2012–2022 jyldar aralyǧynda Qazaqstanda auyl halqy 7,6-dan 7,5 mln adamǧa deiın azaiyp, auyldardyŋ sany 6,9-dan 6,3 myŋ bırlıkke deiın qysqarǧan. Ekonomikalyq zertteuler institutynyŋ mälımetınşe, joiylǧan auyldardyŋ eŋ köp sany elımızdıŋ soltüstık aimaqtaryna tiesılı (269 auyl). Oŋtüstıkte auyldar sany 119-ǧa, batysta 118-ge, ortalyq-şyǧys öŋırlerde 103-ke qysqarǧan.
Ötken jylǧy jeltoqsan aiynda Astanada ötken baspasöz mäslihatynda Soltüstık Qazaqstan oblysyndaǧy bosap jatqan auyldarǧa qatysty mäselege osy oblystyŋ äkımı Ǧauez Nūrmūhambetov te arnaiy toqtalǧan bolatyn.
«Oblysta 635 eldı meken bar. Onyŋ 125-de halyq sany 50-ge de jetpeidı. Taǧy 39 auylda tıptı 3–4 adam ǧana tūrady. Jalpy, öŋırde halqy sanynan da, aumaǧy jaǧynan da talaptarǧa sai kelmeitın eldı mekender köp. Alaida bolaşaǧy joq auyldarǧa qatysty sūraqtarǧa bız öte mūqiiat qaraimyz. Auyl tūrǧyndarymen, käsıpkerlermen söilesıp, būl mäselenı älı de qarastyratyn bolamyz», – dedı ol.
Soltüstık Qazaqstan oblysyndaǧy audandar kartasy
Soltüstık Qazaqstan oblysy egın egıp, mal ösıruge jaily aimaq sanalady. Desek te, būl öŋırdıŋ demografiiasy jyl ötken saiyn qūldyrau üstınde. 2023 jylǧy aşyq derekköz mälımetterıne süiensek, elımızdıŋ soltüstıgınde jalpy sany 532 700 halyq tūrady. Olardyŋ 273 400-ı auyl-aimaqta, al 259 300 tūrǧyn qalalyq jerlerge ornalasqan. Alaida auyl halqynyŋ ışınde mümkındıgı bolsa, oblys ortalyǧyna, tıptı elımızdıŋ basqa ırı qalalaryna köşudı niet etkender sany azaimai otyr. Tuǧan auylyn tastap, alysqa ketuge bekıngen jūrtşylyq mūnyŋ sebebın äleumettık-ekonomikalyq jaǧdaimen tüsındıredı.
SQO, Aiymjan auyly. Suret avtory- Ä.Jūmabaev
Äbırhaiyr Jūmabaev Türkıstan oblysynan arnaiy baǧdarlamamen Soltüstık Qazaqstan oblysyndaǧy şekaralyq aimaq sanalatyn Jambyl audanyna 2020 jyly qonys audarǧan. Osy audandaǧy Aiymjan auylyndaǧy mektepke tarih pänı mūǧalımı bolyp ornalasqan ol «terıskeide tamyr-tanys degen tüsınık atymen joq», - dep otyr.
«Eşqandai sybailas jemqorlyqsyz jūmysqa ornalasuǧa bolady. Alaida bır qynjyltatyny – halyqtyŋ qolaily ömır süruıne jaǧdai jasalmaǧan. Mäselen, bızde auyz su problemasy bar. Jūrt älı künge sudy tasyp ışedı. Aiymjan auyly qūrylǧaly (1929 j. qūrylǧan) jüz jylǧa juyqtapty. Bır ǧasyr ötse de, auylda asfalt jol joq. Köktem men küzde eldıŋ ışkı köşelerınde kölık tügıl jaiau adam jüre almaidy. Bar-joǧy ekı köşege tym bolmasa tas tösep berse deisıŋ. Al 2021 jyly jaŋadan su qūbyrlary tartylyp (onda da üidı-üige emes, bır ǧana taratu punktınen auyz su bermek bolǧan), auyl jūrtşylyǧy taza su ışemız dep ümıttendı. Odan berı 2 jyl ötse de, eşteŋe özgermedı», – deidı Äbılhaiyr.
Aiymjan auyly tūrǧyndarynyŋ Jambyl audanynyŋ būrynǧy äkımı M.Ospanovqa jazǧan haty
Auyl tūrǧyndary auyz su mäselesın şeşıp berudı sūrap bırneşe tiıstı mekemege hat joldaǧan. 2023 jyly jazylǧan hatqa Jambyl audanynyŋ sol kezdegı äkımı M.Ospanov su qūbyrlaryn jürgızude oryn alǧan aqaular jöndelıp jatqanyn, aldaǧy uaqytta auyz su mäselesı şeşıletının aityp jauap bergen.
Aiymjan auyly – ainalasy nu orman men kölmen kömkerılgen, mal, qūs ösıruge öte qolaily jer. Būl auyldaǧy jol jäne auyz su mäselesı şeşıler bolsa, qazırgı 230 tūrǧyny bar auyldyŋ ülken auylǧa ainalary sözsız. Sonymen qatar oblys ortalyǧynan şalǧai, Reseimen şekaralas jatqanyna qaramastan, būl auyldan basqa aimaqqa köşudı oilaǧan kısı sany az.
