı. Ony 2-3 jylda zerttei salu mümkın emes.
- Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau mäselelerın jan-jaqty zerttep, şeşuge memleket tarapynan qandai da bır kömek bar ma?
- Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau üşın memleket te, bız tyǧyz bailanysta jūmys ısteitın Jobalyq keŋse de ǧalymdarǧa ülken kömek körsetude. Zertteu üşın bızge qūpiia mūraǧattardy qarauǧa rūqsat berıldı. Sondai-aq, memlekettık jäne vedomstvolyq mūraǧattardyŋ qūpiia qorlarynda jūmys ısteuge qūqyǧymyz bar. Qūrbandardy zertteuge arnalǧan ülken auqymda jūmys atqarylyp jatyr, jüzdegen ǧalymdar tartyluda. Būl bolaşaqta ǧylymi eŋbekterde, monografiialarda jäne publisistikalyq eŋbekterde öz jemısın beretını sözsız.
Ǧalymdar men zertteuşıler Memlekettık komissiianyŋ tabandylyǧynyŋ arqasynda Qazaqstanda mūraǧattyq töŋkerıs aqyry bastalǧanyn aitady. Saiasi quǧyn-sürgın turaly materialdardan arnaiy qorlar jasaqtaluda, jabyq keŋestık mūraǧattarǧa tügendeu jürgızıldı, sifrlandyru bastaldy jäne saiasi quǧyn-sürgın turaly qūjattardy qūpiiasyzdandyru jedeldetıldı jäne osyndai siiaqty köptegen ıs atqaryluda. Memlekettık komissiia müşelerı men jūmys toptary qūqyq qorǧau organdaryna özderınıŋ jabyq qorlarynyŋ qūpiiasyn aşuǧa kömektesedı. Atap aitqanda: halyqaralyq kriteriiler negızınde ǧylymi-qūqyqtyq tūrǧyda Keŋes ükımetınıŋ saiasi quǧyn-sürgınderı turaly özderı saqtaǧan qūpiia materialdardy qūpiiasyzdandyru qajettılıgın negızdeidı. Jobalyq keŋse Memlekettık komissiianyŋ jūmys toptarymen, öŋırlık komissiialardyŋ jūmys toptarymen jüielı türde ädıstemelık keŋester, masştabtau seminarlaryn ötkızedı, ǧylymi konferensiialar, döŋgelek üstelder ūiymdastyrady jäne olarǧa qatysady, özektı jäne tuyndaityn mäseleler boiynşa konsultasiialar jürgızedı.
Osydan-aq, jūmys köp ekenın köruge boldy. Būl qoǧamnyŋ aldynda qoiǧan mındetımızdı, keŋestık kezeŋdegı saiasi quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ barlyq sanattaryna qatysty tarihi ädılettılıktı qalpyna keltırudı jüzege asyruǧa mümkındık beredı dep senemın.
Sūhbatyŋyzǧa rahmet!
- bırınşı. oŋaltu kezeŋı – 1953-1960 jyldar;
- oŋaltudyŋ ekınşı kezeŋı – 1989-1990 jj.;
- üşınşı kezeŋ – 1993-1998 jj.;
- törtınşı kezeŋ – 2000-2014 jyldar;
- besınşı kezeŋ – 2020 jyldan bastap.
- Sız NKVD GULAG-tyŋ 26 lagerınde bolǧan, aqtalmaǧan qazaqstandyq qūrbandar men zardap şekkenderdıŋ, sondai-aq. Olardyŋ otbasy müşelerınıŋ ūsynystaryn äzırleu jönındegı jūmystobynyŋ müşesısız. Qazırgı taŋda qandai jaŋalyq bar?
- Men «20 ǧasyrdyŋ 20-50 jyldaryndaǧy Qazaqstandaǧy jappai saiasi quǧyn-sürgın jäne oŋaltu prosesterı: bıryŋǧai derekter bazasyn qūru» jobasyn ıske asyru üşın NKVD GULAG-tyŋ 26 lagerınde bolǧan saiasi quǧyn-sürgınnıŋ aqtalmai qalǧan qūrbandaryn, sondai-aq olardyŋ otbasy müşelerın aqtau boiynşa ūsynystar äzırleu jönındegı VIII jūmys tobynyŋ qūramynda jūmys ısteimın. Bız qazaqstandyq GULAG lagerlerınıŋ qorlaryndaǧy tūtqyndardyŋ jeke ısterın zerdeleu jūmystaryn jüielı türde jürgızdık, aqtalmaityn saiasi tūtqyndardyŋ elektrondy derekter bazasyn qūrastyrdyq. Mūraǧatta jūmys ıstei otyryp, bız Qazaqstan Respublikasyndaǧy qazaq GULAG lagerlerınıŋ materialdaryn da, Resei Federasiiasynyŋ mūraǧat qorlaryn da zerttedık.
