2012–2022 jyldar aralyǵynda Qazaqstanda aýyl halqy 7,6-dan 7,5 mln adamǵa deıin azaıyp, aýyldardyń sany 6,9-dan 6,3 myń birlikke deıin qysqarǵan. Ekonomıkalyq zertteýler ınstıtýtynyń málimetinshe, joıylǵan aýyldardyń eń kóp sany elimizdiń soltústik aımaqtaryna tıesili (269 aýyl). Ońtústikte aýyldar sany 119-ǵa, batysta 118-ge, ortalyq-shyǵys óńirlerde 103-ke qysqarǵan.
Ótken jylǵy jeltoqsan aıynda Astanada ótken baspasóz máslıhatynda Soltústik Qazaqstan oblysyndaǵy bosap jatqan aýyldarǵa qatysty máselege osy oblystyń ákimi Ǵaýez Nurmuhambetov te arnaıy toqtalǵan bolatyn.
«Oblysta 635 eldi meken bar. Onyń 125-de halyq sany 50-ge de jetpeıdi. Taǵy 39 aýylda tipti 3–4 adam ǵana turady. Jalpy, óńirde halqy sanynan da, aýmaǵy jaǵynan da talaptarǵa saı kelmeıtin eldi mekender kóp. Alaıda bolashaǵy joq aýyldarǵa qatysty suraqtarǵa biz óte muqııat qaraımyz. Aýyl turǵyndarymen, kásipkerlermen sóılesip, bul máseleni áli de qarastyratyn bolamyz», – dedi ol.
Soltústik Qazaqstan oblysyndaǵy aýdandar kartasy
Soltústik Qazaqstan oblysy egin egip, mal ósirýge jaıly aımaq sanalady. Desek te, bul óńirdiń demografııasy jyl ótken saıyn quldyraý ústinde. 2023 jylǵy ashyq derekkóz málimetterine súıensek, elimizdiń soltústiginde jalpy sany 532 700 halyq turady. Olardyń 273 400-i aýyl-aımaqta, al 259 300 turǵyn qalalyq jerlerge ornalasqan. Alaıda aýyl halqynyń ishinde múmkindigi bolsa, oblys ortalyǵyna, tipti elimizdiń basqa iri qalalaryna kóshýdi nıet etkender sany azaımaı otyr. Týǵan aýylyn tastap, alysqa ketýge bekingen jurtshylyq munyń sebebin áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaımen túsindiredi.
SQO, Aıymjan aýyly. Sýret avtory- Á.Jumabaev
Ábirhaıyr Jumabaev Túrkistan oblysynan arnaıy baǵdarlamamen Soltústik Qazaqstan oblysyndaǵy shekaralyq aımaq sanalatyn Jambyl aýdanyna 2020 jyly qonys aýdarǵan. Osy aýdandaǵy Aıymjan aýylyndaǵy mektepke tarıh páni muǵalimi bolyp ornalasqan ol «teriskeıde tamyr-tanys degen túsinik atymen joq», - dep otyr.
«Eshqandaı sybaılas jemqorlyqsyz jumysqa ornalasýǵa bolady. Alaıda bir qynjyltatyny – halyqtyń qolaıly ómir súrýine jaǵdaı jasalmaǵan. Máselen, bizde aýyz sý problemasy bar. Jurt áli kúnge sýdy tasyp ishedi. Aıymjan aýyly qurylǵaly (1929 j. qurylǵan) júz jylǵa jýyqtapty. Bir ǵasyr ótse de, aýylda asfalt jol joq. Kóktem men kúzde eldiń ishki kóshelerinde kólik túgil jaıaý adam júre almaıdy. Bar-joǵy eki kóshege tym bolmasa tas tósep berse deısiń. Al 2021 jyly jańadan sý qubyrlary tartylyp (onda da úıdi-úıge emes, bir ǵana taratý pýnktinen aýyz sý bermek bolǵan), aýyl jurtshylyǵy taza sý ishemiz dep úmittendi. Odan beri 2 jyl ótse de, eshteńe ózgermedi», – deıdi Ábilhaıyr.
Aıymjan aýyly turǵyndarynyń Jambyl aýdanynyń burynǵy ákimi M.Ospanovqa jazǵan haty
Aýyl turǵyndary aýyz sý máselesin sheship berýdi surap birneshe tıisti mekemege hat joldaǵan. 2023 jyly jazylǵan hatqa Jambyl aýdanynyń sol kezdegi ákimi M.Ospanov sý qubyrlaryn júrgizýde oryn alǵan aqaýlar jóndelip jatqanyn, aldaǵy ýaqytta aýyz sý máselesi sheshiletinin aıtyp jaýap bergen.
Aıymjan aýyly – aınalasy ný orman men kólmen kómkerilgen, mal, qus ósirýge óte qolaıly jer. Bul aýyldaǵy jol jáne aýyz sý máselesi sheshiler bolsa, qazirgi 230 turǵyny bar aýyldyń úlken aýylǵa aınalary sózsiz. Sonymen qatar oblys ortalyǵynan shalǵaı, Reseımen shekaralas jatqanyna qaramastan, bul aýyldan basqa aımaqqa kóshýdi oılaǵan kisi sany az.
