Ortaq türkı älıpbiınıŋ erekşelıgı. Nege osy nūsqa taŋdap alyndy?

«Bız, Türkı älemı ortaq älıpbi komissiiasynyŋ müşelerı Nahchyvan kelısımşarty men Turkic World Vision 2040 baǧdarlamasynda atap körsetılgen jäne türkı halyqtary arasynda tıldesudı odan ärı jeŋıldetu üşın älıpbi jäne terminologiiada bırızdılıkke qol jetkızudı közdeitın maqsattarǧa säikes, türkı älemınıŋ lingvist ǧalymdary, aǧartuşylary men mädeniet ökılderınıŋ türkı halyqtaryna ortaq älıpbi äzırleu boiynşa osy uaqytqa deiın atqarǧan orasan zor eŋbegın moiyndai otyryp, türkı halyqtary arasynda bırlık, özara tüsınıstık pen yntymaqtastyq ruhyn nyǧaitudy közdei otyryp ortaq türkı älıpbiın pysyqtap, soŋǧy nūsqasyn äzırleu jolynda yjdaǧattylyqpen jūmys atqardyq. Pıkırtalas barysynda ortaq älıpbi bastamasyna qatysty türlı aspektılerdı jan-jaqty talqyladyq» deidı komissiia müşelerı.

«Būl deklarasiianyŋ negızgı maqsaty — komissiia qol jetkızgen kelısımdı räsımdep, latyn grafikasyna negızdelgen ortaq türkı älıpbiınıŋ qabyldanǧandyǧyn rastau. Barlyq müddelı taraptardy osy ūsynysty belsendı türde qoldauǧa şaqyramyz. Deklarasiia türkı halyqtary arasyndaǧy yntymaqtastyq pen integrasiiany ılgerıletu jolyndaǧy ynta-jıgerdıŋ bır körınısı retınde Türkı memleketterı ūiymyna müşe jäne baqylauşy memlekettıŋ tiıstı mekemelerıne taratylady» delıngen qūjatta.

A.Baitūrsynov atyndaǧy Tıl bılımı institutynyŋ ökılı, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor Qūralai Küderinova türkı halyqtary üşın bırtūtas älıpbidı engızudıŋ artyqşylyqtary men mümkın qiyndyqtary turaly aityp berdı.

Qūralai Küderinova tüsındırgendei, özara kelısım bolsa, ortaq älıpbidı engızude eşqandai qiyndyq bolmauy kerek.

«Äzerbaijanda qabyldanǧan şeşım komissiianyŋ būrynǧy otyrystarmen salystyrǧanda kelısılgen jūmysynyŋ nätijesı boldy, sonyŋ negızınde ärbır el älıpbidı özınıŋ ūlttyq erekşelıkterıne qarai beiımdei alady», - dedı Kuderinova.

Onyŋ aituynşa, ortaq älıpbi barlyq tıldegı 34 ärıptıŋ barlyǧyn qoldanudy bıldırmeidı. Ärbır el öz tılındegı dybystarǧa säikes keletın belgılerdı ǧana qoldanady. Mysaly, jalpy alfavitte «c» jäne «j» ärıpterı bar jäne būl ekı ärıp tek «zh» jäne «j» dybystary bar tılderde qoldanylady. Al qazaq tılıne bır j ärpı jetkılıktı.

Küderinova ortaq älıpbidıŋ ärbır türkı tılınıŋ barlyq fonemalaryn qamtymaitynyn, tek ortaq negız beretının basa aitty. Onyŋ negızınde türkı elderı ūlttyq älıpbiın bır ızge tüsıre alady.

Sondai-aq, ol türkı tılderınıŋ jazuyndaǧy aiyrmaşylyqtar olardy tüsınudı qiyndatatynyn da eske aldy.

«HH ǧasyrdyŋ basynda Eldos Omarov: «Türık halyqtary bır söileidı, bıraq basqaşa jazady», - dep aitqan bolatyn. Qazaq tılı qaraqalpaq, noǧai, başqūrt, tatar tılderıne jaqyn, bıraq orfografiialyq aiyrmaşylyqtar kedergıler tuǧyzady, osylaişa qazaq tılınde «k» ärpı «aiaqpen» jazylady, al «k» ärpıne deiın basqa tılderde döŋgelekteu belgısı qosylady.

Nemese «ä» üşın «a» ärpı jūmsaq belgı qosylyp qoldanylady. Ortaq älıpbi jaqyn tılderdıŋ jazba mätınderın tüsınudı jeŋıldetedı», - deidı professor.

Degenmen, jaŋa älıpbidı beiımdeu qiyn boluy mümkın. Mysaly, türık tılı latyn älıpbiın 1928 jyldan berı qoldansa, äzırbaijandar men özbekter 90-şy jyldary ǧana latyn älıpbiıne köştı.

«Kädımgı emlenı özgertu, qateler bolsa da, ärqaşan qiyndyqtar tuǧyzady», - dep atap öttı Qūralai Küderinova.

Mamannyŋ aituynşa, älıpbidı äzırleudegı dauly mäselelerdıŋ bırı – «y», «u» dybysy men «yı» ärpıne nüktesız belgılerdı qoldanu, sondai-aq ärıpterdıŋ arasynda taŋdau jasau boldy. «ä» jäne joǧarǧy jaǧynda ekı nükte bar «a» ärpı (umlaut). Degenmen, talqylaulardan keiın ortaq şeşım tabyldy.

«Ortaq älıpbi jasau ideiasy sonau 1991 jyly Ystambūlda ötken türkı halyqtarynyŋ basqosuynda ūsynyldy, sodan keiın elder qazırgı türık älıpbiın negızge alu turaly kelısımge keldı, mysaly, türkımen jäne qaraqalpaq tılderı olardyŋ özındık aiyrmaşylyqtary bar, sondyqtan ortaq türkı älıpbiın qūru mäselesı qaitadan talqylandy», - dep tüiındedı Küderinova.