Resei Federasiiasynyŋ Memlekettık mūraǧatynan R-9414 qorynyŋ materialdary zertteldı. Būl qordyŋ qūjattarynda Qazaqstandaǧy GULAG lagerlerı turaly köptegen mūraǧattyq materialdar bar.
Bızdıŋ top «GULAG jüiesındegı Qaraǧandy eŋbek lagerı» qūjattary men materialdar jinaǧyn daiyndady. Ony qūrastyruşylardyŋ qatarynda men jäne magistr A.U. Äupenova boldy. Bız 500 betten astam material daiyndap şyqtyq. Ol Qaraǧandy oblysynyŋ memlekettık mūraǧatynyŋ, Qazaqstan Respublikasy Bas prokuraturasynyŋ Qūqyqtyq statistika jäne arnaiy esepke alu jönındegı komitetınıŋ Qaraǧandy oblysy boiynşa basqarmasynyŋ mūraǧattyq derekközderıne säikes daiyndalǧan. Osy küzde būl eŋbek jaryqqa şyǧyp, mūraǧattyq qūjattardyŋ orasan zor jiyntyǧy ǧylymi ainalymǧa engızıledı dep senemın. Jüieleu jäne daiyndau kezeŋınde Qazaqstannyŋ basqa GULAG lagerlerı turaly taǧy bır derektı jinaq tūr. Būryn Qazaqstanda respublikalyq jäne būrynǧy odaqtyq mūraǧat qorlarynan mūndai mūraǧattyq basylymdar bolmaǧan. Qaitalap aitamyn, köptegen jūmys toptary osyndai jinaqtardy daiyndady, olar tüpkılıktı pysyqtau jäne aşyq baspaǧa daiyndau satysynda tūr.
- Sızdıŋ oiyŋyzşa, ükımet saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryna arnalǧan mūrajailardy qanşalyqty damytuda? Mūrajailarda materialdar tolyqtai jetkılıktı me?
- Menıŋ oiymşa, būl prosester älı damu satysynda. Bızde Qazaqstanda ALJİR, QARLAG tarihy boiynşa jaqsy mūrajai keşenderı bar. Is jüzınde barlyq oblystyq tarihi-ölketanu mūrajailarynda bıluımşe, būl mäsele boiynşa arnaiy zaldar men ekspozisiialar da bar. Menıŋşe, aldaǧy uaqytta mūndai jūmystar jandana tüserı sözsız. Alaida tarihtyŋ aqiqatyn keler ūrpaqqa körsetu üşın aqty aq dep tanytuymyz kerek. Mūndaida mūrajailar kerek-aq. Mūrajailardaǧy materialdar tolyqtai jetkılıktı bolu üşın saiasi quǧyn-sürgın qūrbandary da tolyqtai aqtaluy qajet. Al olardy aqtau bır rettık nauqan bolmauy kerek. Tolyq zerttep, aqtalǧannan keiın ǧana ǧalymdar eŋbegı de nätijege jetpek.
- İä, elımızde saiasi-quǧyn-sürgın qūrbandaryna arnalǧan bırneşe mūrajai bar. Al sol mūrajailar jastarǧa qalai därıptelıp jür? Būl turaly tarihşy retınde ne aitasyz?
- Men E.A. Böketova atyndaǧy Qaraǧandy universitetınıŋ studentterımen jūmys ısteimın. Qazır tarihqa belsendı qyzyǧuşylyq tanytatyn şyǧarmaşyl jastar öte köp. Sondyqtan olarda HH ǧasyrdaǧy saiasi quǧyn-sürgın turaly belgılı bır tüsınık qalyptasqan. Onyŋ üstıne qazır būl üderıster būqaralyq aqparat qūraldarynda, äleumettık jelılerde, jalpy qoǧamda qyzu talqylanuda. Ärine, men özım keŋestık kezeŋdegı tarihşy bolǧandyqtan därıster oqyp, būqaralyq aqparat qūraldarynda, sonyŋ ışınde oblystyq telearnamyzdyŋ türlı arnalarynda söz söilep, maqalalar jazyp, konferensiialarda, keŋesterde, seminarlarda, studentter men mektep auditoriialarynda därıptep jüremın. Alaida bır ǧana adam emes, barlyq tarihşy saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtauymyz kerek jäne olardyŋ barlyǧyn jastarǧa nasihattauymyz qajet.