Aıymjan aýylyn sýmen qamtamasyz etip otyrǵan jalǵyz sý krany. Sýret Á.Jumabaevtyki
2020 jyly Jambyl aýdanynyń sol tustaǵy ákimi Eskendirov Marat «Presnov toptyq sý qubyrynan Uzynkól jáne Aıymjan aýyldaryna deıin sý burýdy salýǵa jobalyq-smetalyq qujattama ázirlendi. JSQ memlekettik saraptamadan ótti. Jobanyń jalpy quny 225 mln 182 myń teńge. 2020 jyly «Esil Sý» RMK Presnov toptyq sý qubyrynan Kazanka aýylyna deıin sý burýdy salýǵa JSQ ázirleýdi josparlap otyr» dep halyq aldynda esep bergen. Al 2021 jylǵy esebinde aýdan ákimi aýdannyń kólik joldaryna 2,4 mlrd teńge bólingenin, josparda Aıymjan aýylynyń jolyn jóndeý baryn tilge tıek etken. Ókinishke qaraı, arada 2–3 jyl ótse de, Aıymjan aýylyndaǵy aýyz sý, jol problemalary sheshilmegen.
2023 jylǵy kóshi-qon baǵdarlamasynda da shekaralyq aımaqtarǵa qonys aýdarýshylarǵa turaqty jumys, baspana máselesin sheshý jaǵynan basymdyq berildi. «Jambyl aýdanyna 2017 jyldan beri 900-ge jýyq otbasy qonys aýdarǵan. 2023 jyly aýdanǵa 18 otbasy nemese 65 adam kóship keldi. Jospar – taǵy 49 otbasyn qabyldaý», – deıdi aýdandyq jumyspen qamtý ortalyǵynyń mamany Aıan Ajanov.
Ulttyq statıstıka bıýrosynyń 2023 jylǵy resmı málimeti
Kóshke baılanysty úgit-nasıhat durys júrgizilse...
Soltústik Qazaqstan oblysyndaǵy osynaý kúrdeli ahýaldyń aldyn alý maqsatynda 2017 jyldan beri «Ońtústikten-Soltústikke» erikti qonys aýdarý boıynsha arnaıy memlekettik baǵdarlamalar qabyldandy. Maqsat – birtindep bosap jatqan aýyldy toltyryp, halyq sanyn arttyrý. Alaıda teriskeıge qonys aýdaryp, tóskeıin malǵa, aýylyn janǵa toltyrady degen bul baǵdarlama dittegen maqsatyna jete almaı otyr. Munyń bir sebebi – baǵdarlama sharttaryndaǵy keıbir shıkilikter men úgit-nasıhat jumystarynyń durys júrgizilmeýi.
Máselen, osy kóshi-qonǵa baılanysty kóptegen suraq qoıyp, bir-birimen aqparat almasqan birneshe áleýmettik jeli toptary bar. Bir ǵana Telegram áleýmettik jelisinde 2–3 myń adamnan jasaqtalǵan birneshe topta suralatyn suraqtarǵa naqty, túsinikti jaýap beretin maman joq. Internet zamanynda adamdardyń aqparatty áleýmettik jelilerden alatynyn eskersek, osyndaı toptarǵa kóshi-qon máselesin qarapaıym tilde túsindirip beretin bir mamandy bekitý arqyly nátıjeli jumys isteýge ábden bolady. Halqy tyǵyz ornalasqan oblysta turaqty jumysy, turatyn baspanasy bolmaı qınalyp júrgen qanshama kisi qonys aýdarý týraly jan-jaqty aqparat ala-almaı otyr.
Túrkistan oblysynyń turǵyny Raýan Egizbaı teriskeıge kóshkisi keletinin bildirip, «Enbek.kz» resmı saıtyna tirkelgen. «Keri baılanys ornatqan Soltústik Qazaqstan oblystyq Mansap ortalyǵy qyzmetkeriniń aıtqandarynan eshteńe túsinbedim. Shart boıynsha kóship kelgen soń, atalmysh oblysta turaqty tirkeýge turýǵa tıissiń deıdi. Turaqty tirkeýge qaıda turamyn, kimniń úıine turamyn? Ol jaqta tanıtyn bir adamym joq, kim meni úıine tirkeýge turǵyzady? Tegin beriletin úı de, jer de joq deıdi. Al áleýmettik jelidegi toptarda keıbir kisiler «tegin úı, jer beriledi, jumysqa ornalastyrady» dep jarnama jasap jatyr. Kimge senerińdi bilmeısiń», - deıdi.
Osyndaı olqylyqtar saldarynan kósh-qon baǵdarlamasy tıisti nátıjege qol jetkize almaı otyr.
Soltústik Qazaqstanda kásipker bolýǵa múmkindik mol
Soltústikke kóshý boıynsha aqparattarda qonys aýdarýshy azamattardyń kásipkerlik úshin shaǵyn jer telimin, saýda-sattyq ornyn esh kedergisiz jalǵa alatyny týraly kóp aıtylmaıdy. Al sharýa qojalyǵyn ashyp, mal ósirip, egin egemin degen jaǵdaıda, aýqymdy jerlerdi arnaıy baıqaý arqyly, belgili bir merzimge jalǵa alýyna múmkindigi bar. Bul týraly bizdiń resmı saýalymyzǵa Soltústik Qazaqstan oblystyq ákimdiginiń «Aýyl sharýashylyǵy jáne jer qatynastary basqarmasy» KMM basshysy Meńdibaev Meıram Jaqsylyquly bylaı dep jaýap berdi:
Sýrette M.Meńdibaev (sýret avtory S.Baıǵazy)
«Qazaqstan Respýblıkasy Jer Kodeksiniń 97-babynyń 6-tarmaǵyna sáıkes aýyl sharýashylyǵy maqsatyndaǵy jerler sharýa nemese fermer qojalyǵyn, aýyl sharýashylyǵy óndirisin, orman ósirýdi, ǵylymı-zertteý, tájirıbelik jáne oqý maqsattaryn júrgizý, qosalqy aýyl sharýashylyǵyn, baý-baqsha jáne mal sharýashylyǵyn júrgizý úshin Qazaqstan Respýblıkasynyń azamattaryna jáne Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik emes zańdy tulǵalaryna sheteldik qatysýsyz jer paıdalanýǵa beriledi.