Aiymjan auylyn sumen qamtamasyz etıp otyrǧan jalǧyz su krany. Suret Ä.Jūmabaevtykı
2020 jyly Jambyl audanynyŋ sol tūstaǧy äkımı Eskendırov Marat «Presnov toptyq su qūbyrynan Ūzynköl jäne Aiymjan auyldaryna deiın su būrudy saluǧa jobalyq-smetalyq qūjattama äzırlendı. JSQ memlekettık saraptamadan öttı. Jobanyŋ jalpy qūny 225 mln 182 myŋ teŋge. 2020 jyly «Esıl Su» RMK Presnov toptyq su qūbyrynan Kazanka auylyna deiın su būrudy saluǧa JSQ äzırleudı josparlap otyr» dep halyq aldynda esep bergen. Al 2021 jylǧy esebınde audan äkımı audannyŋ kölık joldaryna 2,4 mlrd teŋge bölıngenın, josparda Aiymjan auylynyŋ jolyn jöndeu baryn tılge tiek etken. Ökınışke qarai, arada 2–3 jyl ötse de, Aiymjan auylyndaǧy auyz su, jol problemalary şeşılmegen.
2023 jylǧy köşı-qon baǧdarlamasynda da şekaralyq aimaqtarǧa qonys audaruşylarǧa tūraqty jūmys, baspana mäselesın şeşu jaǧynan basymdyq berıldı. «Jambyl audanyna 2017 jyldan berı 900-ge juyq otbasy qonys audarǧan. 2023 jyly audanǧa 18 otbasy nemese 65 adam köşıp keldı. Jospar – taǧy 49 otbasyn qabyldau», – deidı audandyq jūmyspen qamtu ortalyǧynyŋ mamany Aian Ajanov.
Ūlttyq statistika biurosynyŋ 2023 jylǧy resmi mälımetı
Köşke bailanysty ügıt-nasihat dūrys jürgızılse...
Soltüstık Qazaqstan oblysyndaǧy osynau kürdelı ahualdyŋ aldyn alu maqsatynda 2017 jyldan berı «Oŋtüstıkten-Soltüstıkke» erıktı qonys audaru boiynşa arnaiy memlekettık baǧdarlamalar qabyldandy. Maqsat – bırtındep bosap jatqan auyldy toltyryp, halyq sanyn arttyru. Alaida terıskeige qonys audaryp, töskeiın malǧa, auylyn janǧa toltyrady degen būl baǧdarlama dıttegen maqsatyna jete almai otyr. Mūnyŋ bır sebebı – baǧdarlama şarttaryndaǧy keibır şikılıkter men ügıt-nasihat jūmystarynyŋ dūrys jürgızılmeuı.
Mäselen, osy köşı-qonǧa bailanysty köptegen sūraq qoiyp, bır-bırımen aqparat almasqan bırneşe äleumettık jelı toptary bar. Bır ǧana Telegram äleumettık jelısınde 2–3 myŋ adamnan jasaqtalǧan bırneşe topta sūralatyn sūraqtarǧa naqty, tüsınıktı jauap beretın maman joq. İnternet zamanynda adamdardyŋ aqparatty äleumettık jelılerden alatynyn eskersek, osyndai toptarǧa köşı-qon mäselesın qarapaiym tılde tüsındırıp beretın bır mamandy bekıtu arqyly nätijelı jūmys ısteuge äbden bolady. Halqy tyǧyz ornalasqan oblysta tūraqty jūmysy, tūratyn baspanasy bolmai qinalyp jürgen qanşama kısı qonys audaru turaly jan-jaqty aqparat ala-almai otyr.
Türkıstan oblysynyŋ tūrǧyny Rauan Egızbai terıskeige köşkısı keletının bıldırıp, «Enbek.kz» resmi saityna tırkelgen. «Kerı bailanys ornatqan Soltüstık Qazaqstan oblystyq Mansap ortalyǧy qyzmetkerınıŋ aitqandarynan eşteŋe tüsınbedım. Şart boiynşa köşıp kelgen soŋ, atalmyş oblysta tūraqty tırkeuge tūruǧa tiıssıŋ deidı. Tūraqty tırkeuge qaida tūramyn, kımnıŋ üiıne tūramyn? Ol jaqta tanityn bır adamym joq, kım menı üiıne tırkeuge tūrǧyzady? Tegın berıletın üi de, jer de joq deidı. Al äleumettık jelıdegı toptarda keibır kısıler «tegın üi, jer berıledı, jūmysqa ornalastyrady» dep jarnama jasap jatyr. Kımge senerıŋdı bılmeisıŋ», - deidı.
Osyndai olqylyqtar saldarynan köş-qon baǧdarlamasy tiıstı nätijege qol jetkıze almai otyr.
Soltüstık Qazaqstanda käsıpker boluǧa mümkındık mol
Soltüstıkke köşu boiynşa aqparattarda qonys audaruşy azamattardyŋ käsıpkerlık üşın şaǧyn jer telımın, sauda-sattyq ornyn eş kedergısız jalǧa alatyny turaly köp aitylmaidy. Al şarua qojalyǧyn aşyp, mal ösırıp, egın egemın degen jaǧdaida, auqymdy jerlerdı arnaiy baiqau arqyly, belgılı bır merzımge jalǧa aluyna mümkındıgı bar. Būl turaly bızdıŋ resmi saualymyzǧa Soltüstık Qazaqstan oblystyq äkımdıgınıŋ «Auyl şaruaşylyǧy jäne jer qatynastary basqarmasy» KMM basşysy Meŋdıbaev Meiram Jaqsylyqūly bylai dep jauap berdı:
Surette M.Meŋdıbaev (suret avtory S.Baiǧazy)
«Qazaqstan Respublikasy Jer Kodeksınıŋ 97-babynyŋ 6-tarmaǧyna säikes auyl şaruaşylyǧy maqsatyndaǧy jerler şarua nemese fermer qojalyǧyn, auyl şaruaşylyǧy öndırısın, orman ösırudı, ǧylymi-zertteu, täjıribelık jäne oqu maqsattaryn jürgızu, qosalqy auyl şaruaşylyǧyn, bau-baqşa jäne mal şaruaşylyǧyn jürgızu üşın Qazaqstan Respublikasynyŋ azamattaryna jäne Qazaqstan Respublikasynyŋ memlekettık emes zaŋdy tūlǧalaryna şeteldık qatysusyz jer paidalanuǧa berıledı.