- Bügınde saiasi quǧyn-sürgın qūrbandary älı de tolyqtai aqtalyp bolǧan joq. Olardyŋ tolyq aqtaluyna ne kedergı?
- Ärine, saiasi quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ älı aqtalyp ülgermegen eleulı bölıgı bar. Däl osy tapsyrmamen, iaǧni qūrbandardy tolyq aqtau üşın Memlekettık komissiia men onyŋ jūmys toptary qūryldy. Onymen, saiasi quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ barlyǧy tez aqtalyp kettı degen söz emes. Olardyŋ tolyqtai aqtaluyna bırneşe kedergı bar.
Mäselen, bız GULAG lagerlerınde bolǧan jäne 1926 jylǧy RKFSR Qylmystyq kodeksınıŋ 58-baby «Kontrrevoliusiialyq qylmystar» boiynşa jazasyn ötep şyqqandardy saiasi quǧyn-sürgın qūrbandary retınde jatqyzamyz. Al tūtqyndardyŋ öte ülken toby osy zaŋ boiynşa sottalǧan. Bükılreseilık Ortalyq Atqaru Komitetınıŋ 1932 jylǧy 7 tamyzdaǧy «Memlekettık käsıporyndardyŋ, kolhozdar men kooperativterdıŋ menşıgın qorǧau jäne qoǧamdyq (sosialistık menşıktı) nyǧaitu turaly» qaulysy boiynşa olardyŋ köpşılıgı qalpyna keltırılmedı. Adamdar da basqa normativtık memlekettık-partiialyq qūjattar nemese KSRO OGPU-NKVD-MVD būiryqtary jäne basqa da bilık qūrylymdarynyŋ osyǧan ūqsas şeşımderı, OGPU būiryqtary jäne taǧy basqa negızde mülde zaŋsyz sottaldy. Mysaly, qazaq GULAG lagerlerındegı saiasi tūtqyndardyŋ tolyq derekter bazasyn jasau ūzaq jäne tyŋǧylyqty jūmysty qajet etedı.
KSRO OGPU-NKVD-MVD eŋbekpen tüzeu lagerlerınde (İTL) ūstalǧan tūtqyndardyŋ sany älı anyqtalǧan joq jäne būl älı de mümkın bolmai otyr. Öitkenı, tūtqyndar ünemı bır aimaqtan köşıp kelgen. Onyŋ üstıne mūraǧat materialdaryn taldau barysynda GULAG lagerlerınde tūtqyndar qūramynyŋ 70%-y bırneşe ret jaŋartylǧanyn anyqtadyq. Sonymen qatar, GULAG tūtqyndarynyŋ arasynda aitarlyqtai bölıgı kontrrevoliusiialyq qylmystar üşın sottalǧandar boldy. Sondai-aq, olardyŋ sany jyl sanap östı. Atap aitsaq: 1934 jyly - 135190 adam (tūtqyndardyŋ jalpy massasynyŋ 26,5%) boldy; 1946 jyly - 333 883 adam (qazırdıŋ özınde barlyq tūtqyndardyŋ 59,2%).
Qazaq GULAG lagerlerındegı tūtqyndardyŋ osy sanatynyŋ ışınde KSRO-nyŋ barlyq ūlttyŋ ökılderı boldy: orys, ukrain, belorus, qazaq, özbek, türıkmen, täjık, qyrǧyz, tatar, eston, evrei, nemıs, poliak, fin, litvalyqtar, latyştar, gruzinder, armiandar, äzırbaijandar, başqūrttar jäne taǧy basqalary da boldy. Mysaly, 1954 jyly Steplagta KSRO-nyŋ 33-ten astam ūltynyŋ ökılderı boldy. Olardyŋ köpşılıgı qazaqstandyqtar emes edı. Keŋestık quǧyn-sürgın mehanizmı ärtürlı respublikalardaǧy adamdardy bır lagerden ekınşısıne köşıretındei etıp qūryldy.