Aýyl sharýashylyǵy maqsatyndaǵy jerlerdi paıdalanýǵa berý Qazaqstan Respýblıkasy Jer kodeksiniń 43-1-babyna jáne 2018 jylǵy 20 jeltoqsandaǵy № 518 «Sharýa nemese fermer qojalyǵyn, aýyl sharýashylyǵy óndirisin júrgizý úshin ýaqytsha óteýli jer paıdalaný (jalǵa alý) quqyǵyn berý jónindegi konkýrsty uıymdastyrý jáne ótkizý qaǵıdalaryna» sáıkes júrgiziledi, sharýa nemese fermer qojalyǵyn, aýyl sharýashylyǵy óndirisin júrgizý úshin ýaqytsha óteýli jer paıdalaný (jaldaý) quqyǵynda memlekettik menshiktegi jáne jer paıdalanýǵa berilmegen jer ýchaskelerin berý sharýa nemese fermer qojalyǵyn, aýyl sharýashylyǵy óndirisin júrgizý úshin ýaqytsha óteýli jer paıdalaný (jaldaý) quqyǵyn berý jónindegi konkýrs negizinde júzege asyrylady.
Aýyl sharýashylyǵy maqsatyndaǵy jerlerge jaldaý quqyǵyn berý jónindegi konkýrsty ótkizý týraly aqparat tıisti ákimshilik-aýmaqtyq birliktiń aýmaǵynda taratylatyn merzimdi baspasóz basylymdarynda jáne oblystyń jergilikti atqarýshy organdarynyń (aýdandarynyń) ınternet-resýrstarynda ornalastyrylady!
Aýyl sharýashylyǵy maqsatyndaǵy jerdi belgili bir merzimge jalǵa alý úshin azamattar jaldaý quqyǵyn berý boıynsha ótkiziletin konkýrstarǵa qatysýy qajet. Al konkýrstyń basty talaby – naqty bıznes jospardyń bolýy.
Memlekettik qoldaý túrlerin utymdy paıdalana bilý kerek
«Bos jerde kásibimdi qalaı ashamyn? Eger ondaı kásip ashatyn aqsham bolsa, ońtústikte de ashar edim ǵoı?!» – deıdi túrkistandyq Muhıt Keńesbek.
Iá, qabiletińiz bolsa, ondaı kásipti elimizdiń kez kelgen jerinen asha alasyz. Biraq, Soltústik Qazaqstan oblysyndaǵydaı múmkindikter bola bermeýi múmkin. Ol qandaı múmkindikter?
Birinshiden, bul aımaqta básekelestik óte tómen. Ekinshiden, bul jaqta memleket tarapynan kásipkerlerge beriletin túrli jeńildetilgen nesıe, granttardy tanys-tamyrsyz, esh kedergisiz ala alasyz. Esterińizde bolsa, 2023 jyly «Damý» kásipkerlikti qoldaý qorynan jańadan kásibin bastaǵandarǵa arnalǵan 400 AEK (1 mln 380 myń teńge) qaıtarymsyz grant jáne jyldyq 2,5%-dyq jeńildetilgen nesıe berildi. Ókinishke qaraı, ońtústik oblystarda osy grantty «alyp beremin» dep jar salǵandar men olarǵa para berip, shyǵynǵa batqandar boldy. Al dál osy granttardy Soltústik Qazaqstanda esh kedergisiz, eshbir tanyssyz alyp, kásibin dóńgeletip otyrǵan qanshama adam bar.
Teriskeıde mıllıonerge aınalý qıyn emes
27 jasar Aqmaral Maqtumqulova Petropavl halqyna jaqsy tanys. Batys Qazaqstannan Soltústikke bilim alýǵa kelgen Aqmaraldy Qyzyljar halqy qazir «petro kelin» atymen tanıdy. Joǵary bilim alýǵa kelgen «serpindik» qyz bul kúnde bildeı bıznesmen.
Aqmaral Maqtumqulova (sýret Aqmaraldyń jeke muraǵatynan alyndy)
«Bos ýaqytymda áleýmettik jelilerdi aqtaryp qana qoımaı, sol jelilerde ózimdi tanytyp, kelgen jerim Qyzyljardy tanystyryp, oqyrmandy kóptep jınadym.. Bastapqyda jaı ǵana ermek úshin bastalǵan bul jumysymnyń kele-kele kádimgideı salmaǵy arta bastady. Oqyrmandarym kún sanap kóbeıip, kádýilgi blogerge aınaldym. Árbir bólisken foto-vıdeomdy qalt jibermeıtin aýdıtorııam keńeıdi», – degen Aqmaral alǵashqy aqshasyn pandemııa kezinde aqyly onlaın kýrstar oqytyp taýypty.
«Qytaı, Túrkııadan arzan taýar alý joldaryn onlaın oqyttym. Óte úlken paıda taptym. Myńdaǵan kisige úıretip, oqyttym. Kúndiz-túni jumys istedim desem de bolady. Kóp uzamaı, óz kásibimdi ashýdy oıladym. Ózimniń súıikti isimmen aınalysqym keldi. Ol úshin memleket tarapynan arnaıy beriletin grant alýdy kózdedim. «Bastaý bıznes» kýrsyn oqyp, sertıfıkatyn aldym. Memleketten grant alyp, tigin sheberhanasyn ashtym. 