Auyl şaruaşylyǧy maqsatyndaǧy jerlerdı paidalanuǧa beru Qazaqstan Respublikasy Jer kodeksınıŋ 43-1-babyna jäne 2018 jylǧy 20 jeltoqsandaǧy № 518 «Şarua nemese fermer qojalyǧyn, auyl şaruaşylyǧy öndırısın jürgızu üşın uaqytşa öteulı jer paidalanu (jalǧa alu) qūqyǧyn beru jönındegı konkursty ūiymdastyru jäne ötkızu qaǧidalaryna» säikes jürgızıledı, şarua nemese fermer qojalyǧyn, auyl şaruaşylyǧy öndırısın jürgızu üşın uaqytşa öteulı jer paidalanu (jaldau) qūqyǧynda memlekettık menşıktegı jäne jer paidalanuǧa berılmegen jer uchaskelerın beru şarua nemese fermer qojalyǧyn, auyl şaruaşylyǧy öndırısın jürgızu üşın uaqytşa öteulı jer paidalanu (jaldau) qūqyǧyn beru jönındegı konkurs negızınde jüzege asyrylady.
Auyl şaruaşylyǧy maqsatyndaǧy jerlerge jaldau qūqyǧyn beru jönındegı konkursty ötkızu turaly aqparat tiıstı äkımşılık-aumaqtyq bırlıktıŋ aumaǧynda taratylatyn merzımdı baspasöz basylymdarynda jäne oblystyŋ jergılıktı atqaruşy organdarynyŋ (audandarynyŋ) internet-resurstarynda ornalastyrylady!
Auyl şaruaşylyǧy maqsatyndaǧy jerdı belgılı bır merzımge jalǧa alu üşın azamattar jaldau qūqyǧyn beru boiynşa ötkızıletın konkurstarǧa qatysuy qajet. Al konkurstyŋ basty talaby – naqty biznes jospardyŋ boluy.
Memlekettık qoldau türlerın ūtymdy paidalana bılu kerek
«Bos jerde käsıbımdı qalai aşamyn? Eger ondai käsıp aşatyn aqşam bolsa, oŋtüstıkte de aşar edım ǧoi?!» – deidı türkıstandyq Mūhit Keŋesbek.
İä, qabıletıŋız bolsa, ondai käsıptı elımızdıŋ kez kelgen jerınen aşa alasyz. Bıraq, Soltüstık Qazaqstan oblysyndaǧydai mümkındıkter bola bermeuı mümkın. Ol qandai mümkındıkter?
Bırınşıden, būl aimaqta bäsekelestık öte tömen. Ekınşıden, būl jaqta memleket tarapynan käsıpkerlerge berıletın türlı jeŋıldetılgen nesie, granttardy tanys-tamyrsyz, eş kedergısız ala alasyz. Esterıŋızde bolsa, 2023 jyly «Damu» käsıpkerlıktı qoldau qorynan jaŋadan käsıbın bastaǧandarǧa arnalǧan 400 AEK (1 mln 380 myŋ teŋge) qaitarymsyz grant jäne jyldyq 2,5%-dyq jeŋıldetılgen nesie berıldı. Ökınışke qarai, oŋtüstık oblystarda osy grantty «alyp beremın» dep jar salǧandar men olarǧa para berıp, şyǧynǧa batqandar boldy. Al däl osy granttardy Soltüstık Qazaqstanda eş kedergısız, eşbır tanyssyz alyp, käsıbın döŋgeletıp otyrǧan qanşama adam bar.
Terıskeide millionerge ainalu qiyn emes
27 jasar Aqmaral Maqtūmqūlova Petropavl halqyna jaqsy tanys. Batys Qazaqstannan Soltüstıkke bılım aluǧa kelgen Aqmaraldy Qyzyljar halqy qazır «petro kelin» atymen tanidy. Joǧary bılım aluǧa kelgen «serpındık» qyz būl künde bıldei biznesmen.
Aqmaral Maqtūmqūlova (suret Aqmaraldyŋ jeke mūraǧatynan alyndy)
«Bos uaqytymda äleumettık jelılerdı aqtaryp qana qoimai, sol jelılerde özımdı tanytyp, kelgen jerım Qyzyljardy tanystyryp, oqyrmandy köptep jinadym.. Bastapqyda jai ǧana ermek üşın bastalǧan būl jūmysymnyŋ kele-kele kädımgıdei salmaǧy arta bastady. Oqyrmandarym kün sanap köbeiıp, käduılgı blogerge ainaldym. Ärbır bölısken foto-videomdy qalt jıbermeitın auditoriiam keŋeidı», – degen Aqmaral alǧaşqy aqşasyn pandemiia kezınde aqyly onlain kurstar oqytyp tauypty.
«Qytai, Türkiiadan arzan tauar alu joldaryn onlain oqyttym. Öte ülken paida taptym. Myŋdaǧan kısıge üiretıp, oqyttym. Kündız-tünı jūmys ıstedım desem de bolady. Köp ūzamai, öz käsıbımdı aşudy oiladym. Özımnıŋ süiıktı ısımmen ainalysqym keldı. Ol üşın memleket tarapynan arnaiy berıletın grant aludy közdedım. «Bastau biznes» kursyn oqyp, sertifikatyn aldym. Memleketten grant alyp, tıgın şeberhanasyn aştym. 