Keŋestık däuırde, äsırese, stalindık kezeŋde qarsylastaryna qarsy qozǧalǧan tergeu jäne sot ısterınde ädılettılıktı saqtau, zaŋdylyq jäne qalypty sot törelıgın jüzege asyru turaly jalpy aitu mümkın emes. Sol kezeŋdegı qūqyq qoldanu täjıribesı būl ūǧymdardan tys boldy. Odan keiın olar jappai aiyptaular men quǧyn-sürgınderge ideialyq-saiasi negız bolǧan «revoliusiialyq maqsatqa sai», «revoliusiialyq zaŋdylyq», «taptyq jau», «qoǧamdyq qauıptı element» jäne taǧy basqa ūǧymdardy basşylyqqa aldy. Köptegen adamdar quǧyn-sürgınge ūşyrady, olar köbısı jazyqsyz sottalǧan nemese aiyptau qūrbandary boldy. Sondyqtan, qaitalap aitamyn, saiasi quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ barlyǧyn aqtau ūzaq jäne kürdelı prosess.
Qazaqstan Respublikasy Bas Prokuraturasynyŋ Qūqyqtyq statistika departamentınıŋ mūraǧattaǧy jūmys täjıribesı körsetıp otyrǧandai, GULAG lagerlerındegı tūtqyndardyŋ elektrondy bazasyn qūru jūmystary älı aiaqtalǧan joq. Qazaqstandyq GULAG lagerlerınıŋ tūtqyndarynyŋ osyndai elektrondy derekter bazasyn qūru aiaqtalǧannan keiın Qazaqstan Respublikasy prokuraturasy qyzmetkerlerınıŋ kömegımen salystyrmaly taldau jūmystaryn jürgızu qajet. Mysaly, saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn – GULAG lagerlerınıŋ tūtqyndaryn saiasi oŋaltu jönındegı bızdıŋ toptyŋ baǧyty boiynşa jūmys köp jylǧy ızdenıs pen analitikalyq zertteulerdı qajet etedı. Ony 2-3 jylda zerttei salu mümkın emes.
- Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau mäselelerın jan-jaqty zerttep, şeşuge memleket tarapynan qandai da bır kömek bar ma?
- Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau üşın memleket te, bız tyǧyz bailanysta jūmys ısteitın Jobalyq keŋse de ǧalymdarǧa ülken kömek körsetude. Zertteu üşın bızge qūpiia mūraǧattardy qarauǧa rūqsat berıldı. Sondai-aq, memlekettık jäne vedomstvolyq mūraǧattardyŋ qūpiia qorlarynda jūmys ısteuge qūqyǧymyz bar. Qūrbandardy zertteuge arnalǧan ülken auqymda jūmys atqarylyp jatyr, jüzdegen ǧalymdar tartyluda. Būl bolaşaqta ǧylymi eŋbekterde, monografiialarda jäne publisistikalyq eŋbekterde öz jemısın beretını sözsız.
Ǧalymdar men zertteuşıler Memlekettık komissiianyŋ tabandylyǧynyŋ arqasynda Qazaqstanda mūraǧattyq töŋkerıs aqyry bastalǧanyn aitady. Saiasi quǧyn-sürgın turaly materialdardan arnaiy qorlar jasaqtaluda, jabyq keŋestık mūraǧattarǧa tügendeu jürgızıldı, sifrlandyru bastaldy jäne saiasi quǧyn-sürgın turaly qūjattardy qūpiiasyzdandyru jedeldetıldı jäne osyndai siiaqty köptegen ıs atqaryluda. Memlekettık komissiia müşelerı men jūmys toptary qūqyq qorǧau organdaryna özderınıŋ jabyq qorlarynyŋ qūpiiasyn aşuǧa kömektesedı. Atap aitqanda: halyqaralyq kriteriiler negızınde ǧylymi-qūqyqtyq tūrǧyda Keŋes ükımetınıŋ saiasi quǧyn-sürgınderı turaly özderı saqtaǧan qūpiia materialdardy qūpiiasyzdandyru qajettılıgın negızdeidı. Jobalyq keŋse Memlekettık komissiianyŋ jūmys toptarymen, öŋırlık komissiialardyŋ jūmys toptarymen jüielı türde ädıstemelık keŋester, masştabtau seminarlaryn ötkızedı, ǧylymi konferensiialar, döŋgelek üstelder ūiymdastyrady jäne olarǧa qatysady, özektı jäne tuyndaityn mäseleler boiynşa konsultasiialar jürgızedı.
Osydan-aq, jūmys köp ekenın köruge boldy. Būl qoǧamnyŋ aldynda qoiǧan mındetımızdı, keŋestık kezeŋdegı saiasi quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ barlyq sanattaryna qatysty tarihi ädılettılıktı qalpyna keltırudı jüzege asyruǧa mümkındık beredı dep senemın.
Sūhbatyŋyzǧa rahmet!
Sūhbattasqan Dana Nūrmūhanbet
«Adyrna» ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