Aqmaral tigin sheberhanasynda (sýret Aqmaraldyń jeke muraǵatynan alyndy)
– Osy «Bastaý bıznes» grantyn alý týraly keńirek aıtyp ótseńiz. Keıbireýler bul grantty tanyssyz alý múmkin emes deıdi. Bul qanshalyqty ras?
– Eshqandaı tanystyń keregi joq. Rasymen óz kásibimdi asham degen adamǵa memleket jan-jaqty qoldaý kórsetýde. Álgindeı tanys kerek deıtinderdiń ne bıznes jospary joq, ne bolmasa, bıznes oqytý kýrsyn durystap oqymaǵandar. Bul kýrsty muqııat oqyp, sertıfıkatyn alyp, myqty bir bıznes josparmen grantqa tapsyrǵan adam mindetti túrde utady. Eshqandaı tanystyń qajeti joq. Eń bastysy, bıznes josparyńyz jaqsy bolsyn.
– Bıznes jospar jasaýda áldekimniń kómegine júgindińiz be? Eshqashan kásippen aınalyspaǵan sizge ondaı jospar jasaý qıyndyq týdyrmady ma?
– Eshkim kómektespedi. Bul grantty utyp alsam, naqty qandaı kásippen qalaı aınalysamyn, granttyń árbir teńgesi qandaı maqsatta jumsalady degen suraqtarǵa óz jaýaptarymdy ashyq jazdym. Bar bolǵany – osy ǵana. Sondaı-aq grant aqshasyn alǵan soń da, josparym boıynsha jumys istedim. Tigin mashınalaryn, qajetti qural-jabdyqtaryn satyp aldym. Shaǵyn mekendi jalǵa alyp, sheberhanamdy ashyp, perde tigý kásibin bastadym. Mine osylaısha alǵashqy bıznes josparym júzege asty.
– Bilýimshe, siz birneshe bıznesti qamtyp, qazir basqa da atqaryp jatqan jumystaryńyz bar.
– Dál solaı. Tigin sheberhanamnan basqa, toı, týǵan kún keshterin ásemdeýmen aınalysamyn. Birneshe onlaın kýrstarym bar. Eki shaǵyn kafem bar. Taýar saqtaý qoımam jumys istep tur. Taıaýda taǵy birneshe tamaqtaný oryndaryn ashýdy josparlap otyrmyn.
– Qyzyljar – megapolıs emes, shaǵyn ǵana qala. Demek, suranys, klıent jınaý degen máseleniń de týyndaıtyny sózsiz. Bul problemany qalaı sheshtińiz?
– Áleýmettik jeli arqyly. Kádimgi ár kúni búkil ýaqytymyzdy bóletin, siz ben bizdiń kúndelikti qoldanyp júrgen Instagram, Facebook, TikTok jelilerin tıimdi paıdalana bilseńiz, sharýańyz da dóńgelenip júre beredi. Men áý basta Instagram jelisi arqyly tanylyp, oqyrmanymdy jınaǵanymdy aıtyp óttim. Ýaqyt óte kele sol oqyrmandarymmen oı bólisip, bıznesimdi áleýmettik jelide jarnamalap osy kúnge jettim. Taıaýda ǵana ashqan jyldam tamaqtaný kafeme qyzyljarlyq turǵyndar sol áleýmettik jeliden kórip kelip jatyr. Kelip qana qoımaı, janyna tanysyn ertip keledi. Mine osylaısha klıentpen jumys isteý júıesin rettep alǵanmyn.
– Aldaǵy ýaqytta osy bıznesińizdi keńeıtip, týǵan jerińiz Mańǵystaýǵa ketý josparyńyzda bar ma?
– Joq. Men Qyzyljar qalasynan basqa jerde ómir súrýdi tipti elestete de almaımyn. Osy jerge baýyr basqanym sonshalyq, keıde basqa qalaǵa nemese týǵan jerime bara qalsam, ári ketse eki-úsh kúnnen soń, Qyzyljaryma qaıtýǵa asyǵamyn. Jalpy Soltústik Qazaqstan oblysyn elimizdiń basqa aımaǵyndaǵy kisiler basqasha dep oılaıdy. Reseımen shekaralas bolǵany úshin orysshasy basym oblys, bul jaqta jumys istep, kásibińdi ashý qıyn dep sanaıdy. Al shyndyǵynda olaı emes. Sýy men nýy astasqan bul aımaqta ómir súrýge de, kásip ashyp qarjylyq jaǵdaıyńdy jasaýǵa da múmkindik mol.
Aıta keterlik taǵy bir jaıt, Aqmaral Maqtumqulova tigip satatyn ulttyq naqyshtaǵy shapan, qamzol, kóılek t.b dúnıeleri qazaqtyń úles sany nebári 35%-dy quraıtyn osy oblysta úlken suranysqa ıe. 
(Sýret Aqmaraldyń jeke muraǵatynan alyndy)
«Jalǵa jer berilse – bul aımaqty qazaqqa toltyrýǵa bolady»
Jetisý oblysynan teriskeıge qonys aýdarǵan Qýanysh Qadyrahýnovtyń áý basta basqa aımaqqa kóshý týraly jospary bolmaǵan. Kóp ýaqyt boıy aplastıkalyq qan azdyq (aplastıcheskaıa anemııa) dertimen aýyryp, shıpasyn tappaǵan Qýanyshqa tanystary turǵylyqty jerin aýystyrýǵa keńes beredi. Únemi aýrýhanada qan quıdyryp, barlyq ýaqyty dárigerdiń baqylaýynda ótetin ol táýekelge bel býyp, 2020 jyly Soltústik Qazaqstan oblysyndaǵy Bostandyq aýdanyna kóship keledi.