Aqmaral tıgın şeberhanasynda (suret Aqmaraldyŋ jeke mūraǧatynan alyndy)
– Osy «Bastau biznes» grantyn alu turaly keŋırek aityp ötseŋız. Keibıreuler būl grantty tanyssyz alu mümkın emes deidı. Būl qanşalyqty ras?
– Eşqandai tanystyŋ keregı joq. Rasymen öz käsıbımdı aşam degen adamǧa memleket jan-jaqty qoldau körsetude. Älgındei tanys kerek deitınderdıŋ ne biznes jospary joq, ne bolmasa, biznes oqytu kursyn dūrystap oqymaǧandar. Būl kursty mūqiiat oqyp, sertifikatyn alyp, myqty bır biznes josparmen grantqa tapsyrǧan adam mındettı türde ūtady. Eşqandai tanystyŋ qajetı joq. Eŋ bastysy, biznes josparyŋyz jaqsy bolsyn.
– Biznes jospar jasauda äldekımnıŋ kömegıne jügındıŋız be? Eşqaşan käsıppen ainalyspaǧan sızge ondai jospar jasau qiyndyq tudyrmady ma?
– Eşkım kömektespedı. Būl grantty ūtyp alsam, naqty qandai käsıppen qalai ainalysamyn, granttyŋ ärbır teŋgesı qandai maqsatta jūmsalady degen sūraqtarǧa öz jauaptarymdy aşyq jazdym. Bar bolǧany – osy ǧana. Sondai-aq grant aqşasyn alǧan soŋ da, josparym boiynşa jūmys ıstedım. Tıgın maşinalaryn, qajettı qūral-jabdyqtaryn satyp aldym. Şaǧyn mekendı jalǧa alyp, şeberhanamdy aşyp, perde tıgu käsıbın bastadym. Mıne osylaişa alǧaşqy biznes josparym jüzege asty.
– Bıluımşe, sız bırneşe biznestı qamtyp, qazır basqa da atqaryp jatqan jūmystaryŋyz bar.
– Däl solai. Tıgın şeberhanamnan basqa, toi, tuǧan kün keşterın äsemdeumen ainalysamyn. Bırneşe onlain kurstarym bar. Ekı şaǧyn kafem bar. Tauar saqtau qoimam jūmys ıstep tūr. Taiauda taǧy bırneşe tamaqtanu oryndaryn aşudy josparlap otyrmyn.
– Qyzyljar – megapolis emes, şaǧyn ǧana qala. Demek, sūranys, klient jinau degen mäselenıŋ de tuyndaityny sözsız. Būl problemany qalai şeştıŋız?
– Äleumettık jelı arqyly. Kädımgı är künı bükıl uaqytymyzdy böletın, sız ben bızdıŋ kündelıktı qoldanyp jürgen Instagram, Facebook, TikTok jelılerın tiımdı paidalana bılseŋız, şaruaŋyz da döŋgelenıp jüre beredı. Men äu basta Instagram jelısı arqyly tanylyp, oqyrmanymdy jinaǧanymdy aityp öttım. Uaqyt öte kele sol oqyrmandarymmen oi bölısıp, biznesımdı äleumettık jelıde jarnamalap osy künge jettım. Taiauda ǧana aşqan jyldam tamaqtanu kafeme qyzyljarlyq tūrǧyndar sol äleumettık jelıden körıp kelıp jatyr. Kelıp qana qoimai, janyna tanysyn ertıp keledı. Mıne osylaişa klientpen jūmys ısteu jüiesın rettep alǧanmyn.
– Aldaǧy uaqytta osy biznesıŋızdı keŋeitıp, tuǧan jerıŋız Maŋǧystauǧa ketu josparyŋyzda bar ma?
– Joq. Men Qyzyljar qalasynan basqa jerde ömır sürudı tıptı elestete de almaimyn. Osy jerge bauyr basqanym sonşalyq, keide basqa qalaǧa nemese tuǧan jerıme bara qalsam, ärı ketse ekı-üş künnen soŋ, Qyzyljaryma qaituǧa asyǧamyn. Jalpy Soltüstık Qazaqstan oblysyn elımızdıŋ basqa aimaǧyndaǧy kısıler basqaşa dep oilaidy. Reseimen şekaralas bolǧany üşın orysşasy basym oblys, būl jaqta jūmys ıstep, käsıbıŋdı aşu qiyn dep sanaidy. Al şyndyǧynda olai emes. Suy men nuy astasqan būl aimaqta ömır süruge de, käsıp aşyp qarjylyq jaǧdaiyŋdy jasauǧa da mümkındık mol.
Aita keterlık taǧy bır jait, Aqmaral Maqtūmqūlova tıgıp satatyn ūlttyq naqyştaǧy şapan, qamzol, köilek t.b dünielerı qazaqtyŋ üles sany nebärı 35%-dy qūraityn osy oblysta ülken sūranysqa ie. 
(Suret Aqmaraldyŋ jeke mūraǧatynan alyndy)
«Jalǧa jer berılse – būl aimaqty qazaqqa toltyruǧa bolady»
Jetısu oblysynan terıskeige qonys audarǧan Quanyş Qadyrahunovtyŋ äu basta basqa aimaqqa köşu turaly jospary bolmaǧan. Köp uaqyt boiy aplastikalyq qan azdyq (aplasticheskaia anemiia) dertımen auyryp, şipasyn tappaǧan Quanyşqa tanystary tūrǧylyqty jerın auystyruǧa keŋes beredı. Ünemı auruhanada qan qūidyryp, barlyq uaqyty därıgerdıŋ baqylauynda ötetın ol täuekelge bel buyp, 2020 jyly Soltüstık Qazaqstan oblysyndaǧy Bostandyq audanyna köşıp keledı.