Kartada Mamlıýt aýdany, Bostandyq aýyly
«Sizge – ótirik, maǵan – shyn, osynda kóship kelgen soń aýrýymnyń beti qaıtyp, burynǵydaı emes, ózimdi jaqsy sezine bastadym. Bul jaqtyń saf taza aýasy men ormany, sýy meni dertimnen emdep jazdy. Soltústikke halqy tyǵyz ornalasqan aımaqtardan azamattardy kóptep kóshirip ákelý – óte myqty bastama. Bul jaqta oqýshy sanynyń azdyǵynan jabylyp jatqan, jabylý aldynda turǵan mektep óte kóp. Sol mektepter jabylyp qalmaýy úshin aýyldardy halyqqa toltyrýymyz qajet. Al halyqqa toltyrý úshin keletin adamdarǵa árıne, eń birinshi turaqty aınalysatyn kásip kózi bolýǵa tıis. Men turatyn Bostandyq aýylynda buryn 130-daı úı bolǵan eken. Aýyl sharýashylyq jerlerdiń kún sanap tarylýynan qazir aýylda 50 shaqty ǵana úı qalǵan. Onyń onshaqtysy kóship kelgender. Óıtkeni aýylda turyp mal ósirýge jer tapshy bolǵasyn, halyq qala jaǵalap ketti. Jer máselesi sheshimin tapsa, eginmen, mal ósirýmen aınalysyp, sharýasyn dóńgeletem dep keletinder sany artary sózsiz. Aýyldardy saqtap qalamyz desek, kóshi-qon baǵdarlamasyna «qonys aýdarǵan otbasyǵa pálen jylǵa pálen gektar jer jalǵa beriledi» degen bir sóılemdi qossa, oblystyń eń ózekti problemasy sheshiler edi»,– deıdi Qýanysh.
Sýrette Q.Qadyrahýnov (sýret Qýanyshtyń jeke muraǵatynan alyndy)
Soltústik Qazaqstan respýblıka aýmaǵynyń tek 3,4%-yn ǵana qamtyǵynymen, onyń egistik jeriniń 18,5 %-yn, dándi daqyldar egisiniń 21,6%-yn, iri qara mal basynyń 7,0%-yn, jylqynyń 6,7%-yn quraıdy. Oblystyń aýyl sharýashylyǵyna jaramdy jeriniń aýmaǵy 8,4mln.ga.
Túrkistan oblysynan Qyzyljar qalasy mańyndaǵy Chervonnoe aýylyna kóship kelgen Naǵıma Nazarova jańadan salynǵan úılerden bes jylǵa jalǵa úı alyp, qazir kásippen aınalysyp otyrǵanyn aıtady.
«Kóship kelgen soń, «Bastaý bıznes» boıynsha kýrsyn oqyp, sertıfıkatyn aldym. Kóp uzamaı, grantqa qol jetkizdim. Ol aqshaǵa kólik satyp alyp, adam tasýmen aınalysyp jatyrmyz. Soltústik Qazaqstan oblysyna ózge aımaqtan qonys aýdarýshylardyń basym bóligi aımaqtyń sýyq klımatyna shydamaı, keri ketýde. Eger bul jaqqa tabıǵı gaz qubyry tartylsa, oblystyń basty problemasy sheshimin taýyp, qonys aýdarýshy sany artary sózsiz», – deıdi ol.
Soltústik Qazaqstan oblysyndaǵy aýyl-aımaqqa kólikpen qatynaý úlken problema. Petropavl qalasyna jaqyn sanalatyn Mamlıýt aýdanyndaǵy Bostandyq aýylyna baryp-qaıtý úshin jol aqysy 25–30 myń teńgeni quraıdy. Kólikke qansha adam otyrady, keri qaraı qansha adam qaıtady dep júrgizýshi basyn aýyrtpaıdy. Bir adam aparsa da, 4 adam aparsa da alatyn jol aqy quny birdeı. Dál osyndaı mysaldardy basqa aýyldarǵa qatynaıtyn jeke kólikterge qatysty da aıtýǵa bolady.
SQO, Jambyl aýdany, «Úlgi» aýyly. Sýret avtory L.Myrzantaıqyzy
«Keıde naýqastanyp nemese shuǵyl sharýasy shyqqan kisiler Petropavldan aýylyna meni shaqyrtady. Óıtkeni kóp aýylda jeke kóligi bar kisiler óte az. Jetisý oblysynan eski kólikpen kelip, bir jylda kóligimdi jańalap aldym. Bir kúnde eń azy 20–25 myń teńge tabamyn. Bul jaqtaǵy eń úlken problema – jol. Soltústikte aýyl-aımaqtyń arasyn jalǵaıtyn qara joldar asfalt tóselip, keńeıtilip, jańartylsa durys bolar edi. Áli kúnge deıin asfalt bylaı tursyn, tas tóselmegen qara joldar teriskeıde óte kóp», –deıdi petropavldyq taksıst Erbol Baıjanuly.
Shekara mańyndaǵy aýyldardy saqtap qalý – azamattyq boryshymyz
«Soltústikke kóship, bosap jatqan aýyldardy toltyraıyq!» dep, ózi bastap Soltústik Qazaqstan oblysy, Shal Aqyn aýdanyna kóship barǵan Býrahan Daqanov qazir áleýmettik jelilerde myńdaǵan azamatqa naqty aqparat berip, talaı otbasynyń qonys aýdarýyna járdem etkenderdiń biri.
«Myna jaqta jerdi emip otyrǵan, kásippen, eginshilikpen aınalysyp jatqan kásipkerlerdiń beseýiniń tórteýi – ózge ult ókilinen. Kóshedegi tórt qymbat kóliktiń úsheýiniń rólinde ózge ult ókili. Qazaqstan memleketiniń negizin quraıtyn ulttyń da áleýmettik jaǵdaıy jaqsaryp, kásipker, aqshaly bolǵanyn qalaımyn. Maqsatym – qazaqty jer ıesi etý. Óıtkeni jeri bar qazaq qana sol jerdiń joǵyn joqtaıdy, sol jerge jaýapkershiligi artady», - deıdi ol.
Atqaryp júrgen jumysyna baılanysty arnaıy qoǵamdyq uıym quryp, nátıjesinde myńdaǵan otbasynyń Soltústik Qazaqstan, Pavlodar, Qostanaı jáne Shyǵys Qazaqstan oblystaryna kóship kelýine yqpal etken. 
Býrahan Daqanov (sýret ınternetten alyndy)
«Ókinishke qaraı, halyq sanynyń azdyǵy men tabıǵı ýrbanızaııaǵa baılanysty shekara mańyndaǵy kóptegenaýyldar jabylyp jatyr. Bizdiń uıymnyń basty maqsaty – osy aýyldardy saqtap qalý jáne damytýǵa úles qosý. Ony damytýdyń jalǵyz ǵana joly – kósh máselesin qolǵa alý. Qyrǵyz-Qazaq aǵaıyn deımiz, týysqan deımiz, baýyr deımiz biraq shekaramyzdan adam, mal túgili tyshqan ótpeıdi. «Ózbek – óz aǵam» deımiz, biraq shekaramyzdy tas bitep, qymtap tastaǵanbyz. Sóz etken eki elmen shekarada jatqan Saryaǵash, Qordaı qalalary halyqqa toly. Al kórshiles Reseımen aradaǵy shekara she? Qańyrap bos jatyr. Bar aýyldarynyń ózi birtindep bosap jatyr. Kósh máselesi, eń aldymen el múddesi úshin mańyzdy. Bizdiń uıymynyń basty maqsaty da – shekara mańyndaǵy aýyldardy qazaqqa toltyrý, jalpy teriskeıde memleketti quraýshy negizgi ulttyń úlesin arttyrý», – deıdi «Tauekel» qoǵamdyq uıymynyń jetekshisi Býrahan Daqanov.
2017 -2022 jyldar aralyǵynda ońtústikten-soltústikke kósh boıynsha bıýdjetten 450 mlrd teńge bólingeni týraly petropavlovsk.news saıty DataMetrics kompanııasynyń málimetine súıenip maqala jazdy. Ókinishke qaraı, sońǵy 3 jyldyń ózinde Soltústik Qazaqstan oblysyndaǵy demografııalyq ahýal tipti nasharlaǵan. Tabıǵı kemý úrdisi beleń alǵan.
Soltústikte beriletin járdemaqy túrlerin kóbeıtý qajet
Soltústik Qazaqstan oblysy – demografııalyq turǵyda eń qolaısyz aımaqqa jatady. 2020–2022 jyldary bul aımaqta halyq sanynyń tabıǵı kemý úrdisi óte belsendi jáne turaqty túrde júrip jatyr. Týý kórsetkishinen ólim kórsetkishi anaǵurlym basym. Ulttyq statıstıka bıýrosynyń 2023 jylǵy qańtar-maýsym aralyǵyndaǵy málimetinde ólim-jitimniń eń joǵary kórsetkishi Shyǵys Qazaqstan (1000 turǵynǵa 11,07), Soltústik Qazaqstan (11,06) jáne Qostanaı oblystarynda (10,04) baıqaldy dep kórsetilgen.
Shynar Pazylbekova, demograf (sýret Shynardyń jeke muraǵatynan alyndy)
«Oblysta qarııalardyń sany basym. Bul degenińiz, aımaqtyń ósimine tikeleı áser etetin qubylys. Bul qaýipti qubylystyń aldyn alýǵa bola ma degen suraqqa keler bolsaq, eń aldymen memleket tarapynan qabyldanǵan kóshi-qon baǵdarlamalaryn sóz etýge bolady.
2017 jyldan beri júzege asyrylyp kele jatqan «Ońtústikten-Soltústikke» halyqty kóshirýge baǵyttalǵan baǵdarlamalar asa jemisin bere qoımady. Nege? Birinshiden, tabıǵaty jaıly ońtústikten óte sýyq klımaty bar soltústikke úırenisip ketý kez kelgen adamǵa qıyn. Sondyqtan da eń aldymen memleket tarapynan Soltústik Qazaqstan oblysyn tabıǵı gazben qamtamasyz etý jumysy jedel qolǵa alynýy kerek.
Ekinshiden, kóship kelýshilerge bir rettik tólenetin járdemaqydan basqa kelýshilerdi ári qaraı turaqtap qalýyn kózdeıtin arnaıy mehanızmder qarastyrylmaǵan. Menińshe, kópbalaly otbasylarǵa beriletin memlekettik járdemaqyny tek teriskeıdegilerge ǵana tólenetin etip qoıý kerek. Bálkim, sonda ońtústikten-soltústikke kóshem deıtinder sany artar ma edi», - deıdi demograf Shynar Pazylbekova.
Sonymen qatar demograf Soltústik Qazaqstannyń demografııalyq máselesin osylaı kópbalaly otbasymen sheshpese, qazirgi betalysymen oblysymyz kóp uzamaı jabylyp tynýy múmkin ekenin aıtady. «Kelesi bir másele, Qyzylorda oblysynyń Qazaly, Aral aımaqtaryna taıaý turatyndardyń jalaqysyna «ekologııalyq koeffııent» qosylady. Mine, osyndaı jalaqy qosymshasyn teriskeıde de engizý qajet. Osyndaı qarjylyq máseleler sheshimin tapsa, azamattardyń da Soltústik Qazaqstan oblysyna kóshýge degen qyzyǵýshylyǵy artar edi»,- deıdi demograf.