Kartada Mamliut audany, Bostandyq auyly
«Sızge – ötırık, maǧan – şyn, osynda köşıp kelgen soŋ auruymnyŋ betı qaityp, būrynǧydai emes, özımdı jaqsy sezıne bastadym. Būl jaqtyŋ saf taza auasy men ormany, suy menı dertımnen emdep jazdy. Soltüstıkke halqy tyǧyz ornalasqan aimaqtardan azamattardy köptep köşırıp äkelu – öte myqty bastama. Būl jaqta oquşy sanynyŋ azdyǧynan jabylyp jatqan, jabylu aldynda tūrǧan mektep öte köp. Sol mektepter jabylyp qalmauy üşın auyldardy halyqqa toltyruymyz qajet. Al halyqqa toltyru üşın keletın adamdarǧa ärine, eŋ bırınşı tūraqty ainalysatyn käsıp közı boluǧa tiıs. Men tūratyn Bostandyq auylynda būryn 130-dai üi bolǧan eken. Auyl şaruaşylyq jerlerdıŋ kün sanap taryluynan qazır auylda 50 şaqty ǧana üi qalǧan. Onyŋ onşaqtysy köşıp kelgender. Öitkenı auylda tūryp mal ösıruge jer tapşy bolǧasyn, halyq qala jaǧalap kettı. Jer mäselesı şeşımın tapsa, egınmen, mal ösırumen ainalysyp, şaruasyn döŋgeletem dep keletınder sany artary sözsız. Auyldardy saqtap qalamyz desek, köşı-qon baǧdarlamasyna «qonys audarǧan otbasyǧa pälen jylǧa pälen gektar jer jalǧa berıledı» degen bır söilemdı qossa, oblystyŋ eŋ özektı problemasy şeşıler edı»,– deidı Quanyş.
Surette Q.Qadyrahunov (suret Quanyştyŋ jeke mūraǧatynan alyndy)
Soltüstık Qazaqstan respublika aumaǧynyŋ tek 3,4%-yn ǧana qamtyǧynymen, onyŋ egıstık jerınıŋ 18,5 %-yn, dändı daqyldar egısınıŋ 21,6%-yn, ırı qara mal basynyŋ 7,0%-yn, jylqynyŋ 6,7%-yn qūraidy. Oblystyŋ auyl şaruaşylyǧyna jaramdy jerınıŋ aumaǧy 8,4mln.ga.
Türkıstan oblysynan Qyzyljar qalasy maŋyndaǧy Chervonnoe auylyna köşıp kelgen Naǧima Nazarova jaŋadan salynǧan üilerden bes jylǧa jalǧa üi alyp, qazır käsıppen ainalysyp otyrǧanyn aitady.
«Köşıp kelgen soŋ, «Bastau biznes» boiynşa kursyn oqyp, sertifikatyn aldym. Köp ūzamai, grantqa qol jetkızdım. Ol aqşaǧa kölık satyp alyp, adam tasumen ainalysyp jatyrmyz. Soltüstık Qazaqstan oblysyna özge aimaqtan qonys audaruşylardyŋ basym bölıgı aimaqtyŋ suyq klimatyna şydamai, kerı ketude. Eger būl jaqqa tabiǧi gaz qūbyry tartylsa, oblystyŋ basty problemasy şeşımın tauyp, qonys audaruşy sany artary sözsız», – deidı ol.
Soltüstık Qazaqstan oblysyndaǧy auyl-aimaqqa kölıkpen qatynau ülken problema. Petropavl qalasyna jaqyn sanalatyn Mamliut audanyndaǧy Bostandyq auylyna baryp-qaitu üşın jol aqysy 25–30 myŋ teŋgenı qūraidy. Kölıkke qanşa adam otyrady, kerı qarai qanşa adam qaitady dep jürgızuşı basyn auyrtpaidy. Bır adam aparsa da, 4 adam aparsa da alatyn jol aqy qūny bırdei. Däl osyndai mysaldardy basqa auyldarǧa qatynaityn jeke kölıkterge qatysty da aituǧa bolady.
SQO, Jambyl audany, «Ülgı» auyly. Suret avtory L.Myrzantaiqyzy
«Keide nauqastanyp nemese şūǧyl şaruasy şyqqan kısıler Petropavldan auylyna menı şaqyrtady. Öitkenı köp auylda jeke kölıgı bar kısıler öte az. Jetısu oblysynan eskı kölıkpen kelıp, bır jylda kölıgımdı jaŋalap aldym. Bır künde eŋ azy 20–25 myŋ teŋge tabamyn. Būl jaqtaǧy eŋ ülken problema – jol. Soltüstıkte auyl-aimaqtyŋ arasyn jalǧaityn qara joldar asfalt töselıp, keŋeitılıp, jaŋartylsa dūrys bolar edı. Älı künge deiın asfalt bylai tūrsyn, tas töselmegen qara joldar terıskeide öte köp», –deidı petropavldyq taksist Erbol Baijanūly.
Şekara maŋyndaǧy auyldardy saqtap qalu – azamattyq boryşymyz
«Soltüstıkke köşıp, bosap jatqan auyldardy toltyraiyq!» dep, özı bastap Soltüstık Qazaqstan oblysy, Şal Aqyn audanyna köşıp barǧan Burahan Daqanov qazır äleumettık jelılerde myŋdaǧan azamatqa naqty aqparat berıp, talai otbasynyŋ qonys audaruyna järdem etkenderdıŋ bırı.
«Myna jaqta jerdı emıp otyrǧan, käsıppen, egınşılıkpen ainalysyp jatqan käsıpkerlerdıŋ beseuınıŋ törteuı – özge ūlt ökılınen. Köşedegı tört qymbat kölıktıŋ üşeuınıŋ rölınde özge ūlt ökılı. Qazaqstan memleketınıŋ negızın qūraityn ūlttyŋ da äleumettık jaǧdaiy jaqsaryp, käsıpker, aqşaly bolǧanyn qalaimyn. Maqsatym – qazaqty jer iesı etu. Öitkenı jerı bar qazaq qana sol jerdıŋ joǧyn joqtaidy, sol jerge jauapkerşılıgı artady», - deidı ol.