Al jýrnalıst, áleýmettanýshy Samrat Qusken kóp balaly otbasylarǵa arnalǵan járdemaqyny bir ǵana oblys turǵyndaryna berý áleýmettik arazdyq týdyrýy múmkin ekenin aıtyp: «Menińshe, eń durysy, buryn bolǵan «soltústik ústemaqysy» (severnaıa nadbavka) júıesin qaıta engizý qajet. Bul týraly Májilis depýtaty Erkebulan Mámbetov te usynys jasaǵan bolatyn. Ásirese, teriskeıdegi aýyl halqynyń jalaqysyna «soltústik ústemaqysy» taǵaıyndalsa. Sonymen qatar bul oblystaǵy kóp balaly otbasylarǵa beriletin járdemaqyǵa da osyndaı qosymsha koeffııent qarastyrylsa, demografııalyq máseleniń sheshilýine jáne aýyldardy saqtap qalýǵa septigin tıgizer edi», - deıdi.
Qaladaǵy jaǵdaıdy aýylǵa da jasasaq...
Al sóz bolyp otyrǵan máselenyń ekonomıkalyq tarapynan baǵa berip, pikir bildirgen ekonomıst Maqsat Halyq : «Jalpy, tek Soltústik Qazaqstanda ǵana emes, elimizdiń basqa óńirindegi aýyl halqynyń úlken qalalarǵa qonys aýdarý tendenııasy bar. Adamdardyń qalaǵa qaraı aǵylýynyń birden bir sebebi, jumyspen baılanysty. Sonymen qatar qalalarda bilim alý, dárigerlik qyzmet sekildi suranys ta adamdardy eriksiz úlken qalalarǵa shoǵyrlanýǵa ıtermeleýde. Alystaǵy aýyldardyń ınfraqurylymyn retteý úlken shyǵyndy talap etedi. Menińshe, bolashaǵy múlde joq ondaı aýyldardyń halqyn basqa jaqqa kóshirgen durys. Al negizinen aýyldardy damytýdyń biregeı modelin qalyptastyrý úshin barynsha úlken jumys jasalýǵa tıis», - ekenin aıtady.
Sýrette ekonomıst Maqsat Halyq (sýret ınternetten alyndy)
Halyqtyń aýyldy jerlerge barmaýynyń birden-bir sebebi – árıne, ınfraqurylymnyń joqtyǵy, mádenı-rýhanı demalys oryndary men balalarǵa arnalǵan damytý ortalyqtarynyń bolmaýy jáne medıınalyq qyzmet kórsetý sapasynyń tómendigi. Sondyqtan da osy nárselergebasa nazar aýdarylýy qajet dep sanaıdy ekonomıst.
«Ózi shyqqan aýylda halyqqa qajetti dúken, emhana, dárihana, mektep syndy nysandar salyp, joldaryn jóndeýge atsalysyp júrgen kásipkerler bar. Osyndaı qarapaıym ádisti kez kelgen aýyldy kórkeıtýge qoldanýǵa bolady dep esepteımin. Al Soltústik Qazaqstan oblysy turǵyndarynyń jalaqysyn ózge óńirdegilerge qaraǵanda 1–1,5 esege joǵarylatyp, erekshelese, tutas aımaqtyń áleýmettik, ekonomıkalyq jáne demografııalyq máselesin sheshýge ábden bolar edi»,- deıdi Maqsat Halyq.
Aýyldardy saqtap qalýǵa bolady
Soltústik Qazaqstan oblysy, Shal Aqyn aýdanyndaǵy Balýan aýylynda 5 adam turyp jatyr. Aýyl jabylý qaýpi adynda tur. Sýrette Balýan aýylynyń mektebi
Kartada SQO, Aqqaıyń aýdany, Daıyndyq aýyly
2017 jylǵa deıin SQO Aqqaıyń aýdanyndaǵy Daıyndyq aýyly joıylý qaýpi aldynda turǵan eldimeken bolǵan. Al qazir bul aýyl elimizdegi úzdik 30 aýyldyń qatarynda. «Mundaı jetistikke qol jetkizý úshin aýyl azamaty Birjan Shaımerdenov kóp eńbek sińirdi. Ol aýyl turǵyndarynyń jer paıyn biriktirip, sharýa qojalyǵyn qurdy. Bastapqyda óz qarajatymen qojalyqtyń jumysy júrýine kúsh saldy. Aýyldyń jolyn jóndep, qıraǵan úılerdi qalpyna keltirdi. Jańa baspanalar saldy. Ýaqyt óte kele «Daıyndyq» Agro JShS-nen túsken qarajatqa aýyldyń tutas ınfraqurylymyn jańartty. Osyndaı jumystardy atqarýǵa kásipker jyl saıyn 200 mln teńgedeı qarjy bóledi. Qazir Daıyndyq aýylynda 240 adam turyp jatyr. Barlyǵy da jumyspen qamtylǵan. Al ózge óńirlerden kóship kelgenderge Birjan Shaımerdenov óz qarjysy esebinen úı salyp berýde. Máselen, sońǵy 3 jyldyń ishinde eldi mekende 30-ǵa jýyq úıdiń qurylysy aıaqtaldy. Jaqynda qosymsha 6 baspana paıdalanýǵa berilmek», - deıdi «Daıyndyq» negizgi mektebiniń dırektory Talǵat Ramazanov.