Atqaryp jürgen jūmysyna bailanysty arnaiy qoǧamdyq ūiym qūryp, nätijesınde myŋdaǧan otbasynyŋ Soltüstık Qazaqstan, Pavlodar, Qostanai jäne Şyǧys Qazaqstan oblystaryna köşıp keluıne yqpal etken. 
Burahan Daqanov (suret internetten alyndy)
«Ökınışke qarai, halyq sanynyŋ azdyǧy men tabiǧi urbanizasiiaǧa bailanysty şekara maŋyndaǧy köptegenauyldar jabylyp jatyr. Bızdıŋ ūiymnyŋ basty maqsaty – osy auyldardy saqtap qalu jäne damytuǧa üles qosu. Ony damytudyŋ jalǧyz ǧana joly – köş mäselesın qolǧa alu. Qyrǧyz-Qazaq aǧaiyn deimız, tuysqan deimız, bauyr deimız bıraq şekaramyzdan adam, mal tügılı tyşqan ötpeidı. «Özbek – öz aǧam» deimız, bıraq şekaramyzdy tas bıtep, qymtap tastaǧanbyz. Söz etken ekı elmen şekarada jatqan Saryaǧaş, Qordai qalalary halyqqa toly. Al körşıles Reseimen aradaǧy şekara şe? Qaŋyrap bos jatyr. Bar auyldarynyŋ özı bırtındep bosap jatyr. Köş mäselesı, eŋ aldymen el müddesı üşın maŋyzdy. Bızdıŋ ūiymynyŋ basty maqsaty da – şekara maŋyndaǧy auyldardy qazaqqa toltyru, jalpy terıskeide memlekettı qūrauşy negızgı ūlttyŋ ülesın arttyru», – deidı «Tauekel» qoǧamdyq ūiymynyŋ jetekşısı Burahan Daqanov.
2017 -2022 jyldar aralyǧynda oŋtüstıkten-soltüstıkke köş boiynşa biudjetten 450 mlrd teŋge bölıngenı turaly petropavlovsk.news saity DataMetrics kompaniiasynyŋ mälımetıne süienıp maqala jazdy. Ökınışke qarai, soŋǧy 3 jyldyŋ özınde Soltüstık Qazaqstan oblysyndaǧy demografiialyq ahual tıptı naşarlaǧan. Tabiǧi kemu ürdısı beleŋ alǧan.
Soltüstıkte berıletın järdemaqy türlerın köbeitu qajet
Soltüstık Qazaqstan oblysy – demografiialyq tūrǧyda eŋ qolaisyz aimaqqa jatady. 2020–2022 jyldary būl aimaqta halyq sanynyŋ tabiǧi kemu ürdısı öte belsendı jäne tūraqty türde jürıp jatyr. Tuu körsetkışınen ölım körsetkışı anaǧūrlym basym. Ūlttyq statistika biurosynyŋ 2023 jylǧy qaŋtar-mausym aralyǧyndaǧy mälımetınde ölım-jıtımnıŋ eŋ joǧary körsetkışı Şyǧys Qazaqstan (1000 tūrǧynǧa 11,07), Soltüstık Qazaqstan (11,06) jäne Qostanai oblystarynda (10,04) baiqaldy dep körsetılgen.
Şynar Pazylbekova, demograf (suret Şynardyŋ jeke mūraǧatynan alyndy)
«Oblysta qariialardyŋ sany basym. Būl degenıŋız, aimaqtyŋ ösımıne tıkelei äser etetın qūbylys. Būl qauıptı qūbylystyŋ aldyn aluǧa bola ma degen sūraqqa keler bolsaq, eŋ aldymen memleket tarapynan qabyldanǧan köşı-qon baǧdarlamalaryn söz etuge bolady.
2017 jyldan berı jüzege asyrylyp kele jatqan «Oŋtüstıkten-Soltüstıkke» halyqty köşıruge baǧyttalǧan baǧdarlamalar asa jemısın bere qoimady. Nege? Bırınşıden, tabiǧaty jaily oŋtüstıkten öte suyq klimaty bar soltüstıkke üirenısıp ketu kez kelgen adamǧa qiyn. Sondyqtan da eŋ aldymen memleket tarapynan Soltüstık Qazaqstan oblysyn tabiǧi gazben qamtamasyz etu jūmysy jedel qolǧa alynuy kerek.
Ekınşıden, köşıp keluşılerge bır rettık tölenetın järdemaqydan basqa keluşılerdı ärı qarai tūraqtap qaluyn közdeitın arnaiy mehanizmder qarastyrylmaǧan. Menıŋşe, köpbalaly otbasylarǧa berıletın memlekettık järdemaqyny tek terıskeidegılerge ǧana tölenetın etıp qoiu kerek. Bälkım, sonda oŋtüstıkten-soltüstıkke köşem deitınder sany artar ma edı», - deidı demograf Şynar Pazylbekova.
Sonymen qatar demograf Soltüstık Qazaqstannyŋ demografiialyq mäselesın osylai köpbalaly otbasymen şeşpese, qazırgı betalysymen oblysymyz köp ūzamai jabylyp tynuy mümkın ekenın aitady. «Kelesı bır mäsele, Qyzylorda oblysynyŋ Qazaly, Aral aimaqtaryna taiau tūratyndardyŋ jalaqysyna «ekologiialyq koeffisient» qosylady. Mıne, osyndai jalaqy qosymşasyn terıskeide de engızu qajet. Osyndai qarjylyq mäseleler şeşımın tapsa, azamattardyŋ da Soltüstık Qazaqstan oblysyna köşuge degen qyzyǧuşylyǧy artar edı»,- deidı demograf.
Al jurnalist, äleumettanuşy Samrat Qūsken köp balaly otbasylarǧa arnalǧan järdemaqyny bır ǧana oblys tūrǧyndaryna beru äleumettık arazdyq tudyruy mümkın ekenın aityp: «Menıŋşe, eŋ dūrysy, būryn bolǧan «soltüstık üstemaqysy» (severnaia nadbavka) jüiesın qaita engızu qajet. Būl turaly Mäjılıs deputaty Erkebūlan Mämbetov te ūsynys jasaǧan bolatyn. Äsırese, terıskeidegı auyl halqynyŋ jalaqysyna «soltüstık üstemaqysy» taǧaiyndalsa. Sonymen qatar būl oblystaǧy köp balaly otbasylarǧa berıletın järdemaqyǧa da osyndai qosymşa koeffisient qarastyrylsa, demografiialyq mäselenıŋ şeşıluıne jäne auyldardy saqtap qaluǧa septıgın tigızer edı», - deidı.
Qaladaǧy jaǧdaidy auylǧa da jasasaq...
Al söz bolyp otyrǧan mäselenyŋ ekonomikalyq tarapynan baǧa berıp, pıkır bıldırgen ekonomist Maqsat Halyq : «Jalpy, tek Soltüstık Qazaqstanda ǧana emes, elımızdıŋ basqa öŋırındegı auyl halqynyŋ ülken qalalarǧa qonys audaru tendensiiasy bar. Adamdardyŋ qalaǧa qarai aǧyluynyŋ bırden bır sebebı, jūmyspen bailanysty. Sonymen qatar qalalarda bılım alu, därıgerlık qyzmet sekıldı sūranys ta adamdardy erıksız ülken qalalarǧa şoǧyrlanuǧa itermeleude. Alystaǧy auyldardyŋ infraqūrylymyn retteu ülken şyǧyndy talap etedı. Menıŋşe, bolaşaǧy mülde joq ondai auyldardyŋ halqyn basqa jaqqa köşırgen dūrys. Al negızınen auyldardy damytudyŋ bıregei modelın qalyptastyru üşın barynşa ülken jūmys jasaluǧa tiıs», - ekenın aitady.
Surette ekonomist Maqsat Halyq (suret internetten alyndy)
Halyqtyŋ auyldy jerlerge barmauynyŋ bırden-bır sebebı – ärine, infraqūrylymnyŋ joqtyǧy, mädeni-ruhani demalys oryndary men balalarǧa arnalǧan damytu ortalyqtarynyŋ bolmauy jäne medisinalyq qyzmet körsetu sapasynyŋ tömendıgı. Sondyqtan da osy närselergebasa nazar audaryluy qajet dep sanaidy ekonomist.
«Özı şyqqan auylda halyqqa qajettı düken, emhana, därıhana, mektep syndy nysandar salyp, joldaryn jöndeuge atsalysyp jürgen käsıpkerler bar. Osyndai qarapaiym ädıstı kez kelgen auyldy körkeituge qoldanuǧa bolady dep esepteimın. Al Soltüstık Qazaqstan oblysy tūrǧyndarynyŋ jalaqysyn özge öŋırdegılerge qaraǧanda 1–1,5 esege joǧarylatyp, erekşelese, tūtas aimaqtyŋ äleumettık, ekonomikalyq jäne demografiialyq mäselesın şeşuge äbden bolar edı»,- deidı Maqsat Halyq.
Auyldardy saqtap qaluǧa bolady
Soltüstık Qazaqstan oblysy, Şal Aqyn audanyndaǧy Baluan auylynda 5 adam tūryp jatyr. Auyl jabylu qaupı adynda tūr. Surette Baluan auylynyŋ mektebı
Kartada SQO, Aqqaiyŋ audany, Daiyndyq auyly
2017 jylǧa deiın SQO Aqqaiyŋ audanyndaǧy Daiyndyq auyly joiylu qaupı aldynda tūrǧan eldımeken bolǧan. Al qazır būl auyl elımızdegı üzdık 30 auyldyŋ qatarynda. «Mūndai jetıstıkke qol jetkızu üşın auyl azamaty Bırjan Şaimerdenov köp eŋbek sıŋırdı. Ol auyl tūrǧyndarynyŋ jer paiyn bırıktırıp, şarua qojalyǧyn qūrdy. Bastapqyda öz qarajatymen qojalyqtyŋ jūmysy jüruıne küş saldy. Auyldyŋ jolyn jöndep, qiraǧan üilerdı qalpyna keltırdı. Jaŋa baspanalar saldy. Uaqyt öte kele «Daiyndyq» Agro JŞS-nen tüsken qarajatqa auyldyŋ tūtas infraqūrylymyn jaŋartty. Osyndai jūmystardy atqaruǧa käsıpker jyl saiyn 200 mln teŋgedei qarjy böledı. Qazır Daiyndyq auylynda 240 adam tūryp jatyr. Barlyǧy da jūmyspen qamtylǧan. Al özge öŋırlerden köşıp kelgenderge Bırjan Şaimerdenov öz qarjysy esebınen üi salyp berude. Mäselen, soŋǧy 3 jyldyŋ ışınde eldı mekende 30-ǧa juyq üidıŋ qūrylysy aiaqtaldy. Jaqynda qosymşa 6 baspana paidalanuǧa berılmek», - deidı «Daiyndyq» negızgı mektebınıŋ direktory Talǧat Ramazanov.