Sýrette Daıyndyq aýyldyq mektebi
Aýyl turǵyndarynyń jumys isteýge qabiletti toby negizinen mektep, medpýnkt, dúken, bala baqshada jáne «Daıyndyq» Agro JShS-inde jumys isteıdi. Aýyldyń tutas ınfraqurylymy da osy egin egý, mal ósirýmen aınalysatyn «Daıyndyq» Agro seriktestiginen túsken qarajat esebinen jasalady. Sondaı-aq, Daıyndyq aýylyna kórshi jatqan 6–7 aýyldyń turǵyndary jumysqa keledi. Soltústik Qazaqstan oblysyndaǵy keı aýyldar tolyǵymen jabylyp jatqanda, Daıyndyq aýylynyń halqy sońǵy úsh jylda 189-dan 240 adamǵa kóbeıgen.
Sýrette Daıyndyq aýylyndaǵy sport kesheni
«Daıyndyq» Agro JShS-niń ıeliginde 15,8 myń gektar egistik alqaby, 4,2 myń gektar jaıylymdyq jeri bar. «Daıyndyq Agro» dırektory Birjan Sháımerdenov bıyl bıdaıdyń aýstrııalyq «Trızo» sortyn egip, gektarynan 25 entner ónim aldy.
Shaǵyn ǵana Daıyndyq aýylynda bala baqsha, damytý ortalyǵy, mektep, saýda úıi, qoǵamdyq monsha, ásemdik salony men birneshe dúken bar. Joldaryna asfalt tóselgen bul aýyl turǵyndarynyń aýyz sý máselesi túgel sheshilgen, al úıleri qysta ortalyq jylytý júıesimen jylytylady. Daıyndyq aýylyna kóship kelem deýshilerge arnap soǵylǵan birneshe úı daıyn tur. Al taıaýda bul aýylda sút óńdeý zaýyty iske qosylady dep kútilýde. Demek, taǵy da qosymsha turaqty jumys oryndary da ashylady.
Sýrette Daıyndyq aýylyndaǵy sharýa qojalyǵy
Aýyldardy saqtap qalýdyń túrli joldary bar. Solardyń birnesheýin Soltústik Qazaqstan oblysynyń qurmetti azamaty, qoǵam qaıratkeri Ómir Esqalı bizben suhbatynda mysal etip aıtty. «Birneshe jyl buryn Esil aýdany Bulaq aýyl ákimi Beısenbaev Bolat bas bolyp, Aqtas aýylyna kóshirip ákelgen otbasyǵa 300 myń teńgeden jap-jaqsy úıler satyp áperdi. Osylaısha bir aýyldy saqtap qalýǵa septigin tıgizdi. Al M.Jumabaev aýdany Bınash aýylynda iri qarany tabyndap, qoıdy otarlap ósirip otyrǵan ońtústikten kóship kelgen azamattar sharýasyn dóńgeletip otyr. Kezinde Esil aýdany Amangeldi aýyldyq ákimi Qaırat Sádýov toptastyryp kóshirý tájirıbesin qoldanyp, 10 otbasyn ońtústikten kóshirip ákelgen. Sondyqtan aýyl taraý aldynda, mektebi jabylǵaly turǵan shekaralyq aımaqtarǵa da shoǵyrlandyryp qonystandyrý tájirıbesin qoldaný óte tıimdi. Esil aýdany Birlik aýylyna Qytaıdan toptalyp kelgen aǵaıyndardyń arqasynda jabylyp qalǵan bastaýysh mektep qaıta ashyldy. Sonymen qatar Shal aqyn aýdanynda ákeli-balaly Okýnevter Mergen aýylynan bólek, Sergeevka men Jaltyr aýyldarynyń árqaısysynan 25 adamdy turaqty jumyspen qamtyp otyr. Mine, osyndaı ádis-tásilderdi utymdy qoldanyp, paıdalanar bolsa, bul aımaqtyń áleýmettik, ekonomıkalyq, demografııalyq jáne saıası máseleleri de sheshimin tabary sózsiz», - deıdi Ómir Esqalı.
Kartada Esil aýdany, Amangeldi aýyly
Qoryta aıtqanda, Soltústik Qazaqstan oblysynyń bolashaǵy joq degen aýyldaryn memlekettik baǵdarlama aıasynda meılinshe halyqqa toltyrýǵa tolyq múmkindik bar. Adamdardyń kásipkerliktiń kez kelgen túrin dóńgeletip, áleýmettik jaǵdaıyn jaqsartýyna teriskeıde óte qolaıly jaǵdaı jasalǵan. Al jalǵa jer alyp, sharýashylyqpen aınalysamyn degen azamattarǵa memleket tarapynan da kórsetiletin qarjylaı qoldaý túrleri bar. Olaı bolsa, Soltústik oblystaǵy bos aýyl máselelerin sheshýdiń birden-bir joly – aqparattyq-nasıhat jumystarynyń júıeli túrde durys júrgizilýi, óńirdiń áleýmettik, ınfraqurylymdyq máselesin sheshý jáne kásipkerlikti damytý men úlken ınvestjobalar tartý bolyp tabylady.
Merýert HÝSAINOVA
«Adyrna» ulttyq portaly
Soltústik Qazaqstan oblysy
Bul materıal sheshim jýrnalıstıkasy janrynda Solutions Journalism Lab jobasy aıasynda daıyndalǵan jáne avtordyń jeke kózqarasyn bildiredi.
Instagram: https://www.instagram.com/solvefuture.kz?utm_source=ig_web_button_share_sheet&igsh=OGQ5ZDc2ODk2ZA==
Feısbýk: https://www.facebook.com/profile.php?id=61551540124229&mibextid=nwBsNb
Telegram: https://t.me/solvefuture