Surette Daiyndyq auyldyq mektebı
Auyl tūrǧyndarynyŋ jūmys ısteuge qabılettı toby negızınen mektep, medpunkt, düken, bala baqşada jäne «Daiyndyq» Agro JŞS-ınde jūmys ısteidı. Auyldyŋ tūtas infraqūrylymy da osy egın egu, mal ösırumen ainalysatyn «Daiyndyq» Agro serıktestıgınen tüsken qarajat esebınen jasalady. Sondai-aq, Daiyndyq auylyna körşı jatqan 6–7 auyldyŋ tūrǧyndary jūmysqa keledı. Soltüstık Qazaqstan oblysyndaǧy kei auyldar tolyǧymen jabylyp jatqanda, Daiyndyq auylynyŋ halqy soŋǧy üş jylda 189-dan 240 adamǧa köbeigen.
Surette Daiyndyq auylyndaǧy sport keşenı
«Daiyndyq» Agro JŞS-nıŋ ielıgınde 15,8 myŋ gektar egıstık alqaby, 4,2 myŋ gektar jaiylymdyq jerı bar. «Daiyndyq Agro» direktory Bırjan Şäimerdenov biyl bidaidyŋ austriialyq «Trizo» sortyn egıp, gektarynan 25 sentner önım aldy.
Şaǧyn ǧana Daiyndyq auylynda bala baqşa, damytu ortalyǧy, mektep, sauda üiı, qoǧamdyq monşa, äsemdık salony men bırneşe düken bar. Joldaryna asfalt töselgen būl auyl tūrǧyndarynyŋ auyz su mäselesı tügel şeşılgen, al üilerı qysta ortalyq jylytu jüiesımen jylytylady. Daiyndyq auylyna köşıp kelem deuşılerge arnap soǧylǧan bırneşe üi daiyn tūr. Al taiauda būl auylda süt öŋdeu zauyty ıske qosylady dep kütılude. Demek, taǧy da qosymşa tūraqty jūmys oryndary da aşylady.
Surette Daiyndyq auylyndaǧy şarua qojalyǧy
Auyldardy saqtap qaludyŋ türlı joldary bar. Solardyŋ bırneşeuın Soltüstık Qazaqstan oblysynyŋ qūrmettı azamaty, qoǧam qairatkerı Ömır Esqali bızben sūhbatynda mysal etıp aitty. «Bırneşe jyl būryn Esıl audany Būlaq auyl äkımı Beisenbaev Bolat bas bolyp, Aqtas auylyna köşırıp äkelgen otbasyǧa 300 myŋ teŋgeden jap-jaqsy üiler satyp äperdı. Osylaişa bır auyldy saqtap qaluǧa septıgın tigızdı. Al M.Jūmabaev audany Binaş auylynda ırı qarany tabyndap, qoidy otarlap ösırıp otyrǧan oŋtüstıkten köşıp kelgen azamattar şaruasyn döŋgeletıp otyr. Kezınde Esıl audany Amangeldı auyldyq äkımı Qairat Säduov toptastyryp köşıru täjıribesın qoldanyp, 10 otbasyn oŋtüstıkten köşırıp äkelgen. Sondyqtan auyl tarau aldynda, mektebı jabylǧaly tūrǧan şekaralyq aimaqtarǧa da şoǧyrlandyryp qonystandyru täjıribesın qoldanu öte tiımdı. Esıl audany Bırlık auylyna Qytaidan toptalyp kelgen aǧaiyndardyŋ arqasynda jabylyp qalǧan bastauyş mektep qaita aşyldy. Sonymen qatar Şal aqyn audanynda äkelı-balaly Okunevter Mergen auylynan bölek, Sergeevka men Jaltyr auyldarynyŋ ärqaisysynan 25 adamdy tūraqty jūmyspen qamtyp otyr. Mıne, osyndai ädıs-täsılderdı ūtymdy qoldanyp, paidalanar bolsa, būl aimaqtyŋ äleumettık, ekonomikalyq, demografiialyq jäne saiasi mäselelerı de şeşımın tabary sözsız», - deidı Ömır Esqali.
Kartada Esıl audany, Amangeldı auyly
Qoryta aitqanda, Soltüstık Qazaqstan oblysynyŋ bolaşaǧy joq degen auyldaryn memlekettık baǧdarlama aiasynda meilınşe halyqqa toltyruǧa tolyq mümkındık bar. Adamdardyŋ käsıpkerlıktıŋ kez kelgen türın döŋgeletıp, äleumettık jaǧdaiyn jaqsartuyna terıskeide öte qolaily jaǧdai jasalǧan. Al jalǧa jer alyp, şaruaşylyqpen ainalysamyn degen azamattarǧa memleket tarapynan da körsetıletın qarjylai qoldau türlerı bar. Olai bolsa, Soltüstık oblystaǧy bos auyl mäselelerın şeşudıŋ bırden-bır joly – aqparattyq-nasihat jūmystarynyŋ jüielı türde dūrys jürgızıluı, öŋırdıŋ äleumettık, infraqūrylymdyq mäselesın şeşu jäne käsıpkerlıktı damytu men ülken investjobalar tartu bolyp tabylady.
Meruert HUSAİNOVA «Adyrna» ūlttyq portaly Soltüstık Qazaqstan oblysy
Būl material şeşım jurnalistikasy janrynda Solutions Journalism Lab jobasy aiasynda daiyndalǧan jäne avtordyŋ jeke közqarasyn bıldıredı.
İnstagram: https://www.instagram.com/solvefuture.kz?utm_source=ig_web_button_share_sheet&igsh=OGQ5ZDc2ODk2ZA==
Feisbuk: https://www.facebook.com/profile.php?id=61551540124229&mibextid=nwBsNb
Telegram: https://t.me/solvefuture
